Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.2002, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. MAÍ 2002
Hvað er Higgs-bóseind og hvers
vegna er hún stundum kölluð
Guðseindin (God particle)?
SVAR: Higgs-bóseindin er ein af þeim
öreindum sem mynda hið viðtekna líkan
öreindafræðinnar (e. the standard model),
rétt eins og ljóseindir, rafeindir og kvarkar.
Ólíkt rafeindum og kvörkum hefur Higgs-
bóseindin þó aldrei sést í tilraunum og því er
strangt til tekið ekki víst að hún sé til!
Öllum öreindum má skipta í tvo flokka,
annars vegar bóseindir sem hafa heiltölu
spuna og hins vegar fermíeindir sem hafa
hálftölu spuna. Fermíeindirnar mynda hið
eiginlega efni og sem dæmi um þær má
nefna rafeindir og róteindir, báðar með
spunatölu s = 1/2. Bóseindir
eru burðareindir sem flytja
krafta á milli öreinda. Dæmi
um bóseind er ljóseindin sem
hefur spunatölu s = 1og er
burðareind fyrir rafseg-
ulkraftinn.
Higgs-eindin hefur spuna-
tölu s = 0 og er því bóseind.
Hún er nefnd eftir skoska eðl-
isfræðingnum Peter Higgs
sem gat sér til um tilvist
hennar árið 1964. Samkvæmt
kenningu Higgs myndar ögnin
svið sem nefnist Higgs-svið og
fyllir allt rúmið. Higgs-sviðið
líkist að nokkru rafsviði sem
myndast í kringum rafeind en
hefur þó mjög ólíka eiginleika
því það er Higgs-sviðið sem
gefur ögnum massa. Allar
öreindir eins og til dæmis rafeindir og rót-
eindir þurfa að fara í gegnum þetta svið
þegar þær hreyfast og verða þá fyrir draga
eða dragakrafti. Því meiri sem draginn er,
þeim mun meiri er massi agnanna. Þessu má
líkja við hreyfingu í sýrópi. Massi er mæli-
kvarði á tregðu agna til að hreyfast og eins
og menn vita er erfiðara að hræra með skeið
í sýrópskrukku en í tebolla, það er eins og
skeiðin sé þyngri þegar hrært er í sýrópinu.
Ef unnt væri að slökkva á Higgs-sviðinu
þá yrðu allar öreindirnar massalausar sam-
kvæmt viðtekna líkaninu. Higgs-bóseindin
er afar mikilvægur hluti líkansins því að án
hennar getur sá stærðfræðilegi rammi sem
nú er notaður ekki útskýrt hvers vegna efn-
ið í alheiminum hefur massa.
Fræðilegir útreikningar sem eru byggðir
á viðtekna líkaninu koma með mikilli ná-
kvæmni heim við niðurstöður tilrauna sem
gerðar eru í tröllauknum öreindahröðlum og
því eru langflestir eðlisfræðingar sannfærðir
um að líkanið gefi rétta mynd af náttúrunni.
Eini gallinn er sá að Higgs-bóseindin hefur
aldrei sést í þessum tilraunum og hún er
reyndar eina öreindin í viðtekna líkaninu
sem hefur enn ekki fundist þrátt fyrir að
öreindafræðingar hafi leitað hennar með
logandi ljósi árum saman.
Skýringin er sú að ögnin er talin vera afar
massamikil þótt enginn viti nákvæmlega
hver massi hennar er. Til samanburðar má
geta þess að róteind er um 1800 sinnum
massameiri en rafeind en Higgs-bóseindin
er að minnsta kosti 130 sinnum massameiri
en róteind. Samkvæmt afstæðiskenningu
Einsteins er massi jafngildur orku og þess
vegna er ekkert óeðlilegt að hún hafi enn
ekki sést; til þess að mynda ögnina þarf
gríðarlega mikla orku. Nútímaöreinda-
hraðlar eru einfaldlega ekki nógu kröftugir
til að búa hana til.
Haustið 2000 varð uppi fótur og fit þegar
vísindamenn sem störfuðu við LEP-
hraðalinn í Genf tilkynntu að hugsanlega
hefðu þeir orðið varir við
Higgs bóseindina. Þetta var
um það leyti sem ráðgert
hafði verið að loka hraðlinum
til að vinna við byggingu nýs
og öflugri hraðals gæti hafist.
Þar sem stutt var eftir af
starfrækslutíma LEP fengu
vísindamennirnir leyfi til að
stíga bensínið í botn, ef svo
má að orði komast, og reyna á
ystu þolmörk hraðalsins.
Hættan á að eitthvað bilaði og
hraðallinn skemmdist var
nokkur en það skipti ekki
máli því það átti hvort sem er
að slökkva á honum innan
skamms; þeir höfðu engu að
tapa. Með því að skrúfa allt í
botn náðu þeir að búa til
orkumeiri geisla en áður hafði
tekist og vonuðu að orkan nægði til að fram-
leiða eina Higgs-bóseind. Með góðum vilja
gátu vísindamennirnir greint skuggann af
óþekktri eind úr gögnunum en því miður var
óvissan of mikil til að hægt væri að fullyrða
með góðu móti að þarna hefði Higgs-
bóseindin verið á ferð.
Í nóvember árið 2000 var slökkt á LEP
eftir ellefu ára notkun en bygging á ennþá
aflmeiri hraðli stendur nú yfir í sömu göng-
um og LEP var áður. Í sparnaðarskyni var
ákveðið að endurnýta mannvirkin sem eru
meðal annars hringlaga göng með 27 km
ummál á landamærum Sviss og Frakklands.
Nýi hraðallinn er kallaður LHC (Large
Hadron Collider) og stefnt er að því að taka
hann í notkun árið 2006. LHC verður mun
öflugri en nokkur annar hraðall á jörðinni og
bjartsýnir menn telja að strax fyrsta daginn
verði hægt að framleiða nokkrar Higgs-
bóseindir og þar með staðfesta viðtekna lík-
anið í öreindafræði með óyggjandi hætti.
Spyrjandi vill vita hvers vegna Higgs-
ögnin sé stundum kölluð Guðseindin. Í vís-
indaheiminum er ögnin aldrei kölluð guðs-
eindin enda er lítil ástæða til að blanda sam-
an nákvæmum vísindum og guðfræði í
byrjun 21. aldar. Það var Leon Lederman
nóbelsverðlaunahafi í eðlisfræði sem fyrstur
kallaði Higgs-bóseindina guðseind í bók
sinni The God Particle: If the Universe Is
the Answer, What Is the Question? (1993)
Þessi bók er samin fyrir almenning og hefur
fengið góða dóma. Lederman notar gælu-
nafnið guðseind hugsanlega vegna þess að
Higgs-ögnin hefur það sameiginlegt með
Guði að hafa aldrei sést þótt margir trúi því
að hún sé til.
Lesendum er bent á að þeir geta fengið að
vita meira um ýmis atriði svarsins, til dæmis
ljóseindir, rafeindir og róteindir, með því að
setja heiti þeirra inn í leitarvél Vísindavefj-
arins.
Kristján Rúnar Kristjánsson, meistara-
prófsnemi í eðlisfræði við HÍ.
Á Vísindavef Háskóla Íslands hefur að vanda
mörgum athyglisverðum spurningum verið svar-
að að undanförnu. Á meðal þeirra má nefna: hvernig er þjóðfélags-
ástandið í Sádi-Arabíu, eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar, hvað
eru miklar líkur á því að Snæfellsjökull gjósi, hvað er píslarvottur og
hver er munurinn á Homo sapiens og Homo sapiens sapiens.
VÍSINDI
Peter Higgs
HVAÐ ER HIGGS-
BÓSEIND OG HVERS
VEGNA ER HÚN STUND-
UM KÖLLUÐ GUÐSEIND-
IN (GOD PARTICLE)?
að ræða fyrirtæki sem hefur skapað sér aðdá-
unarvert orðspor fyrir útgáfu á framúrskarandi
bókmenntum alls staðar að úr heiminum, en nú
hafa þeir tekið Helen Fielding og Bridget Jones
inn hjá sér. Ég ætla ekki að hafa fleiri orð um
það en þau að mér finnst þetta athyglisverð
þróun.“
Getur verið að sá markaður sem hefur verið
skapaður fyrir léttvægt sjónvarpsefni sé farinn
að skarast við bókmenntaheiminn?
„Það má vel vera – ég er reyndar ekki frá því
að svo sé. Í það minnsta er það sú kenning sem
bókmenntaútgefendur vísa til, enda eru þessar
bókmenntir fyrst og fremst markaðsform. En
við megum ekki gleyma því að um leið og við
látum undan þeirri tilhneigingu að láta fólk hafa
auðlesið efni af því við óttumst að annars lesi
það ekki neitt, þá erum við um leið að næra
þann þátt sem við óttumst mest. Tilhneigingin
verður sú að gera lesefnið auðveldara og auð-
veldara, ekki það að góð lesning þurfi að vera
erfið –síður en svo – en þú veist hvað ég á við. Í
versta falli geta þessar litlu kröfur sem gerðar
eru til lesenda orðið til þess að alvarlegum bók-
menntum sé ýtt út á jaðarinn. Fólki gæti jafnvel
þótt sem alvarlegar bókmenntir ættu það skilið
að sitja á jaðarsvæði, eða ályktað sem svo að
vegna þess að þær séu þar geti þær tæpast ver-
ið mikilvægar – og þá stæðum við frammi fyrir
grafalvarlegum vanda.“
Samsama mig því nána
og heimi litlu hlutanna
Þegar við ræddum um fjölmenningarlegt
samhengi bókmenntanna sagðist þú skrifa sem
einstaklingur, frá þínu sértæka sjónarhorni hér
í London. Ef við víkjum að hugmyndum þínum
um hlutverk einstaklingsins þá er ljóst að þú ert
alltaf að fást við sögu þeirra en lesandinn fær
jafnframt sterka tilfinningu fyrir hinu stóra
sögusviði heimsins. Getur verið að sú tilhneig-
ing tilheyri breskri menningu? Að Bretar hafi
tilhneigingu til að reyna að átta sig á samheng-
inu í sögu síns stóra heimsveldis til þess að finna
tilgang í lífi einstaklinganna?
„Hvað sjálfan mig og mínar aðferðir varðar
er þetta staðreynd og ég hef reyndar ekki á til-
finningunni að þetta hafi breyst með árunum.
Samt sem áður er ég ekki þeirrar skoðunar að
þessi tilhneiging eigi frekar við um Breta en
aðra, mér virðist fremur sem heimurinn vinni
með þessum hætti – ef það er á annað borð
hægt að alhæfa þannig um heiminn. En heim-
urinn virðist hreinlega vera þannig í dag að það
er ekki hægt að snúa baki við stóru myndinni.
Hún er stöðugt fyrir augunum á okkur í sínum
ýmsu myndum. Og hér er ég að tala í bókstaf-
legum skilningi um það sem birtist okkur í
gegnum ýmsa miðla, jafnvel þótt það sé ekki
framreitt fyrir okkur með gagnrýnum hætti.
Ég held að við yrðum öll ákaflega hissa ef við
færum hundrað og fimmtíu ár aftur í tímann til
að bera þá gömlu heimsmynd sem þá var við
lýði saman við okkar. Þá var hægt að lifa
óáreittur í sínum litla heimi án þess að hið stóra
sögusvið, sögulegir viðburðir eða mikil átök
snertu mann nokkru sinni. Engu máli skipti
þótt maður hefði takmarkaðar fréttir af um-
heiminum. Það voru einungis stórkostlegar
hörmungar, á borð við styrjaldir, sem höfðu
áhrif á líf fólks.“
En finnst þér þá mega merkja forlagahyggju
í samtímanum þar sem hin stóra heimsmynd
hefur svo mótandi áhrif á einstaklinginn?
„Ég er ekki viss,“ svarar Graham eftir
nokkra umhugsun. „Ég geri mér hreinlega ekki
góða grein fyrir því hvernig þetta svið mann-
legrar reynslu verður til, en einmitt þess vegna
býður það upp á svo mikla möguleika til að
kanna. Það er þó svo að við lifum öll að mestu
leyti í hinum litla heimi sem markar lífshlaup
okkar og hann hefur þar af leiðandi mesta þýð-
ingu fyrir okkur. En að sjálfsögðu skarast öll
tilveran og eitt hefur áhrif á annað, við þekkjum
það öll. Ætli það megi ekki segja að ég samsami
mig heimi litlu hlutanna og þess nána – ég
skrifa fyrst og fremst um það.“
Tilfinning fyrir sögunni
breytist með hverri kynslóð
Graham hefur löngum verið upptekinn af
söguskoðun og kemur það sérstaklega vel fram
í Waterland, en aðalpersóna þeirrar sögu er
einmitt sögukennari sem fer að skoða söguna
frá óvæntum hliðum út frá sínu persónulega lífi.
Þegar Graham er spurður að því hvort merkja
megi aukinn áhuga á sögu í breskum skáld-
sagnaheimi í dag segir hann athyglisvert að
skoða feril Ians McEwans í því sambandi, „síð-
asta verkið hans, Atonement (Friðþægingin,
2001), lýsir þróun hans vel. Ég veit að sjálf-
sögðu ekki hvort hann kemur til með að staldra
við þar sem hann er staddur í því verki til fram-
búðar, en það er augljóst að þar er hann farinn
að vinna í miklu stærra samhengi en fyrstu
verk hans gáfu nokkru sinni til kynna. Ég veit
þó ekki hvort þetta er endurspeglun á því sem
er að gerast í skáldsagnaheiminum almennt –
þetta gæti auðvitað byggst einvörðungu á hans
eigin persónulegu þróun.
Mér finnst þó að þeir sem tilheyra yngri kyn-
slóðum en minni, hafi ekki eins ítarlega tilfinn-
ingu fyrir sögunni. Enda er mín kynslóð alin
upp alveg í kjölfar stríðsins sem var að sjálf-
sögðu svo yfirþyrmandi í sögulegu samhengi.
Foreldrar okkar tóku þátt í þessum mikla hild-
arleik – og komust af – svo það er ekki nema
eðlilegt að þetta sé máttug mynd í okkar bak-
grunni. Þeir sem fæddust á sjöunda áratugnum
fundu minna fyrir þessari sögu og seinni kyn-
slóðir enn minna. Í mínu tilfelli má segja að
heimsstyrjaldirnar hafi verið einskonar sagna-
safn sem ég ólst upp með. Þau voru svo veiga-
mikill þáttur í bakgrunni lífs míns að óhjá-
kvæmilegt var að takast á við þær. Ég veit varla
hvaða viðburðir af hinu stóra sögusviði gætu
verið sambærilegir fyrir yngri kynslóðir.
Það má þó ekki gleyma því að yngri kynslóðir
rithöfunda, sérstaklega þeirra sem rísa úr fjöl-
menningarlegum bakgrunni, eru í vaxandi mæli
að skoða hinn sögulega bakgrunn frá nýju sjón-
arhorni. Gott dæmi um slíkan höfund er Caryl
Phillips [breskur rithöfundur sem fæddur er á
St. Kitts í Karíbahafi] en uppruni hans, land-
fræðilegur og menningarlegur, er einmitt eitt
helsta viðfangsefni hans sem hann notar sem
einskonar goðsagnir. Oft eru þetta goðsagnir
tengdar mjög sársaukafullri reynslu [á borð við
þrælahald], sem hann hefur getað staðsett sig
í.“ Graham tekur fram að hann viti ekki hvort
Phillips myndi sjálfur nota orðið goðsögn í
þessu sambandi eða álíta það óviðeigandi, en í
öllu falli sé þessi sögulega reynsla fortíðarinnar
sem hann vinnur úr svo stór og afdrífaríkur
þáttur í mótun hans sem einstaklings að ekki sé
hægt að horfa framhjá henni.
Orðið „skapandi“ ekki lengur í tísku
Menningarlegar hræringar voru veigamikill
þáttur í samfélagsmynd samtímans á uppvaxt-
arárum þínum; umræða um jaðarmenningu og
frelsi í orði og æði. Getur verið að merkja megi
ákveðna höfnun á þessum hugmyndum nú?
„Já, ég held það reyndar,“ svarar Graham
ákveðinn. „Það er ákveðinn hópur fólks sem
finnst eins og allt hafi farið á verri veg á sjöunda
áratugnum, þegar tími frjálslyndra tilrauna
rann upp. Þessu fólki finnst við vera að súpa
seyðið af gjörðum og hugsunum hinna frjáls-
lyndu, en sjálfur hef ég aldrei getað skilið þau
rök sem notuð eru til að halda þessu fram. Ég
var svo heppinn að vaxa upp á þessum tíma og
mér hefur aldrei, eitt augnablik, fundist slæmt
að tilheyra þessu tímabili sögunnar.“
En finnst þér þá að það sé hægt að merkja
þessa gagnrýni í vinnubrögðum þeirra sem
sinna skapandi störfum, svo sem meðal rithöf-
unda?
„Það eru alveg hreinar línur. Meira að segja
orðið „skapandi“ er ekki í tísku lengur, en á sjö-
unda áratugnum þjónaði það lykilhlutverki.
Fyrir mig sjálfan hefur það þó mikla þýðingu,
mér finnst eins og meginhlutverk okkar í lífinu
hljóti að hverfast um sköpun. Og það er líklega
þess vegna sem ég kemst í svo mikið uppnám
þegar fólk vill fara að gera skáldskap að ein-
hverju öðru en því skapandi ferli sem mér
finnst hann vera. Þetta hefur kannski eitthvað
með hættur að gera og þessa sterku tilhneig-
ingu til að fylgja pólitískum rétttrúnaði sem við
höfum í dag . Ég minnist ekki þrýstings af því
tagi í mínum uppvexti, þá voru tilraunirnar
bara framkvæmdar og ef þær reyndust hættu-
legar eða fóru úrskeiðis þá var það hreinlega sú
áhætta sem maður var tilbúinn til að taka. Við
megum ekki gleyma því að krafan um „rétta
hegðun“ er mjög þvingandi. Það er ákveðið ör-
yggi í því að vita hvernig maður á ekki að hegða
sér og auðvitað er mun meiri áhætta fólgin í því
að fylgja innsæinu og láta slag standa.“
Nauðsynlegt að ganga alla leið
Talið berst að því hversu langt rithöfundur-
inn þarf að ganga til þess að verða trúverðugur í
könnun sinni á mannlegum veruleika og Gra-
ham segist trúa á nauðsyn þess að ganga alla
leið í því könnunarferli. „Listrænt áræði skiptir
öllu. Í rauninni má segja að í menningu samtím-
ans megi oft finna yfirborðskennda löngun til að
sjokkera, en það er ekki oft sem kafað er undir
yfirborðið í tilraun til að kanna dýpt hins innri
veruleika eða þann veruleika sem er nálægt
„brúninni“ ef svo má að orði komast. Menning
samtímans er líklega orðin viðráðanlegri en hún
var áður,“ segir hann og brosir lítillega. „Við
eigum þó sem betur fer mikið af góðri list sem
var sköpuð í þessum áræðna anda fyrri tíma –
og oft undir mun erfiðari kringumstæðum held-
ur en við búum við í dag. Ætli það megi ekki til
sannsvegar færa að í dag höfum við mun meira
bolmagn en áður, en sköpum þrátt fyrir það
minni verðmæti. Minna getur verið meira, eins
og við vitum öll,“ segir hann hlæjandi.
Hvort þessi ummæli Graham Swift eiga við
um nýju skáldsöguna hans er enn á huldu.
Aðdáendur hans hafa þegar beðið hennar um
nokkurra ára skeið og þar sem nokkuð hefur
verið ritað um hana fyrirfram er eftirvæntingin
farin að aukast. Á leiðinni út af veitingahúsinu
gerir Graham þó lítið úr því, segir alla hluti eiga
sinn vitjunartíma. Hvort hans sé á næsta leiti á
nýjan leik verði bara að koma í ljós.
fbi@mbl.is