Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002
F
JÖLLIN í heimsálfunum sjö eru
mörg og þau draga til sín fólk svo
mörgum milljónum skiptir ár
hvert. Sumir koma aðeins til að
horfa og njóta þess sem hugur
hvers og eins nemur og vinnur úr;
jafnólík og einstaklingsbundin og
sú úrvinnsla er í raun. Aðrir koma
til þess að ganga fremur auðveldar leiðir um dali
og skörð og á auðgengna tinda. Ár hvert eru
milljónir slíkra göngumanna á ferð í hálendinu á
meginlandi Evrópu, aðallega í Ölpunum, og
mjög margir t.d. í Himalaya og Suður-Ameríku.
Enn aðrir leita uppi klifurleiðir í klettum eða
snjó og ís til þess að leika sér í. Þeir eru hlutfalls-
lega fæstir en teljast engu síður í hundruðum
þúsunda í Ölpunum einum. Á Íslandi má ætla að
margar tugþúsundir skoði fjöll á hverju ári eða
ferðist um þau gangandi og akandi en nokkur
hundruð stundi klifur, að björgunarsveitarfólki
meðtöldu. Á þessu má sjá að fjöll eru mikilvæg í
ferðaþjónustu. Víða eru ferðir á fjöll leyfisskyld
og þarf að greiða fyrir leyfin. Hafa þjóðgarðar
eða stjórnvöld töluverðar tekjur af þessari
dægradvöl. Þá ber einnig að geta þess að allstór
hópur manna lifir á fjallamennskunni einni, ým-
ist sem leiðsögumenn og kennarar eða sem at-
vinnuklifrarar, fyrirlesarar og auglýsendur. Á
Íslandi fellur einstaka maður í fyrri flokkinn en
enginn í þann síðari. Þar eru þekktir menn er-
lendis; menn á borð við Edmund Hillary, Rein-
hold Messner frá S-Tíról (kleif öll 14 fjöll jarðar
yfir 8.000 m fyrstur manna) og Chris Bonn-
ington, sem aðlaður var af bresku drottningunni
fyrir afrek sín eins og Hillary forðum.
Ferðaþjónustan er byggð upp með fulltingi
fjölmargra fyrirtækja og samtaka. Nærri 10.000
manns eru skráð í tvö stærstu íslensku ferða-
félögin og teljast t.d. um 730.000 manns til þýska
Alpasambandsins svo dæmi séu tekin. Rúmlega
300 félagar eru í Íslenska alpaklúbbnum. Ferða-
skrifstofur með starfsemi hér innanlands skipta
tugum en erlendis eru stór og smá fyrirtæki sem
eingöngu skipuleggja göngu- og klifurferðir um
allan heim, m.a. til Íslands. Komast má t.d. með
þýskri ferðaskrifstofu (DAV Summit Club) eða
breskri (Jagged Globe) í þriggja vikna auðvelda
gönguferð um hálendi Nepals eða sjö vikna erf-
iðan leiðangur á risafjallið Makalu (8.463 m).
Flest hin kunnari fjöll jarðar eru umsetin slíkum
leiðöngrum og til er hugtakið „viðskiptafjalla-
menska“ (commerical mountaineering). Þessi
starfsemi hefur sætt vaxandi gagnrýni, sumpart
vegna þess að erfitt getur reynst fyrir áhugafólk
að fá leyfi til að klífa tiltekin fjöll á eigin spýtur,
sumpart vegna þess að tindar og fjallasvæði
verða of þéttsetin fólki og sumpart vegna þess
að töluvert slæðist af vanhæfu fólki í leiðangr-
ana; fólki sem stefnir sjálfu sér og öðrum í
hættu. Annað atriði hefur einnig sætt gagnrýni:
Styrktaraðilar sem kosta leiðangra og taldir eru
breyta íþróttaiðkun í verslun. Margar fjallaferð-
ir eru svo dýrar að aðeins fyrirtæki eða félög
geta staðið undir kostnaði. Er vandséð hvernig
til þeirra mætti efna án hárra styrkja. Á það hef-
ur reyndar verið bent að íþróttahreyfingin ætti
að styrkja til þess bærar fjallaferðir svo að ekki
þyrfti sífellt að vera að leita til sömu fyrirtækj-
anna eða tengja auglýsingar ferðunum. Hér á
landi hófst þessi styrktarstarfsemi með fyrstu
íslensku háfjallaleiðöngrunum í kringum 1980
og hún nær hámarki í bili með sjötindaleiðangri
Haraldar Arnar Ólafssonar.
En verslun, burtséð frá styrktarstarfsemi,
tengist að sjálfsögðu fjallamennsku, og einnig
iðnaður. Ekki þarf annað en að skoða stóra
íþróttavöruverslun hér eða í öðrum borgum
Evrópu til þess að komast að því að feiknin öll
eru búin til af skóm, fatnaði, hjálpartækjum og
annarri vöru handa fjallamönnum. Hér á landi
er helst að finna fataframleiðslu í útivistargeir-
anum. Framfarir í þessum efnum hafa reynst
fjallamönnum mikill styrkur. En ekki er bara að
finna klæði á kropp eða tæki í hönd í fyrrgreind-
um verslunum. Tímarit, bækur, og myndbönd
eru gefin út í þúsundatali, miðað við titla. Mikið
er um efni til að fræða fólk eða leiðbeina því, t.d.
svæðaleiðsögubækur, en mest er þó um mynda-
bækur og ritaðar frásagnir af ferðum á fjöll og
tinda vítt og breitt um heiminn. Þegar nokkrir
leiðangrar á Everest 1996, skipaðir fólki sem
greiddi fyrir ferð og aðstoð til ferðaskrifstofa,
lentu í miklum hremmingum og allmargir létust
komu út a.m.k. sjö bækur um atburðina, sumar
eftir þátttakendurna sjálfa. Með bókum um
fjallamennsku og fjallaferðir njóta milljónir
manna heima í stofu einhvers af því sem fjalla-
menn upplifa sjálfir; eða láta efnið hrylla sig.
Reyndar má fullyrða að sumt af þessu efni er
sérkennilega framreitt; höfundar búa til snið-
ugar staðhæfingar um fjallamennsku, reyna að
tengja hana flókinni siðfræði og semja heim-
spekilegar vangaveltur um dægradvöl sína. Erf-
itt reynist að meðtaka margt í efninu; það er
helst eitt og annað er lýtur að náttúruvernd og
afstöðu til heimamanna á fjallasvæðum sem sýn-
ist nýtilegt. En auðvitað er góð frásögn af lífs-
reynslu ávallt forvitnileg. Yfirlýsingar um að
fjallamennska sé merkilegri íþrótt eða dægra-
dvöl en önnur, að fjallamennska sé lífsstíll eða
köllun, að fjallamenn skuli aðeins treysta á sjálfa
sig og að þeir séu nær kjarna tilverunnar en aðr-
ir eru hins vegar til lítils gagns. Þær spegla lík-
lega aðeins þörf einstaklinga fyrir að hampa
sjálfum sér en falla þó í kramið hjá einhverjum.
Ef einhver íþrótt er jarðbundin er það fjalla-
mennska.
Meðal bóka og kvikmynda um fjöll og fjalla-
mennsku er ávallt að finna nokkur verk sem eru
skálduð; smásögur, skáldsögur og leiknar kvik-
myndir. Ritaða efnið hefur ekki öðlast frægð og
kvikmyndirnar eru fyrst og fremst afþreyingar-
eða hasarmyndir; allt frá rómantískum Alpa-
FJÖLL, IÐNAÐ
Ár fjallanna – grein 3
E F T I R A R A T R A U S TA
G U Ð M U N D S S O N
„Á ári fjallsins er við
hæfi að spyrja hvað við
getum sótt til fjalla jarðar.
Hugmyndir í hönnun
og listum? Það sanna
dæmin vissulega.
Viðföng í ferðaþjónustu
og tilefni til útvistar og
endurnæringar?
Alveg örugglega. Jarð-
efni? Auðvitað. Andagift?
Líklega. En öll bein nýting
náttúrunnar til fjalla krefst
sömu natni, sams konar
vandaðrar skipulagningar
og jafnsjálfbærrar nýt-
ingar og aðrar auðlindir,
t.d. fiskimið. Ár fjallsins er
því áminning um sjálf-
sagða virðingu fyrir fjöll-
um og fólkinu þar.“
Háfjallaklifur felst að nokkru í nær endalausum b
og niður fjallið sem klífa skal. Tilgangurinn? M.a
Grunnbúðir við tíbeska fjallið Shisha Pangma (8.037 m) í um 5.200 m hæð. Helgiathöfn, puja, fer fram undir stjórn Sherpa, sem eru Búddatrú