Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 2002
I. Fegurð og lýsi
Ég tók lýsi með Sanasol þegar ég var að
alast upp á 8. áratugnum og hélt að sá siður
hefði verið einstakur meðal þjóða. Alltaf búið
að segja manni að íslenska lýsið sé svo sér-
stakt, hélt rétt að segja að annað eins fyr-
irfyndist hvergi annars staðar. Mér var líka
bannað að sletta ensku og dönsku, enda
skyldi ég muna að hvergi annars staðar væri
töluð þessi meitlaða forntunga íslenskan,
svona værum við nú heppin, að fá að bryðja
gimsteina dagana langa. Og svo framvegis,
þið vitið. Það er víst svona þegar maður er að
alast upp í meintu guðsdýrðarlandi, manni er
í óspurðum fréttum sagt ýmislegt um ágæti
þess og stundum fullmikið. Minnimáttar-
kenndin alltaf í farteskinu og þegar minnst
varir sleppur hún upp úr skjóðunni eins og
sálin hans Jóns míns við hliðið. Gallinn er að
margt af því sem við súpum í þessari
sjálfsdáleiðslu er verulega stílfært og sumt
beinlínis rangt. Þess vegna er illskiljanlegt
hvers vegna við höldum áfram að kjamsa á
því athugasemdalaust og ekki síst; hvers
vegna við þurfum að spýta því framan í flesta
þá útlendinga sem á vegi okkar verða.
Ég hugsa oft um þetta. Eitt af mörgum
skiptum var þegar ég fylgdist með hinni
frómu keppni Ungfrú Evrópa á skjánum í
vetur. Á meðan fjölþjóðlegar fríðleiksstúlkur
viku orðum að framtíðaráætlunum og fegurð-
arhugtakinu steig sú íslenska fram með hnit-
miðaða landkynningu: „Ísland er meðal ann-
ars þekkt fyrir tært vatn og hreina náttúru.“
Mér svelgdist á og æpti að sjónvarpinu:
Hvað kemur það málinu við? Fannst þetta
allt í einu svo sorglega gamaldags, að halda
að fegurðardrottningar eigi eilíflega að selja
íslenskt vatn og hálendisferðir undir rós.
En um leið fór ég að rifja upp ferð sem ég
fór nýlega suður um höf og sá að mér var
ekki sjálfráðara en sætu stúlkunni. Og mörg-
um öðrum. Það er nefnilega meira og minna
búið að forrita okkur öll þannig að landkynn-
ingarprógrammið fer í gang um leið og við
stígum út úr landhelgi – og vei þeim sem
reynir að grípa frammí.
II. Sjoppur og hlöður
Ég lenti sem sagt í löngu matarboði á
Grikklandi í vetur með innfæddum manni,
herra Vangelis P., sem farið hefur víða en
býr nú á heimaey sinni ásamt sænskri eig-
inkonu. Konan hefur búið með honum í tutt-
ugu ár og vinnur við ferðamál, en herra P.
teiknar pólitískar skopmyndir í dagblað.
Ég hitti hjónin nokkrum sinnum í gegnum
sameiginlega kunningja, í ljós kom að þau
höfðu m.a. gluggað í Íslendingasögurnar og
af eðlislægri forvitni spurðu þau margs um
víkingaeyna. Ég, af eðlislægri kurteisi, svar-
aði eftir bestu getu. Taldi mig líka hafa
ágæta reynslu, sem skiptinemi og krónískur
túristi, í spurningaleikjum um landið mitt.
Forritið í stöðugri notkun. Á móti reyndi ég
að fræðast um gríska menningu og smakka
souvlaki og baklavas.
Í einu matarboðanna kom svo að því að
herra P. sagði: „Já, þú segir að það sé gott
að búa á Íslandi, en samt ræður fólkið ekki
hvaða nöfnum það skírir börnin sín [ég man
alls ekki hvers vegna ég álpaðist til að útlista
hlutverk mannanafnanefndar!] og það virðist
kosta hálfsmánaðarlaun að kaupa sér papriku
eða púrtvínsglas. Þá heyrist mér að þessi
kaffihús sem þú mærir svo mjög geri ekki
annað en auka kynslóðabilið; ef unga fólkið
er þar og gamla fólkið í línudansi og foreldr-
arnir í líkamsræktinni og börnin í pössun,
hvenær eru þá fjölskyldurnar saman? Ykkur
vantar almennilegar tavernur þar sem stór-
fjölskyldurnar skemmta sér á kvöldin, ha.“
Hann hristi höfuðið og bætti við:
„Ég er alls ekki viss um að mér lítist á
þetta land. En ég gef þér sjens, þú hefur það
sem eftir er af kvöldverðinum til að sannfæra
mig um að flytjast til Íslands. Byrja núna!“
Ég maldaði í móinn, fannst þetta allt í einu
fremur óþægileg athygli, til borðs sátu ýmsir
aðrir kunningjar okkar og vinir. En herra P.
er þrjóskur og rökfastur maður, hann sagðist
í alvöru vera spenntur og benti öllum við
borðið að hlusta vel. Það varð ekki undan
komist. Nú reyndi á landkynningarbúnaðinn
í kollinum. Ég ræskti mig.
„Nú, ég hlýt náttúrulega fyrst að nefna
náttúruna, tiltölulega tært loft og hreint vatn
[já, var það ekki, rétt eins og fegurðardís-
in …]. Við kaupum sko ekki vatnið, við
drekkum það beint úr krananum og fjalla-
lækjunum, ef við erum á ferðalagi.“
„Við drekkum nú líka vatnið úr krananum
hér. Hefurðu þá ekki smakkað það?“ greip
herra P. frammí. Nei, það hafði ég ekki.
Hafði reyndar aldrei hvarflað að mér að
drekka kranavatn nokkurs staðar í útlöndum,
hver veit hvaða kveisu það gæti borið manni.
„Eru sem sagt engar verksmiðjur og öngv-
ir bílar?“ bætti herra P. við, tortrygginn á
mengunarleysið.
„Jú, en það eru mjög fáar verksmiðjur.
Svo er alltaf svo mikið rok að mengun fýkur
öll út á haf.“
Einhver spurði hvort rokið gæti í alvöru
verið einungis til góðs, hvort það gerði þá
aldrei neinn skaða. „Nei, eða hérna … við
pössum okkur bara á að skipuleggja ekki
neinar uppákomur utanhúss, eins og mark-
aði, basara, tónleika, hátíðir eða leiksýningar.
Við notum bara Laugardalshöllina, það er
risahöll í höfuðborginni. Með þessu móti
skemmist fátt. En auðvitað koma stundum
ofviðri og þá fjúka sjoppur á milli bæjarhluta
í heilu lagi. Og hlöður. Það er ekki fyrir
hvern sem er að búa við slíkt.“
Ég hafði sem snöggvast misst mig út af
spori, en komst á rétta braut aftur með því
að höfða til hetjulundar herra P. Til þess að
flytja til Íslands þyrfti hann að vera karl-
menni, hafa kjark. Hafði hann það sem til
þurfti? Hann brosti góðlátlega og bauð mér
að halda áfram.
„Já, atvinnuleysi er til dæmis hverfandi, þú
myndir fá vinnu í næstum hvaða grein sem
þú kýst þér. Og unglingarnir, þeim er bjarg-
að um vinnu á sumrin og sérstakir vinnu-
skólar starfræktir fyrir þá sem ekki fá pláss
annars staðar.“
„Hvað segirðu, eru börn látin vinna?“
„Já, við vinnum öll sumur frá því við erum
tólf, þrettán ára. Þannig verðum við fjár-
hagslega sjálfstæð og reynslunni ríkari í at-
vinnulífinu mun fyrr en margir.“
Ég ók mér stolt í sætinu, en sá um leið að
á þetta leist herra P. illa, ef dæma mátti af
svipnum.
„Heyrðu mig, unga kona, börn eru ekki
plógdýr heldur börn og það á ekki að reyna
að gera úr þeim eitthvað annað fyrir tímann.
Ég segi fyrir mig, mitt blóð á rétt á frelsi og
þótt atvinnuleysi kynni að vera hverfandi þar
sem ég byggi myndi ég aldrei senda börnin
LÖND GUÐANNA
FERÐASAGA
E F T I R S I G U R B J Ö R G U Þ R A S TA R D Ó T T U R
S
ANDURINN rennur úr kilinum
niður á skrifborðið þegar bókin
er opnuð og endurvekur tilfinn-
ingu fyrir heitum vindi sem er
eigi að síður svalandi undir
sterkri sól. Bókin heitir The Art
of Travel (2002) og er eftir ung-
an breskan heimspeking að
nafni Alain de Botton sem meðal annars hefur
unnið það afrek að skrifa metsölubók um heim-
speki er heitir The Consolations of Philosophy
(2000). The Art of Travel fjallar um listina að
ferðast og ég las hana liggjandi á sólarbekk á
katalónskri strönd í sumar. Bókin ber enn með
sér lykt af sólarvörn og ég heyri gjálfrið í öld-
unum í bakgrunni orðanna sem ég les af bók-
inni og með reglulegu millibili ganga strandsal-
arnir fram hjá og bjóða ískalt vatn og kók með
þessum djúpu röddum sem koma alveg neðan
úr nára og suðrænir karlmenn temja sér ungir.
Við hlið mér liggur hópur amerískra ung-
menna. Þau reykja hass og tala hátt og stelp-
urnar í hópnum eru berbrjósta. Umræður
þeirra um frelsi verða til þess að ég dett út við
lestur bókarinnar um stund. Þau segja að á
bandarískri strönd gætu þau ekki reykt hass
eða talað hátt og heldur ekki verið berbrjósta:
bandarískt þjóðfélag er heftandi þrátt fyrir allt
talið um frelsi til orðs og æðis, segja þau. Eitt
þeirra ályktar að Bandaríkjamenn séu hræsn-
arar. Annað ályktar að þeir séu smáborgarar.
Mér verður hugsað heim til Íslands og endalaus
dæmi um samanburð af ýmsu tagi renna upp
fyrir mér og virðast í einu vetfangi skýra veru
mína á þessari fjarlægu og dásamlegu strönd.
Ég held lestrinum áfram nokkrum síðum fram-
ar þegar ég næ aftur sambandi við bókina og
hún fangar strax athygli mína því þar skrifar de
Botton af skafheiðri skynsemi: „Við erum leið
heima hjá okkur og kennum veðrinu og ljót-
leika bygginganna um, en á eynni í hitabeltinu
komumst við að því (eftir rifrildi í litlu róm-
antísku húsi undir heiðskírum himni) að það
hvernig vindar blása og byggingar líta út getur
aldrei eitt og sér gert okkur glöð eða óham-
ingjusöm.“
Dýrðartími ferðalaganna
Líf okkar flestra snýst sennilega um ham-
ingjuleit og líkt og de Botton bendir á birtist
þessi sterka þrá okkar eftir hinu góða og fagra
sennilega hvergi betur en í ferðalögum. Á
ferðalagi lifum við lífinu eins og það væri ef við
þyrftum ekki að vinna og heyja lífsbaráttu
hvunndagsmannsins. Ferðalög veita okkur
frelsi frá skyldum og umhverfi sem við þekkj-
um of vel til að geta brugðið út af venjum og sið-
um sem alls staðar eru í það skráð. Við finnum
draumalandið en lendum svo harkalega á ís-
köldum veruleikanum aftur þegar heim er snú-
ið. Að vísu telja margir – og kannski sérstak-
lega Íslendingar – sér trú um (eða að minnsta
kosti þykjast halda) að hvergi sé betra að vera
en heima hjá sér og leggja sig jafnvel í líma við
að sannfæra fólk í fjarlægum löndum um að svo
sé í raun og sannleika. Um það má lesa í sögu
Sigurbjargar Þrastardóttur annarsstaðar í
opnunni.
Að mati de Botton vekja ferðalög þó ýmsar
aðrar spurningar en þær sem snúa beinlínis að
því hvernig við upplifum nánasta umhverfi okk-
ar og daglegt líf í algerri andstöðu við dýrð-
artíma ferðalaganna. Ferðalög vekja heim-
spekilegar spurningar um hluti eins og eftir-
væntingu, framandleika, forvitni, hið háleita og
fagra, auk þess sem ferðalög tengjast listum
með ýmsum hætti. Um þetta fjallar bókin fyrst
og fremst, stundum með tilvísunum í eigin
ferðalög de Bottons og stundum með hliðsjón af
ferðasögum, heimspekiritum og listaverkum.
Hér er ætlunin að leggja út af nokkrum hug-
myndum í bók de Botton. Í þeirri viðleitni koma
tvær ferðabækur við sögu, Sólskinsrútan er
sein í kvöld eftir Sigfús Bjartmarsson sem kom
út í fyrra og Tour de monde en 80 jours (Mon
premier voyage) (Umhverfis jörðina á 80 dög-
um, fyrsta ferðin mín) eftir franska rithöfund-
inn, kvikmyndagerðarmanninn og myndlistar-
manninn Jean Cocteau sem kom út árið 1936
(ensk þýðing með inngangi eftir Simon Callow,
Round the World Again in 80 Days, kom út árið
2000).
Fyrirframvitið
Heimssýn okkar markast af því sem við vit-
um, hún markast af því sem við höfum lesið,
reynt og séð, og þá ekki síður því sem við höfum
séð í fjölmiðlum en því sem við höfum séð með
eigin augum eins og sagt er. Heimssýn okkar er
því ákaflega takmörkuð og bundin sjónarhorni.
Og það skiptir í sjálfu sér ekki svo miklu hvað
við þráumst við að víkka sjóndeildarhringinn, á
endanum takmarkast heimssýnin við ímyndun-
araflið og því hefur enn ekki tekist að búa til
neitt sem jafnast á við heiminn sem við köllum
veruleika.
Eftirvænting fyrir ferðalag til framandi stað-
ar skapar myndir í höfði okkar og þessar mynd-
ir eru einmitt álíka gloppóttar og listaverk þeg-
ar þær eru bornar saman við veruleikann. De
Botton rifjar upp ferð til Barbados. Mánuðina
fyrir brottför hafði hann gert sér hugmynd af
því hvernig væri um að litast á eynni: strönd
með pálmatrjám og sólarlag í bakgrunni og lítið
einlyft hótel með vængjahurðum og timbur-
klæddu gólfi og hvítu líni fyrir gluggum. Þessar
myndir þurftu hins vegar að víkja fyrir öllu
flóknari veruleika þegar komið var á áfanga-
stað, eins og gefur að skilja. Fyrirframvitið,
eins og Sigfús Bjartmarsson kallar það í ferða-
sögu sinni, Sólskinsrútan er sein í kvöld (2001),
hafði valið úr hugmyndabanka sínum það sem
var augljósast, það sem hentaði, það sem var
þægilegast.
Fyrirframvitið, sem eftirvæntingin byggir
myndir sínar á, starfar með svipuðum hætti og
minnið: það velur úr. Á sama hátt gefa listaverk
ávallt valda mynd af veruleikanum eins og de
Botton bendir á. Þetta er ekki endilega nei-
kvætt eða vont. Á vissan hátt eru eftirvænt-
ingin, minnið og skáldskapurinn ákaflega væn-
legar leiðir til að kynnast og átta sig á
mikilvægum hlutum í tilverunni einmitt vegna
þess að þau einblína á eitthvað eitt, lyfta því
upp úr smáatriðakraðakinu sem flækist fyrir í
hvunndagslífinu og byrgir sýn á hið einstaka og
mikilvæga. Að vísu telur Sigfús að fyrirfram-
vitið geti mengað sýn okkar á hlutina. Í upphafi
bókar hans segir: „Hugmyndabanki fyrirfram-
vitsins er lævís og lipur við að laga hvaðeina að
sinni mynd. Það er ekki alveg ósvipað því að
ganga með innbyggt sjónvarp. Tækið lætur
ekki svo glatt fökka upp sinni mynd af hlut-
unum. Blinda af þessu tagi er verri en vanaleg
fjölmiðlablinda vegna þess að maður gæti svar-
ið að hún væri sjón. Ríkidæmi umhverfisins
ræðst því í rauninni mest af móttökuskilyrð-
unum, undrun og efa, hálfskilningi og misskiln-
FERÐALANGURINN
ER SÁLKÖNNUÐUR
Ferðalög vekja heimspekilegar spurningar um hluti eins og eftirvæntingu, framandleika, forvitni, hið háleita og
SON leiðir hugann að efni bókarinnar með aðstoð tveggja annarra ferðabóka, Sólskinsrútan er sein í kvöld eftir