Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.2002, Blaðsíða 8

U
NDANFARIN fimm ár hef ég
verið þeirrar gæfu aðnjótandi
að leggja stund á nám í sál-
greiningu í New York-borg.
Á þessari vegferð kynntist ég
mörgum áhugaverðum ein-
staklingum og einn sá eftir-
minnilegasti í þeim hópi var
án efa einn leiðbeinenda minna á lokasprett-
inum í náminu, Esther Menaker. Esther er
merkileg kona fyrir margra hluta sakir, hún var
m.a. ein fyrsta bandaríska konan til að ljúka
námi í sálgreiningu þar sem hún sat við fótskör
brautryðjenda stefnunnar í Vínarborg á árun-
um 1930–1934. Hún var „á bekknum“ hjá Önnu
Freud, dóttir Sigmunds Freud, föður sálgrein-
ingarinnar.
Esther hefur ritað fjölda greina og fyrirlestra
og eftir hana liggja bækurnar Appointment in
Vienna (1989), Otto Rank – A Rediscovered
Legacy (1982), Seperation, Will and Creativity
(1996) og The Freedom to Inquire (1995).
Hver ert þú?
Það var fallegt og bjart veður þegar ég steig
út úr gulum leigubíl og gekk inn um dyrnar á
húsi númer tuttugu við 77. stræti í New York.
Ég hringdi bjöllu sem á stóð MENAKER og
kunnugleg rödd svaraði sem endranær með
merkingarþrunginni spurningu: „Hver ert þú?“
Stuttu síðar var ég sestur inn í stofu Estherar
með rjúkandi tebolla í hönd og heita eplaköku á
diski.
Jæja Esther, eigum við ekki að byrja á stuttu
yfirliti yfir lífshlaup þitt?
„Þú spyrð ekki um lítið, ungi maður – veistu
hvað ég er gömul? Ég fæddist í bænum Bern í
þýskumælandi hluta Sviss 6. september 1907.
Foreldrar mínar voru miklir sósíalistar og það
var m.a. ástæða þess að þau fluttu snemma til
Þýskalands. Þegar ég var þriggja ára gömul tók
fjölskyldan sig upp, fluttist til Bandaríkjanna
og við settumst að í Michigan þar sem pabbi
fékk vinnu sem efnafræðingur. Árið 1914 flutt-
umst við svo til Fíladelfíu þar sem ég ólst upp
og bjó allt til ársins 1930 þegar ég giftist Will-
iam Menaker, tannlækni í New York. William
var búinn að fá nóg af tannlækningum og var
búinn að loka stofu sinni þegar við tókum saman
og farinn að vinna á meðferðarstofnun fyrir
vandræðadrengi. Það var stutt í sálfræðiáhug-
ann hjá okkur báðum svo við fórum saman til
Vínar í júlí 1930 og hófum nám við Sálgreining-
arstofnun Vínarborgar (Wienar Psycholanalyt-
ische Institute). Sem hluta af náminu fórum við
sjálf í sálgreiningu og sálgreinir minn var Anna
Freud en sálgreinir Williams var Helina Deuch.
Þarna vorum við í fjögur ár eða allt til enda árs
1934 þegar við fórum aftur til Bandaríkjanna og
opnuðum meðferðarstofu í New York. Árið 1956
varð ég fyrsti kennarinn í sálgreiningu við ný-
stofnaða deild, The Post-doctoral Psychoanalyt-
ical Institute við sálfræðideild New York Uni-
versity (NYU). Við eignuðumst tvo drengi sem
nú eru á miðjum aldri og eftir að William dó árið
1972 hef ég búið og starfað sem sálgreinir hér í
íbúð minni í New York.“
Á valdi Önnu Freud
Hvernig fékkst þú áhuga á sálgreiningu?
„Ég fékk áhugann í gegnum manninn minn,
og þó, þegar ég hugsa út í það þá vakti skóla-
bróðir minn áhuga minn þegar hann lánaði mér
bók Freuds um drauma. Ég hafði lagt stund á
efnafræði við háskólann í Fíladelfíu en fékk eft-
ir lestur bókarinnar brennandi áhuga á sálfræði
á síðasta ári mínu við skólann. Áhuginn vaknaði
því ég var forvitinn um mitt eigið líf og sál-
arþroska sjálfrar mín – þetta var aðalástæðan
og líka næg ástæða.“
Hvernig var fyrir bandarískan gyðing að fara
til náms í Vín á þessum tíma?
að
sv
m
þe
af
se
sk
nj
va
úr
en
va
sá
æ
vi
er
m
þi
E
m
að
hv
eð
að
til
lif
in
kv
irb
ve
Fr
ky
m
af
át
al
si
Ví
irb
hv
vi
ar
m
og
ar
og
le
na
fa
gr
in
m
la
É
tím
va
um
ur
ég
ne
hl
ke
va
Bandaríski sálgreinirinn Esth
sitt í Vín á fjórða áratugnum
meðferð hjá Önnu Freud, dó
sálgreiningarinnar. Hér segir
sínum af þeim feðginum og
sem hún hefur nú kennt og sta
E F T I R H A U K I N G A
SA
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 2002
aldrei skilið við hugarheimana og eiga þeir
Marcel Khill, ástvinur hans og förunautur,
reyndar oft bágt með að greina á milli skáld-
skapar og veruleika á ferðalagi sínu. Ferðin var
vel að merkja farin í fótspor skáldaðrar per-
sónu, Fileasar Foggs, úr bók Jules Verne, Tour
du monde en 80 jours, sem kom út árið 1873 en
árið 1936 voru hundrað ár liðin frá fæðingu
Verne. Cocteau og Khill ráku sig til að mynda
fljótt á að afrek Foggs var hreint ekki svo lítið
og þrátt fyrir að samgöngutækni hefði fleygt
fram frá því hann fór sína ferð var ekki hlaupið
að því að halda sömu áætlun. Fileas Fogg var
langt á undan sínum samtíma, að því er virtist,
en allir trúðu því að saga hans væri raunhæf:
„Snilldarverk hafa sérstakt lag á að vera sann-
færandi og allir höfðu tekið skáldið trúanlegt,“
segir Cocteau. Ferðafélagarnir Cocteau og
Khill ráku sig sömuleiðis á að það sem þeir
höfðu lesið í bók Verne og öðrum ritum um
framandi staði stóðst sjaldnast minnstu skoð-
un; veruleikinn var allt annar, en fyrirframvitið
lét samt ekki alltaf undan: „Í okkar huga er hið
raunverulega Japan endurspeglað í heillandi
sögunni um frú Fenouillard og dætur hennar að
veita varðmönnunum óspart vín á meðan þær
rífa í sundur pappann í veggjum fangelsisins
sem geymdi eiginmanninn.“
Framandleiki
En hefur fyrirframvitið eða almenn upplýs-
ing hugsanlega eytt tilfinningunni fyrir fram-
andleika? De Botton og Sigfús eru sammála um
að svo sé alls ekki og sjálfsagt eru fáir til sem
ekki hafa fundið fyrir hviðringi í maga þegar
þeir eru staddir í aðstæðum sem þeir þekkja
ekki af fyrri reynslu og ráða kannski ekki við
þótt þeir hafi af lærdómi sínum getað gert sér
grein fyrir því að slík uppákoma kynni að eiga
sér stað. Og vitanlega eru til staðir sem eru ut-
an alfaraleiðar og vekja með okkur lítt kann-
aðar hugsanir og tilfinningar. Sigfús bendir líka
á að engin umfjöllun sé altæk og allt sé breyt-
ingum háð:
„Sjálfsagt er almennt nokkuð til í því að gam-
anið sé að dvína og lífið að fúlna frá tveggja ára
aldri. En þó heimurinn eldist með hverjum
manni og fróðleikurinn geri hann kunnuglegri
og klénni er hann þó alltaf ríkulegri en efnið um
hann og umfjöllunin. Það leynist ævinlega fleira
í myndinni en myndefnið vill meina og svo er
hljóðrásin fjölbreytilegri, lyktin heil veröld og
síðast en ekki síst sýnir nálægðin framá að
heimurinn breytist ekki eins og barn eða dauð-
vona sjúklingur heldur er hann síbreytilegur
eins og frumskógur eða sorphaugar.“
De Botton bendir ennfremur á að smáatriði
geta kveikt tilfinningu fyrir framandleika. Eilít-
il tilbrigði í umferðarmerkjum eða flugvallar-
skilti á framandi máli, öðruvísi bragð af mjólk-
inni, annar afgreiðslutími verslana og banka –
annars konar gangstéttarhellur. Fyrst við
þekkjum aðalatriði í sögu þjóða og heyrum af
fréttnæmum viðburðum víða um heim hvern
einasta dag býr framandleikinn kannski fyrst
og fremst í smáatriðunum, í litlu frávikunum
sem við getum ekki vitað af nema hafa reynt
þau á sjálfum okkur.
Leitin að hinu fagra og góða
Sigfús segir í bók sinni að af og til hafi hann
smitast af tímabundnu lystarleysi sem ásæki
fólk sem hefur verið of lengi á ferðinni: „Það
lýsir sér þannig að ekkert er sérstakt lengur,
allt orðið eins nema ómerkilegra en annað svip-
að sem maður sá fyrir löngu.“ Þegar svo er
komið segir Sigfús að athyglinni hraki og ferðir
milli staða missi tilgang sinn enda virðist
áhugaverðir staðir fáir: „Loks er fólk bara
áfram á gamla staðnum af því að það nennir
ekki að fara og röltir sinn daglega blindgang frá
hóteli á veitingastað og á barinn og heim þar
sem gleðilaus léttirinn bíður þess í rúminu.“
Það er ekki laust við að sams konar lystar-
leysi geti gert vart við sig meðal þeirra sem
aldrei fara neitt. Maður sem situr heima í stofu
og fylgist grannt með fjölmiðlum getur hæg-
lega ofmettast af myndum og orðum um heim-
inn og fengið það á tilfinninguna að hann þurfi
hvergi að fara, hann hafi séð allt sem sé að sjá.
Það er heldur ekki ólíklegt að ef sami maður
ákveður að leggja land undir fót og fara í fót-
spor fjöldans til London eða Parísar eða New
York fái hann það á tilfinninguna að hann hafi
komið þar áður. Að minnsta kosti er ekki víst að
þessi maður sjái neina ástæðu til þess að fara í
sérstaka skoðunarferð að Big Ben, Eiffelturn-
inum eða Empire State-byggingunni. Og senni-
lega leggur hann enga áherslu á að sjá þessi
kennileiti nema hann hafi sérstaka þörf fyrir að
þreifa á hlutunum.
Það er þó sennilega fleira sem hvetur til
ferðalaga en letur, til að mynda listaverk. De
Botton bendir á að ferðalangar séu oft undir
meiri áhrifum af listaverkum en þeir geri sér
grein fyrir er þeir velja sér áfangastað. Og iðu-
lega draga þeir gagnrýnislausar ályktanir af
þessum verkum, setja samasemmerki milli
þeirra og veruleikans. Sjálfur segist de Botton
fyrst í stað hafa orðið fyrir vonbrigðum með
Provence er hann kom þangað fyrst en hann
hafi líka verið undir beinum og óbeinum áhrif-
um Provencemynda Van Goghs af litfögrum
ökrum, reisulegum kýprusvið og ólífutrjám.
Ferðasaga Jean Cocteau er einnig gott dæmi
um þetta. Þeir Marcel Khill lögðu upp í ferð
sína vegna þess að þeir töldu það hægðarleik að
sigla í kjölfar Fileasar Foggs umhverfis jörðina
á 80 dögum en annað kom á daginn eins og rak-
ið var að ofan. Þeir héldu að þeir myndu geta
slórað í hverri höfn og notið lystisemda hinna
framandi staða sem Verne lýsir í bók sinni en
þurftu þvert á móti að hafa sig alla við. Og að
auki stóð oft ekki steinn yfir steini í frásögn
skáldsins af löndum og þjóðum heims.
En auðvitað opnar listin augu okkar líka eins
og de Botton bendir á, vegna hennar tökum við
eftir hlutum sem annars færu hugsanlega
framhjá okkur. Van Gogh opnaði augu okkar
(og de Bottons líka þegar allt kom til alls) fyrir
sérstæðri reisn og fegurð kýprusviðarins í
Provence. Og líkt og Oscar Wilde benti á var
aldrei þoka í London fyrr en bandaríski lista-
maðurinn James Whistler málaði hana á
nítjándu öldinni. Listir veita okkur nýja sýn á
hlutina, jafnvel hluti sem við handfjötlum dag-
lega á heimilinu. Og þá erum við komin að
spurningunum sem við veltum fyrir okkur í
upphafi greinar um hamingjuleitina og tilgang
ferðalaga.
Í síðasta kafla bókar sinnar fjallar de Botton
um merkilega ferðabók eftir franska rithöfund-
inn Xavier de Maistre sem uppi var á átjándu
og nítjándu öld. Bókin heitir Voyage autour de
ma chambre eða Ferðalag um herbergið mitt
og kom út árið 1794. Bókin, sem stundum hefur
verið sögð undanfari smásagnaritunar nú-
tímans, lýsir dvöl de Maistre í herbergi sínu þar
sem hann ferðast á milli húsgagna og reynir að
sjá þau frá nýju sjónarhorni, uppgötva leynda
fegurð í hvunndagslegu og ofur kunnuglegu
umhverfi. Að mati de Botton er bókin gölluð
vegna þess að de Maistre heldur sig ekki við
efnið og ferðast út úr herberginu er hann fjallar
um hundinn sinn, unnustu og þjón, en bókin lýsi
þó eigi að síður snilldarlegri innsýn í eðli ferða-
laga og veki lesanda til umhugsunar um það
hvort „ánægjan sem við fáum út úr ferðalögum
tengist máski frekar hugarfarinu sem við ferð-
umst með en áfangastaðnum.“ Með réttu hug-
arfari ættum við ef til vill að geta fengið jafn
mikið út úr því að „ferðast“ um heimili okkar og
háborgir menningarinnar eða stórfenglega og
framandi náttúru.
En hvert er þá þetta töfrum líka hugarfar?
De Botton segir auðmýktina skipta höfuðmáli.
Við nálgumst ókunna staði af auðmýkt; við
göngum ekki að neinu sem gefnu og fyllumst
jafnvel aðdáun á venjulegum og smáum hlutum
sem eru öðruvísi í okkar augum, þakrennum,
ljósastaurum, hurðarhúnum, eða bara hverju
sem er. Í útlöndum fer ekkert framhjá vökulum
augum okkar. Heimavið erum við þvert á móti
slegin blindu vanans.
Með auðmýkt í hjarta gætum við hugsanlega
breytt þessu og lært að horfa á daglegt um-
hverfi okkar eins og við höfum aldrei séð það
áður. Og hver veit nema við myndum þá jafn-
framt uppgötva eitthvað nýtt um innviðina í
okkur sjálfum.
ræðum Platóns. Þær eru frá því um 300 f.
Krist og því meira en tvö þúsund þúsund ára
gamlar. Síðan hvenær sagðirðu að Íslend-
ingasögurnar væru?“
Ég muldraði að þær væru flestar frá 13.
öld en spurði gestgjafa minn hvort hann
hefði annars ekki verið að spyrja um skíða-
kappa. Hann samsinnti því, en sýndi engin
viðbrögð þegar ég nefndi vaskan Ólafsfirðing
á nafn. Ég endurtók bragð sem mér hafði
skömmu áður þótt heppnast vel:
„Já, á þessum skorti er sú skýring helst að
veðrið hjá okkur er, hvað skal segja … svolít-
ið óáreiðanlegt og ekki alveg hægt að æfa all-
an veturinn. En þetta erfiða veður gerir fólk
líka sterkt og æðrulaust. Það mótar fólk al-
veg rosalega, íslenska veðrið. Við höfum
þurft að mæta fádæma harðræði og áföllum í
gegnum aldirnar, það er ekki fyrir hvern sem
er,“ staðhæfði ég og vonaði að andlitið á mér
sýndist í kertaskininu dálítið veðurbarið og
hrjúft.
„Á hverjum vetri frýs fólk í hel hér í
Grikklandi og á mörgum öðrum meginlands-
löndum. Og í þrumuveðrum lýstur eldingum
niður í bændur og búfénað og sviptir upp
fornum trjám með rótum,“ svaraði þá herra
P. og mér fannst sem snöggvast að gamalt
hrím væri fast í skeggi hans. Hann horfði á
mig og hélt áfram.
„Og þú skalt heldur ekki tala við mig um
einangrun, ég er alinn upp í Eyjahafinu og
þar geta stórar og litlar eyjar einangrast svo
dögum skiptir þegar fárviðri ganga yfir, ekk-
ert flogið, ekkert lag fyrir ferjur eða smá-
báta, hér eru engar brýr á milli og fólk þarf
að gjöra svo vel að dúsa – jafnvel birgðalaust
– þar til veðri slotar. Þá höfum við þurft að
verjast innrásum allra þjóða kvikinda í gegn-
um tíðina; í bókstaflegri merkingu barist fyr-
ir sjálfstæði sem sumir aðrir hafa víst náð að
kjafta til sín … Og ef þú ætlar að fara að
minnast orði á jarðskjálfta eða eldgos, eins
og Ísland sé einstakt á því sviði líka, geturðu
gleymt því. Hér verða jarðskjálftar með
reglulegu millibili því við búum á mótum Afr-
íkuflekans og Evrasíuflekans sem stjaka
hvor við öðrum. Eldvirkni þekkjum við vel og
án þess að ég ætli að fara að rekja landvist-
arsögu Grikklands minni ég á að við áttum
eina af sjö furðum veraldar, Kólossus-stytt-
una miklu, sem reist var á 3. öld fyrir Krists-
burð en steyptist til jarðar í landskjálfta
nokkur hundruð árum síðar. Ég læt það
nægja um gríska menningu, náttúru og
krafta.
Ég hef þannig ekki alls kostar látið sann-
færast af fullyrðingum um heitt vatn og
bjartar sumarnætur, þú hlýtur að geta gert
betur en þetta.“
Ég þagði. Hugleiddi að minnast á íslenska
skyrið, en þá var um leið sett á borðið fyrir
framan okkur hið fræga gríska jógúrt með
hunangi sem ég hafði nokkrum dögum áður
viðurkennt með sjálfri mér að væri jafn-
merkilegt skyrinu og gott ef ekki bragðbetra
líka. Ég hætti líka við að minnast á íslenska
lýsið sem mér var í æsku sagt að væri ein-
stakt, enda hafði herra P. sagt mér um
morguninn að á stríðsárunum hefði lýsistöfl-
um verið deilt út í bekknum hans til þess að
berja í börnin vítamín. „Okkur þótti lýs-
isbragðið hins vegar fantavont. Þess vegna
trömpuðum við yfirleitt á hylkjunum á gang-
inum, þannig að lýsisfnykurinn barst um
bygginguna,“ hafði hann rifjað hlæjandi upp.
Mér féllust hendur, datt ekkert fleira í hug.
V. Kaffi og ást
Þótt herra P. eigi vanda til þess að brýna
raust sína ef umræðuefnið kemur við hann
var hann yfirvegaður þegar hann útskýrði að
lokum hversu vonlítið verk það væri í raun
að fá sig til þess að flytjast til Íslands. Þetta
hefði allt verið til gamans gert, enda hefði
hann það fínt á eyjunni sinni. Hellti svo í
bollann minn þykku, rammgrísku kaffi.
„En þú reyndir þó og stóðst þig þokkalega.
Á köflum.“ Og ekki laust við að hann kímdi.
Við ræddum þetta um stund, fækkað hafði
við kvöldverðarborðið, og herra P. var í og
með sigri hrósandi. Hann hafði enn einu sinni
sannað gamla og bjargfasta kenningu sína
sem hljómar svo: ekkert samfélag er í raun
betra en annað. Reyndist sönnun kenning-
arinnar hafa verið markmiðið með sjónar-
spilinu allan tímann.
„Það er kannski hægt að bera saman tölur
um lífskjör, landsframleiðslu og fleira, en
þegar allt kemur til alls er ekki hægt að
finna út kjörbýli fólks með vísindalegum
samanburði. Sumt hentar einfaldlega sumum
manngerðum og annað ekki, auk þess sem
hver og einn er mótaður af menningarlegu
uppeldi,“ sagði hann spekingslega.
„Já, fyrirgefðu,“ sagði ég. „Mér er ekkert
sérstaklega í mun að fá fólk til þess að finn-
ast Ísland einstakt. Og ég held yfirleitt ekki
svona framboðsræður fyrir landið mitt, í al-
vöru. Mér finnst bara soldið vænt um það því
ég hef þekkt það lengst allra landa. Ef ég
hefði fæðst á Maldíveyjum fyndist mér áreið-
anlega jafnvænt um þær, alveg pottþétt.“
Herra P. kinkaði kolli.
Þannig fór um sjóferð þessa suður um höf.
Það var svo þegar frú P. birtist í dyrunum og
laut með kossi að manni sínum, að upp komst
að mér hafði yfirsést einfaldasta ráðið,
áhrifaríkasta ástæðan fyrir því að einhver
fæst til að flytja til annars lands:
„Þú hefðir einfaldlega átt að segja mér að
verða ástfanginn af íslenskri konu!“ hrópaði
Herra P. og sló sér á lær. Einmitt. Hin
sænska frú P. las á sínum tíma hvorki land-
kynningarbækling um Grikkland né tók
mark á málflutningi fegurðardrottninga. Hún
féll einfaldlega fyrir hinum gríska herra P.
og hugsaði sig því ekki tvisvar um áður en
hún flutti út til hans og tók þar í rólegheitum
til við að meta kosti samfélagsins og læra að
lifa við gallana. Nú þykir henni vænt um tvö
lönd, án þess að nokkur álíti það landráð, því
ástin spyr hvorki um land né stétt eins og
þjóðremban.
Ég kvaddi herra P. og konu hans, hafði
lært mína lexíu.
En síðar í sömu viku, þegar ég stóð á götu-
horni í Aþenu með öðrum kunningja, herra
K., slapp minnimáttarkenndin gamla upp úr
skjóðunni minni aftur. Ég gat bara ekki á
mér setið að bera skreytingar borgarstarfs-
manna saman við það sem ég átti að venjast,
það voru að koma jól, ég fékk heimþrárþoku
í augun og fjarlægðin gerir óþolandi fjöllin
blá:
„Heyrðu, fyrirgefðu, herra K., hvað eru
þessir menn eiginlega að hugsa – að smíða
jólatré!? Ég hef nú aldrei …“
Höfundur er skáld og blaðamaður.