Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.2002, Blaðsíða 9

„Það var hræðilegt! Vínarbúar voru snobb-
ðir og hrokafullir og stífar hefðir ríktu á öllum
viðum. Þeim líkaði alls ekki við Bandaríkja-
menn og fannst við ómenntuð og óþroskuð, en
eim þótti hinsvegar alveg sjálfsagt að hafa gott
f okkur. Bragur alls var alger andstæða þess
em ég hafði kynnst í Bandaríkjunum. Á há-
kólaárum mínum í Fíladelfíu fannst mér ég
jóta virðingar og fólk hafði áhuga á því sem ég
ar að fást við. Í Vín fannst mér vera gert lítið
r mér, ekki síst í meðferð Önnu Freud.“
Hvernig þá?
„Þetta hafði með sjálfa aðferð hennar að gera
n eins og sálgreining var stunduð í þá daga þá
arð maður að beygja sig algerlega fyrir valdi
álgreinisins. Ég fékk það á tilfinninguna að ég
tti að vera á valdi Önnu og að hún væri að fást
ið dulin veruleika í mér sem ég sjálf hefði ekk-
rt vit á og bæri ekkert skynbragð á.“
Var þetta ekki bara það sem sálgreinar
myndu kalla ósjálfrátt viðnám eða tregðu af
inni hendi – að þú gæfist ekki meðferðinni?
„Það var nákvæmlega það sem það var kallað!
n auðvitað getur maður ekki gefist annarri
manneskju á þennan hátt. Það skiptir öllu máli
ð þetta sé rétt gert.
Sérfræðingur sem býður þjónustu sína –
vort sem það er sálfræðingur, læknir, kennari
ða hvað annað – þarf að geta gert það án þess
ð setja þig niður og án þess að láta þig fá það á
lfinninguna að þú vitir ekkert.
Þetta var það sem var í gangi í Vín og ég upp-
fði það sem valdsmannslega drottnun Önnu og
nnrás inn í sálarlíf mitt. Það var lítil gagn-
væmni í vinnunni og meðferðin hafði ekki yf-
bragð samstarfs tveggja aðila eins og þarf að
era.“
Langar ekki aftur til Vínar
en langar til Íslands
Hvernig persóna var Anna Freud?
„Ég get varla sagt að ég hafi kynnst Önnu
reud sem persónu. Eðli málsins samkvæmt þá
ynnist maður þeim sálgreini sem maður vinnur
með ekki náið persónulega. Sambandið helgast
f meðferðinni og er ekki ætlað að stuðla að vin-
ttutengslum. Ég man hinsvegar að Anna var
lltaf vel til höfð, hún var frekar lokuð, vör um
g en þó miklu vinalegri en flestir Vínarbúar.
ínarbúar gátu verið yfirmáta vinalegir á yf-
borðinu en undir niðri var alltaf stutt í eitt-
vað ógnandi.“
Þú lýsir biturri reynslu. Var eitthvað jákvætt
ið að vera í námi í Vín?
„Já, þarna opnaðist mér heimur sálgreining-
rinnar, þessi stórmerkilega kenning um fólk,
mannlegt líf og menningu. Ég lærði líka þýsku
g kynntist nýrri menningu. Þetta var hinsveg-
r ekki ánægjuleg reynsla, heldur erfið reynsla
g kannski sérstaklega fyrir konu af gyðing-
gum uppruna. Þegar við fórum frá Vín voru
asistarnir skammt undan og sem gyðingur
ann ég stöðugt fyrir kulda í minn garð. Það var
runnt á því góða hjá Vínarbúum gagnvart gyð-
ngum á þessum tíma og það segir sína sögu að
mig hefur aldrei langað aftur til Vínar – mig
angar hinsvegar mikið til Íslands!“
Freud var kurteis
og viðfeldinn
Kynntist þú Sigmundi Freud sjálfum?
„Við hittumst stundum og þá heilsuðumst við.
g hitti hann einkum á sumrin þegar ég sótti
ma til Önnu í sumarhúsi þeirra. Freud var þá
anur að fá sér göngutúra og ég sá hann stund-
m úti í garðinum við húsið. Hann var vinaleg-
r, afskaplega kurteis og viðfelldinn maður en
g get varla sagt að ég hafi kynnst honum að
einu ráði. Ég var nemandi og ekki mjög fram-
leypin. Ég hafði hinsvegar mikinn áhuga á
enningum hans, mikilvægasta framlag þeirra
ar að sýna fram á að hugurinn sé ekki eins-
leitur heldur búi yfir meiru en aðeins því sem
við erum meðvituð um.“
Skilningur og samúð
skiptir öllu í sálgreiningu
Hvaða eiginleikar einkenna góðan sálgreini?
„Í sálgreiningu skiptir hæfni og þekking öllu
máli – veldur hver á heldur. Sálgreining er öfl-
ugt meðferðarform og sé henni misbeitt getur
hún verkað neikvætt og eða alls ekki. Þekking
og skilningur á eðli hugans og á gildrum og
gjótum sálrænnar meðferðar er því alger for-
senda árangurs. Í þessu efni er þekkingar-
brunnur sálgreiningarinnar mikill fjársjóður.
Þegar svo kemur að beitinu þessarar þekkingar
þá skiptir skilningur og samúð öllu. Ef samúð
og skilning skortir þá getur meðferðin unnið
gegn því sem henni er ætlað. Drottnunargirnd,
þekkingarhroki og skortur á skilningi eru erki-
fjendur sállækninga og reyndar allra lækninga.
Þetta er nokkuð sem bandaríski sálgreinirinn
Hanz Kohut lagði ríka áherslu á.“
Er hægt að kenna samúð og skilning?
„Nei, ekki beint. En það má vissulega tileinka
sér þessa eiginleika með samsömun, þ.e. að
læra af þeim sem kunna listina að sýna öðru
fólki djúpstæða samúð. Samúð er þó ekki það
sem læknar í sálgreiningu heldur er hún tæki
sem gerir sálgreiningu virka og hjálplega.
En þetta snertir líka trú. Ég var alinn upp
sem guðlaus kommúnisti en upp á síðkastið hef-
ur hugur minn í auknum mæli leitað á svið þess
trúarlega.
Kannski ég sé eitthvað farin að eldast en ég
held ekki að það sé ástæðan. Ég held nefnilega
að lykilatriði í allri meðferð sé að sálgreinirinn
láti á sér skiljast að honum sé annt um persónu
og líf skjólstæðings síns. Og á dýpra plani snýst
þetta um kærleika. Þetta kann að virðast væmið
og án sálfræðilegs inntaks en er það alls ekki.
Þetta er kjarni málsins og snertir í reynd trú-
mennsku þess sem annast meðferðina. Það er
tilhneiging fræðanna að greina, mæla og setja
skjólstæðinginn inn í kerfi og þá gleymist oft
þetta lykilatriði sem er samúðin. Það er auð-
veldara að fela sig í skógi fræðanna en að koma
út á bersvæðið til skjólstæðingsins. Ungverska
sálgreinandanum Otto Rank var tíðrætt um að
stuðningur við vilja skjólstæðingsins væri lyk-
ilatriði. Þetta merkir eins og ég skil það að
styrkja hið einstaka í honum. Góð sálgreining
metur gildi þess einstaka og alls þess sem er
sérstakt og mikilvægt í persónunni.“
Viljinn er virk tjáning á
kjarna persónuleikans
Samkvæmt þessu, hvað er þá þessi vilji?
„Til að svara þessu leita ég aftur í smiðju
Rank en hann skilgreindi viljann sem tjáningu
lífsaflsins í persónunni. Spurningin hvaðan lífs-
aflið kemur er guðfræðileg spurning en við vit-
um öll við hvað er átt. Það er of takmarkandi að
setja samasemmerki á milli viljans og líkams-
hvatanna eins og Freud gerði. Lífið og mannleg
breytni felur í sér miklu meira en aðeins líf-
fræðilegar hvatir. Tökum dæmi: Ég er að borða
þessa góðu eplaköku. Ég borða hana vissulega
af hvöt til að viðhalda mér og fylla kviðinn en í
athöfninni felst líka meira. Ef þú gefur mér kök-
una þá skapar það tengsl á milli mín og þín. Ef
mér finnst kakan góð þá er það sértök og gef-
andi reynsla, o.s.frv. Að borða köku er því miklu
meira en viðbragð við hungurtilfinningu eða lif-
un líffræðilegrar hvatar. Að borða köku er líkt
og svo margt annað menningarathöfn sem við
þurfum að leggja rækt við og það er viljinn til
þess sem gefur lífi okkar gildi.“
Ertu ekki að snúa út úr, er ekki viljinn sálræn
hvöt til athafna?
„Vissulega getur viljinn birst í hvatvísi en
hann er ekki hvöt í sjálfu sér. Viljinn er virk
tjáning á kjarna persónuleikans hvort sem er í
hugsun eða athöfn. Hann getur stundum verið
örvaður af ómeðvituðum hvötum en þegar vilj-
inn gefur sig til kynna þá er hann er alltaf með-
vitaður. Sálgreining snýst um að styðja skjól-
stæðinginn í að gangast við vilja sínum og fara
eftir honum.“
Sjálfspíslahvöt: Að gefa
upp hluta af sjálfum sér
Þú hefur skrifað mikið um sjálfspíslahvöt
(masókisma). Hver er í meginatriðum kenning
þín?
„Hugmynd mín um það sem ég nefni tilfinn-
ingalega sjálfspíslahvöt er sú að hún byggi í
reynd á eiginleika einstaklingsins til að gefa
upp hluta af sjálfum sér og vilja sínum. Þegar
um sjálfspíslahvöt er að ræða gerir einstakling-
urinn þetta til að forðast aðskilnað frá þeim eða
því sem hann elskar. Löngun, þrám og þörfum
er fórnað til að mæta þörfum annarrar mann-
eskju. Hugsun og tilfinningu er fórnað til að
forðast aðskilnað. Þetta sjáum við í ástarsam-
böndum þar sem fólk er tilbúið til að undirgang-
ast miklar píslir og þjáningar í stað þess að
missa. Slík sjálfspíslahvöt brýtur persónu ein-
staklingsins niður því hann/hún fórnar sér að-
eins til þess að verða ekki yfirgefin(n). Sjálfs-
píningarhvöt þess sem meiðir sig líkamlega er
þessu skyld, en er róttækara form þar sem bæld
reiði, niðurlæging eða kynórar fá lausan taum-
inn og beinist gegn einstaklingnum sjálfum, oft
með mjög alvarlegum afleiðingum.“
Nauðsyn að viðurkenna kynlíf
sem góðan og eðlilegan hluta lífsins
Þú nefndir áðan trú. Hvernig sérðu tengsl
trúar og sálgreiningar?
„Ef við skoðum þau í ljósi viljans má þá ekki
segja að þegar hlutirnir eru eins góðir og þeir
geta best orðið að þá ráði vilji Guðs. Er það ekki
þetta sem er tjáð með táknrænum hætti með því
að tala um „á himni“, eða segjum við ekki „verði
þinn vilji, tilkomi þitt ríki, svo á jörðu sem á
himni“. Að gefa eftir vilja sinn og gefast vilja
Guðs er því sálfræðilega merkileg hugmynd og
nokkuð sem getur verið mjög skapandi og já-
kvætt – en getur líka fengið á sig mynd sjálfs-
píningar. Til dæmis veldur skírlífiskrafa kaþ-
ólsku kirkjunnar vanda og mikilli þjáningu. Það
er kominn tími til fyrir kirkjuna að vaxa úr grasi
og fullorðnast hvað þetta varðar. Þessar skírlíf-
ishugmyndir eru óraunhæfar og skila engu. Af-
staða kirkjunnar gagnvart konum, hjónaskiln-
aði, samkynhneigð og fóstureyðingu þurfa líka
að breytast. Það er nauðsyn að viðurkenna kyn-
líf sem góðan og eðlilegan hluta mannlegs lífs.
Þótt það sé í reynd forvitnilegt að velta því
fyrir sér hvers vegna fólk hefur tilhneigingu til
að óttast kynhvöt sína og bæla hana, þá hlýtur
kirkjan að vera kölluð til að viðurkenna eðli lífs-
ins í stað þess að dæma það sem óeðli. Það er
kominn tími til að lyfta þessari bælingu af
trúuðu fólki.
Öfgarnar í hina áttina er ekki bæling heldur
bæling samtímans en hún felst í að allt er sýnt og
afhjúpað og við venjulegt fólk neyðumst stöðugt
til að vera með nefið á kafi í einkalífi annars fólks.
Ég er þreytt á þessu og er alveg hissa á því hvað
fjölmiðlum tekst að tutla þennan spena sem er
þegar upp er staðið afskaplega lítið gefandi.“
Ræðum dauðann
Þú starfar enn sem sálgreinir, ert með nýja
bók í handriti, hefur áhuga á að skrifa aðra og
heldur háskólafyrirlestra vítt og breytt um
Bandaríkin í gengum síma og sjónvarp. Hvernig
sérðu framtíðina fyrir þér?
„Ég veit ekki hversu mikla framtíð ég á fyrir
mér og það er erfitt að spá í ókomna tíð. En á
meðan ég get gert það sem mér finnst skemmti-
legt, gefandi og nytsamlegt þá mun ég halda
áfram að gera það.
Þar sem ég er orðin gömul kona hugsa ég
bæði um það að deyja og um dauðann sjálfan.
Ég man að móðir mín vildi aldrei ræða dauðann
og ég held að hún hafi haldið að það mætti forð-
ast hann með því að tala ekki um hann. Þetta er
dapurleg hugmynd sem ég get alls ekki fallist á.
Líklega erum við ein af fáum tegundum jarðar
sem veit með vissu að hún muni deyja. Þetta
skapar vandræði. Við óttumst dauðann, ræðum
hann ekki og erum því ekki aðeins úr tengslum
við hann heldur og um leið úr tengslum við lífið
sjálft. Þetta er ekki aðeins röng afstaða heldur
er hún hvorki heilsusamleg né gagnleg.
Umræða um dauðann og þær tilfinningar sem
hann vekur með okkur er ekki aðeins gagnleg
heldur er hún líka bráðskemmtileg. Við skulum
ræða það betur á eftir. Eigum við ekki að hætta
þessu viðtali og fá okkur meira te? Meðal ann-
arra orða hvar kaupir þú svona tölvu? Nú verð
ég að eignast tölvu!“
Ég þáði teið og ræddi við Esther fram eftir
degi, allt til þess tíma að ég slökkti á tölvunni,
kvaddi vinkonu mína með þökkum, steig upp í
leigubíl og tók stefnuna á Kennedyflugvöll. Vilj-
inn dró mig heim til ævintýraeyjunnar í norðri.
her Menaker lærði fag
en hluti af náminu var
óttur Sigmunds, föður
r Menaker frá kynnum
ræðir um kenninguna
arfað eftir í um sjötíu ár.
Ljósmynd/Haukur Jónasson
A J Ó N A S S O N
Höfundur er sálgreinir.
AMÚÐ ER LYKILATRIÐI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 2002 9