Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.2002, Blaðsíða 11

ER HÆGT AÐ
SKILJA SINN
EIGIN HEILA?
Er hægt að skilja sinn eigin heila?
SVAR:
Það er ekkert erfiðara að skilja sinn eigin
heila en aðra heila, og það er ekkert erfiðara
að skilja heila en aðra flókna hluti. En það
er svo önnur spurning hvort maður er miklu
nær um sjálfan sig þótt maður skilji sinn
eigin heila. Heilinn er líffæri og gerð hans
og starfsemi má lýsa nákvæmlega á máli líf-
eðlisfræðinnar. Að vísu yrði slík lýsing gíf-
urlega flókin þar sem venjulegur heili er gíf-
urlega flókinn, en það er ekki óhugsandi að
vísindin eigi eftir að gera okkur kleift að
lýsa heila í smáatriðum. Við getum því vel
ímyndað okkur að í framtíðinni sé hægt að
gefa lífeðlisfræðilega lýsingu á stöðu heilans
á tilteknu augnabliki og jafnvel segja til um
hvernig ástand heilans muni breytast frá
einu augnabliki til hins næsta. Slík lýsing
væri ef til vill sambærileg við lýsingu á tölvu
sem gerði tæmandi grein fyrir því í hvaða
stöðu tölvan er, það er hvaða rofar eru opnir
og hvaða rofar eru lokaðir, og hvernig tölv-
an færist úr einni stöðu í aðra.Ef við höfum
skilning á þeim lögmálum sem starfsemi
heilans lýtur og ef við höfum almenna lýs-
ingu á því hvernig heilar eru gerðir, þá höf-
um við það sem við getum kallað almenna
þekkingu á mannsheilanum. Ef við höfum að
auki tæmandi lífeðlisfræðilega lýsingu á til-
teknum heila þá höfum við sérstaka þekk-
ingu á þeim tiltekna heila. En ef ég hef al-
menna þekkingu á mannsheilanum og
sérstaka þekkingu á mínum eigin heila, hef
ég þá betri skilning á sjálfum mér? Ég hef
vissulega betri skilning á einu af líffærum
mínum, rétt eins og sambærileg greinargerð
fyrir starfsemi þarmanna gæfi mér betri
skilning á því líffæri. En slíkur skilningur á
heilanum gæfi mér engu betri skilning á
sjálfum mér sem persónu. Ég væri engu
nær um hvað ég teldi mikilsvert í lífinu,
hvað ég teldi rétt og hvað rangt né heldur
um hvað ég væri að hugsa. En hvers vegna
skyldi ekki vera nóg að hafa sérstaka þekk-
ingu á tilteknum heila til þess að vita hvað
sá sem hefur þann heila er að hugsa? Í sem
stystu máli er ástæðan sú að við hugsum
ekki með heilanum. Að vísu er heilinn okkur
nauðsynlegur ef við viljum hugsa og hann er
það líffæri sem mestu máli skiptir fyrir
hugsunina og allt okkar hugarstarf. En hann
er ekki líffæri hugsunar á sama hátt og fæt-
urnir eru líffæri gangs og hjartað líffæri
blóðdælingar. Við hugsum ekki með heil-
anum á sama hátt og við göngum með fót-
unum og dælum blóði með hjartanu. Við get-
um sagt að hjartað sé líffæri blóðdælingar
vegna þess að það er milliliðalaus gerandi
dælingarinnar og fæturnir eru líffæri gangs
vegna þess að þeir eru milliliðalausir ger-
endur gangsins. Og vegna þessa getum við
líka sagt að við dælum blóði með hjartanu
og göngum með fótunum. En heilinn er ekki
milliliðalaus gerandi hugsunar. Þegar ég
hugsa tiltekna hugsun, til dæmis þá hugsun
að ég skuli fara í kaffi til ömmu, þá dugir
ekki að tiltekin heilastarfsemi eigi sér stað.
Heilastarfsemin gæti átt sér stað án þess að
hugsunin væri um ömmu mína eða kaffi-
heimsóknir. Til þess að ég geti hugsað um
ömmu þarf amma að vera til – eða hafa ver-
ið til því við getum líka hugsað um látið fólk.
En það er ekki nóg með að það sem við
hugsum um þurfi að vera til eða hafa verið
til, það sem við hugsum um þarf að hafa
orkað á huga okkar, beint eða í gegnum
milliliði. Sjón og hugsun eru sambærileg í
þessu tilliti. Við sjáum ekki með heilanum
og heldur ekki með augunum. Til þess að sjá
eitthvað þarf virkan samstarfsaðila – það
sem maður sér – og því dugir ekki að augað,
sjóntaugin og heilinn starfi eðlilega til þess
að maður sjái eitthvað. Það er ekki nóg að
líta í áttina að manni til að sjá manninn, og
það er ekki heldur nóg að líta í áttina að
manninum og hafa mynd af honum í hug-
anum til þess að sjá manninn. Til þess að
sjá manninn verður maðurinn sjálfur að
orka á sjónskynið og vera valdur að til-
teknum hræringum í heilanum. Án virkra
samstarfsaðila sjónar sést ekki neitt, maður
hefur í besta falli missýnir. Og þar sem
þessir virku samstarfsaðilar eru ekki hluti af
heilanum, hvort sem um sjón eða hugsun er
að ræða, dugir ekki að hafa þekkingu á heil-
anum til þess að vita hvað tiltekinn maður
er að hugsa. Það einkenni hugsunar og sjón-
ar að þessi ferli krefjast virkra samstarfs-
aðila nefnist íbyggni (e. intentionality). Það
er eitt einkenni íbygginna hluta að þeir eru
um eitthvað, þeir hafa viðfang sem er utan
við hlutinn sjálfan. Hlaup eða blóðdæling er
hins vegar ekki um neitt. Og að öllu jöfnu
eru efnaferli ekki íbyggin; þegar sykur leys-
ist upp í vatni á sér stað efnaferli, en þetta
ferli er ekki um neitt. Og þótt efnaferli heil-
ans séu nauðsynlegur fylgifiskur mannlegrar
hugarstarfsemi, þá eru þessi ferli ekki um
neitt frekar en streymi blóðsins um æða-
kerfið.
Ólafur Páll Jónsson, stundakennari í heimspeki við
HÍ,
Hvað þýðir það nákvæmlega
þegar Bandaríkjamenn tala um
„to go apeshit“?
Eftir slanguryrðabókum að dæma þýðir
þetta orðasamband ansi margt. Helsta
merking þess er: að „tryllast“ eða „brjálast“,
að „verða mjög æstur yfir einhverju“, að
„verða ofsafenginn“ eða „ofbeldisfullur“,
„sýna kynferðislega ágengni“ eða „stjórn-
lausa hrifningu“ og að „bilast“.
Íslenskt götumál býr yfir mörgum sam-
svörunum við „go apeshit“, eins og til dæm-
is: að eipa, að fá flog, að fá kast, að flippa út
og að fríka út.
Engin þessara þýðinga er þó nákvæm og
þær fanga ekki líkinguna sem felst í orð-
unum „go apeshit“. Í ensku eru líka dæmi
um orðasambandið „go ape“, í nokkurn veg-
inn sömu merkingu. Bæði orðasamböndin:
„go ape“ og „go apeshit“, vísa til þess hvern-
ig apar bregðast við þegar þeir eru hand-
samaðir og settir í búr. Eins og gefur að
skilja eru fæstir apar sáttir við þessa með-
ferð svo þeir berjast um á hæl og hnakka,
öskra og æpa, og af því skýrist máltækið
„go ape“. Einhverra hluta vegna kemur það
líka fyrir að aparnir kúka (eða „hafa hægð-
ir“ eins og það heitir í prúðum orðabókum)
meðan á bröltinu stendur, og það útskýrir
orðtakið „go apeshit“.
Stefán Jónsson, B.A. í heimspeki.
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hvernig
sjá hundar, hvað er ljósleiðari og eru stjörnuspár sannar?
VÍSINDI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 2002 11
JÚN SONDO (1587–1671)
BALDUR RAGNARSSON ÞÝDDI
SÖNGUR UM
VININA FIMM
Þú spyrð mig um vini mína:
vatn og klett, furu og bambus;
yfir austurhæðunum rís máninn –
einnig hann veitir mér gleði.
Og nú spyr ég: hvaða þörf er á fleiri vinum
en þessum fimm?
Þeir lofa litfögur skýin,
en þau verða oft grá sem blý;
þeir lofa mjúkan þyt golunnar,
en oftar liggur hún sem í dvala.
Ég segi að vatnið eitt
sé ávallt jafnt, nú sem þá.
Hvers vegna lifna blómin
og fölna svo fljótt?
Hvers vegna grænkar grasið
en gulnar og visnar að bragði?
Er ef til vill kletturinn einn
óháður öllum breytingum?
Á hlýjum dögum skarta blómin,
á köldum dögum falla laufin.
Hvernig má það vera að furan ein
fær staðist frostið og snjóinn?
Ég þykist vita að rætur hennar
standi við Lindirnar níu*.
Og þetta er ekki eiginlegt tré
og ekki heldur gras.
Hver lét það vaxa svona beint?
Og hví er það svona autt hið innra?
Mér fellur það vel fyrir þetta tvennt
og að það skuli alltaf vera grænt.
Og þú, máninn sjálfur, svo smár hið efra
en sveipar þó birtu um alla jörð,
gæti nokkurt annað ljós
skinið svo bjart á dimmri nótt?
Þú ræðir við engan um það sem þú sérð.
Get ég þá sagt að þú sért vinur minn?
*Lindirnar níu vísa til undirheima, djúpt nálægt miðju jarðar. Í 6. vísu á skáldið við bambusinn.
Jún Sondo var eitt fremsta skáld Kóreu á fyrri tíð. Hann hlaut embættisframa á yngri ár-
um en var síðar hrakinn í útlegð vegna óvæginnar gagnrýni á valdsmenn. Hann hlaut upp-
reisn þrettán árum síðar og gerðist þá um hríð kennari prinsanna Pongním og Inpjong.
Hann dró sig þó fljótlega í hlé og dvaldist eftir það lengstum í sveitinni fjarri hirðlífinu.
Helsti hefðbundinn bragarháttur kóreskra ljóða nefnis sijo. Erindi eru þar 3 línur. Fyrstu
2 línurnar hafa að jafnaði 14 eða 15 atkvæði hvor. Síðasta línan hefur ávallt 15 atkvæði.
Reglubundin vísa með sijo-hætti hefur því alls 43 til 45 atkvæði. Oft er þó vikið frá þessum
reglum og vísur þá lengri að atkvæðafjölda. Rím er ekki sérstakt einkenni á sijo en má oft
finna. Í þýðingunum hér að ofan er reynt að víkja ekki um of frá reglum um atkvæða-
fjölda.
Á aðfangadaginn út á sjó
allir fórum við hraustir þó.
Veðráttan sínum vindi sló
í vatnsins þró.
Ósköp var gleðin orðin mjó
en enginn dó.
Í æviágripi (Kristjáns) Karls Hannessonar er sagt frá tilefni þessarar vísu Steins sem var
í ferð út í eyjarnar Fagurey og Hrútey á aðfangadag árið 1931:
„Einn veturinn var ég í Fagradal hjá Elínbet og Þórólfi. Þá var þar tvíbýli og bjuggu þar
bræðurnir Þórólfur og Magnús og höfðu þeir folöld og kindur í sinni hvorri eyjunni úti fyr-
ir landi. Á aðfangadag jóla átti ég að fara með bræðrunum og tveimur öðrum piltum út í
eyjar og ná í folöld í aðra eyjuna og ferja hrút yfir í hina sem var töluvert utar í firðinum.
Þegar við vorum komnir skammt frá landi gerði storm svo mikinn að við urðum að leita
vars undir hólmanum sem folöldin voru í og bíða af okkur veðrið. Þegar komið var langt
fram á kvöld lægði storminn lítillega og var þá brugðið á það ráð að reyna að komast heim
aftur en þar sem vindstaðan var slík urðum við að taka land annars staðar en við vorum
vanir. Það voru allir ánægðir með að komast heim í jólamatinn, ekki síst Steinn Steinarr
skáld sem var með okkur og orti þessa vísu.“
Vísan hefur áður birst í Breiðfirðingi, tímariti Breiðfirðingafélagsins, árið 1993.
STEINN STEINARR
VÍSA