Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.2002, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 2002 5
vissu leyti til hins skáldaða heims, segir Walt-
on. Þetta telur hann gagnlega nálgun, það er að
segja að færa Kalla (okkur) nær skáldaða
heiminum í stað þess að færa skáldaða heiminn
nær okkur (eins og yfirleitt sé gert þegar leit-
ast er við að skýra tilfinningaleg viðbrögð okk-
ar við skáldskap). Þegar við ,,þykjumst“ verða
hrædd og ,,þykjumst“ finna til erum við í raun
að skálda og þar með eru þessi viðbrögð okkar
orðin hluti af hinum skáldaða heimi. Tilfinn-
ingaleg viðbrögð okkar við skáldskap eru
skálduð. Þau eru ,,þykjustu“ viðbrögð og að því
leyti verðum við sjálf ,,ekki raunveruleg“ þegar
þau eru annars vegar. Þetta gerir það að verk-
um, segir Walton, að okkur tekst að upplifa ná-
in tengsl við skáldskap án þess að hægt sé að
segja að um sjálfsblekkingu sé að ræða.
Málflutningur Waltons er að ýmsu leyti
sannfærandi. Ef samþykkt er að tilfinningaleg
viðbrögð okkar við skáldskap séu ,,þykjustu“
viðbrögð er auðvelt að hrekja þá staðhæfingu
Radfords að tilfinningaleg viðbrögð við skáld-
skap bendi til skynsemisbrests, þar sem við-
brögðin eru orðin sama eðlis og viðfang þeirra
– það er að segja ,,skálduð“. Hins vegar hafa
ýmsir átt erfitt með að kyngja þeirri skoðun
Walton að umrædd viðbrögð séu ,,þykjustu“
viðbrögð. Þeirra á meðal er Alex Neill sem seg-
ir rök Walton ósannfærandi. Neill færir rök
fyrir því að Kalli sé ekki haldinn ,,þykjustu“
ótta, heldur sé hann í einskonar uppnámi eða
sjokki. Neill tortryggir samlíkingu Waltons um
hugarheim Kalla sem horfir á hryllingsmynd
annars vegar og hugarheim þeirra sem leika
leiki hins vegar. Hann bendir á að börnin með
drullumallið og barnið og föðurinn í skrímsla-
leiknum, séu innviklaðir í leikinn og upplifi
þann heim sem býr í leiknum ,,innanfrá“. Kalli
sé hins vegar ekki innviklaður í hryllingsmynd-
ina á sama hátt og þannig geti hann ekki annað
en upplifað þann heim sem býr í myndinni ,,ut-
anfrá“. Auk þess efast Neill um að hægt sé að
alhæfa út frá dæmi Weston og yfirfæra hug-
myndir hans á aðrar tilfinningar.
Umræðan um ,,skáldskaparþversögnina“
hefur orðið nokkuð heit á köflum, en margir
virðast nokkuð hvekktir yfir því að Radford
skuli halda því fram að jafn ,,eðlilegur“ hlutur
og það að tárast yfir bók eða kvikmynd bendi til
skynsemisbrests. Til dæmis segir Don Mann-
ison að Radford ,,móðgi“ okkur þegar hann
haldi því fram að menn séu ekki sjálfir sér sam-
kvæmir þegar þeir upplifa tilfinnningar vegna
skáldskapar og spyr hvort Radford haldi virki-
lega að sérhvert tilfinningalegt viðbragð við
listum sé óskynsamlegt. Mannison kemur fram
með eigin lausn og segir að til viðbótar þeim
hugrenningatengslum sem skáldskapur hrindi
gjarnan af stað þá komi til sögunnar innlifun.
Við setjum okkur í spor Önnu Karenínu og
þannig er það að vorkenna henni ákveðin mynd
af sjálfsvorkunn.
Tilfinningar sem kvikna
og tilfinningar sem vakna
Eftir að hafa skoðað þá umræðu sem átt hef-
ur sér stað vil ég gera tilraun til að koma fram
með eigin lausn á vandanum. Mín tillaga er sú
að lausnin felist í tveimur góðum og algengum
sagnorðum: að kvikna og að vakna. Þannig vil
ég halda því fram að þær tilfinningar sem við
upplifum við raunverulegar aðstæður kvikni í
brjóstum okkar, en að þær tilfinningar sem við
upplifum við lestur skáldskapar vakni þar.
Munurinn felst í því að tilfinningarnar sem
kvikna eru nýjar og verða til vegna einhvers
raunverulegs sem við upplifum, en tilfinning-
arnar sem vakna eru tilfinningar sem við höf-
um upplifað áður og koma aftur til okkar fyrir
tilstilli einhvers hvata, í þessu tilfelli skáld-
skapar.
Þær ólíku tilfinningar sem við upplifum
vegna skáldskapar eru ekki nýjar og ókunnar
tilfinningar. Við höfum fundið þær áður, við
hinar og þessar raunverulegu aðstæður, og
efni skáldskaparins hverju sinni verður til þess
að endurkalla þær. Þetta getur stafað af því að
efnið minnir okkur á eitthvað sem við eða ein-
hver sem við þekkjum hefur upplifað, eða af því
að efnið kallar fram hugrenningatengsl og þar
koma til sögunnar hugmyndir okkar um lífið og
tilveruna, eða svokallaður ,,skilningur“ á tilver-
unni, samanber Weston. Börn hafa til dæmis
ekki sama skilning á dramatískum kvikmynd-
um og fullorðnir. Barn grætur ekki yfir flókn-
um tilfinningaátökum sögupersóna, þó svo að
foreldrar þess geri það. Það er ekki fyrr en fólk
hefur lífsreynslu til að samsama sig efninu og
lifa sig inn í aðstæður að efnið snertir við því.
Það er ekki hægt að vekja tilfinningar sem hafa
aldrei kviknað í brjósti viðkomandi.
Hægt væri að andmæla þessari fullyrðingu
minni með því að benda á að stundum upplifir
lesandi eða áhorfandi nýjar tilfinningar við
lestur skáldskapar eða þegar horft er á leikrit
eða kvikmynd. Augljóst dæmi um slíkt er barn
sem aldrei hefur upplifað sorg vegna andláts
einhvers nákomins, en grætur við lestur sögu
þar sem barn missir ömmu sína eða sögu þar
sem barn deyr af slysförum. Þar finnur barnið
nýjar tilfinningar sem eiga sér enga samsvörun
í reynsluheimi þess. Hins vegar má benda á að
barnið hlýtur að hafa forsendur fyrir því að
upplifa umræddar tilfinningar. Barnið þarf að
hafa náð ákveðnum þroska til að saga þar sem
andlát kemur við sögu hræri við tilfinningum
þess. Barnið þarf að vita af tilvist dauðans og
hvað það merkir þegar einhver deyr. Þegar
barn heyrir sögu eða horfir á leikrit þar sem
einhver deyr, getur barnið fyrir tilstilli ímynd-
unarafls síns sett sig í þau spor að einhver ná-
kominn sé horfinn úr lífi þess fyrir fullt og allt.
Slík innlifun er á færi barns sem náð hefur
ákveðnum þroska og skilningi á þeim hugtök-
um sem um ræðir (hér dauða).
Eins er ljóst að þær ólíku tilfinningar sem
skáldskapur vekur kunna að lúta ólíkum lög-
málum, en sú staðreynd hefur ekki verið fyr-
irferðarmikil í þeirri umræðu sem hér var lögð
til grundvallar. Þannig mætti jafnvel segja að
þeir heimspekingar sem tóku til máls, hafi
klæðskerasaumað dæmin sem þeir taka að
hugmyndum sínum. Eins og Alex Neill bendir
á er oft á tíðum erfitt að alhæfa út frá þeim
dæmum af einstökum tilfinningum sem tekin
eru í umræðunni. Dæmi Waltons af ótta (Kalla
við slímið) er til að mynda tilvalið til styðja
kenningu hans um þykjustu tilfinningar sem
hann færir rök fyrir með samlíkingunni við
leiki. Kalli setur sig í stellingar þegar hann Höfundur er BA í heimspeki
„Hins vegar er ólíklegra að lesandi Önnu Karenínu sé miður sín yfir örlögum hennar í marga daga eða vikur eftir lestur bókarinnar.“
Þannig vil ég halda
því fram að þær
tilfinningar sem við
upplifum við raun-
verulegar aðstæður
kvikni í brjóstum
okkar, en að þær
tilfinningar sem
við upplifum við
lestur skáldskapar
vakni þar.
horfir á hryllingsmyndina, hann veit að hann er
að fara að horfa á ógnvekjandi mynd og er
tilbúinn til að láta hárin rísa. Hins vegar er afar
ólíklegt að hann myndi setja sig í sérstakar
,,grátstellingar“ áður en hann tæki Önnu Kar-
enínu sér í hönd, einkum og sér í lagi ef hann
veit ekki að sagan er dramatísk og harmþrung-
in.
Þá má einnig huga að eftirköstum þeirra til-
finninga sem skáldskapur vekur og hversu ólík
þau eru eftir því hvaða tilfinningar eiga í hlut.
Margir kannast líklega við að hafa orðið myrk-
fælnir eftir að hafa lesið draugasögu eða horft á
draugamynd og getur slík myrkfælni jafnvel
varað lengi. Hins vegar er ólíklegra að lesandi
Önnu Karenínu sé miður sín yfir örlögum
hennar í marga daga eða vikur eftir lestur bók-
arinnar. Samúðin með Önnu Karenínu er bund-
in við lestur bókarinnar. Þá má benda á að um-
ræddur munur á eftirköstum ótta og samúðar
við lestur skáldskapar er ekki til staðar við
raunverulegar aðstæður. Samúð í raunveruleg-
um aðstæðum varir, á meðan samúð með sögu-
persónu gerir það ekki, eins og Radford bendir
réttilega á. Þessi munur á áhrifum og eftirköst-
um ólíkra tilfinninga (þegar skáldskapur á í
hlut annars vegar og raunveruleiki hins vegar)
rennir stoðum undir það að ekki sé hægt að
leysa vandann með skýringum þar sem alhæft
er um allar tilfinningar út frá einstökum dæm-
um, sbr. gagnrýni Neills.
Að lokum skal vikið að fullyrðingunni sem
var kveikjan að þessari umræðu. Er það rétt
hjá Radford að sú staðreynd að fólk verði til-
finningalega hrært fyrir tilstilli skáldskapar
bendi til skynsemisbrests? Samkvæmt Rad-
ford felst ósamkvæmni í því að finna raunveru-
lega til yfir einhverju sem er ekki raunveru-
legt. Walton samþykkir það og reynir að snúa
sig út úr vandanum með því að segja að við
finnum ekki raunverulega til. En Radford held-
ur því ætíð til streitu að við finnum raunveru-
lega til og ítrekar jafnframt markvisst að við
finnum til vegna sjálfra sögupersónanna, en
ekki annarra í þeirra sporum. Ég er sammála
Radford, við finnum raunverulega til og við
finnum til með sjálfum sögupersónunum. En
þó aðeins og eingöngu vegna þeirra tilfinninga
sem við höfum áður fundið við raunverulegar
aðstæður. Tilfinninga sem skáldskapurinn vek-
ur. Þá koma hugrenningatengsl og ímyndunar-
afl líka til sögunnar, sem gera það að verkum
að ólíkar aðstæður, raunverulegar og óraun-
verulegar, geta vakið upp sambærilegar til-
finningar.
Það er að mínu mati engin ósamkvæmni
fólgin í því að upplifa aftur tilfinningar sem við
eigum í brjósti okkar þegar við erum minnt á
það sem kveikti þær upphaflega. Ég sé heldur
ekki að það sé merki um ósamkvæmni að
ímyndunaraflið tengi tilfinningar manns við
þær myndir sem skáldskapur dregur upp af líf-
inu. Því þrátt fyrir að Anna Karenína sé ,,per-
sóna“ er hún eftir sem áður mynd sem Tolstoy
dregur upp. Mynd sem hefur vísanir og skír-
skotanir í allar áttir og mynd sem hver og einn
lesandi gæðir ólíkri merkingu þegar hann
skoðar hana með eigin augum. Sú reynsla sem
litar sýn lesandans er ekki síst tilfinninga-
tengd. Tilfinningaleg reynsla skiptir sköpum
þegar tilfinningaleg áhrif skáldskapar eru ann-
ars vegar, samanber dæmið af barninu sem
tárast hvorki né finnur til yfir kvikmyndinni
sem foreldrar þess gráta yfir.
Fyrir tilstilli ímyndunaraflsins sem tengir
áður þekktar tilfinningar okkar við þær mynd-
ir sem dregnar eru upp í skáldskap, tel ég
óhætt að fullyrða að það feli ekki í sér ósam-
kvæmni að upplifa tilfinningar fyrir tilstilli
skáldskapar, heldur sé það hinn sjálfsagðasti
og eðlilegasti hlutur. Þar er verið að bregðast
við fyrri reynslu á nýjan hátt, hið óraunveru-
lega vekur það sem hið raunverulega eitt sinn
kveikti.
Því veldur mér trega tónanna slagur,
sem töfrar og dregur og er svo fagur?
Ég veit það og finn, hvers sál mín saknar.
Söngvanna minning af gleymsku raknar.
Ómur af lögum og brot úr brögum,
bergmál frá ævinnar liðnu dögum,
af hljómgrunni hugans vaknar.
Úr Í Dísarhöll eftir Einar Benediktsson.
Greinin er skrifuð upp úr lokaritgerð höf-
undar við Háskóla Íslands sem unnin var undir
leiðsögn Þorsteins Gylfasonar.
Heimildir:
Mannison, Don. ,,On Being Moved by Fiction“, Philo-
sophy 60, 1985, bls. 71–87.
Neill, Alex. ,,Fear Fiction and Make-Believe“, Journal of
Aesthetics and Art Criticism 49, 1991, bls. 47–56.
Radford, Colin. ,,How Can We Be Moved by the Fate of
Anna Karenina? I“, Proceedings of the Aristotelian
Society, Supplementary Volume 49, 1975, bls. 67–80.
Walton, Kendall. ,,Fearing Fictions“, Journal of Philo-
sophy 75, 1978, bls. 5-27.
Weston, Michael. ,,How Can We Be Moved by the Fate
of Anna Karenina? II“, Proceedings of the Aristotelian
Society, Supplementary Volume 49, 1975, bls. 81–93.