Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 2002
S
UMARIÐ sem Magnús Ásgeirs-
son andaðist stofnaði ég til
þeirra kynna við ljóðaþýðingar
hans sem vöktu hjá mér áhuga á
honum og verkum hans sem
hefur enst mér síðan. Ég var þá
fjórtán ára gamall og ýmsar ytri
ástæður urðu til þess að eitt
fyrsta ljóðið sem heillaði mig í þýðingu hans var
Þrá eftir Ricarda Huch:
Til að vera hjá þér
allt vildi ég bera,
föðurlaus, vinalaus,
félaus að vera.
Mig langar til þín
eins og lækinn til stranda,
eins og svöluna á haustin
til suðrænna landa, –
eins og Íslending dreymi
undir erlendum hlyni
um mjallhvíta jökla
í mánaskini – – –.
Þegar Magnús Ásgeirsson var ungur stúdent
í Reykjavík, nýbúinn að gefa út Síðkveld og far-
inn að fást við þýðingar, komu þar út Erlend
ljóð, nokkrar þýðingar eftir Guðmund Guð-
mundsson sem þá var látinn fyrir fimm árum.
Enginn vafi er á því að sú bók hefur ásamt
fleiru getað beint huga Magnúsar að þýðingum
þótt ekki sé hér rúm til að rekja það nánar. En í
safni Guðmundar hefur Magnús séð þessa þýð-
ingu hans á Þrá:
Til að vera hjá þér,
bæri’ eg hörmungar harðar,
léti’ eg arin og vini
og allsnægtir jarðar.
Mig langar til þín
eins og lá til stranda,
eins og svöluna á haustin
til suðrænna landa. –
Eins og fjallanna son
þráir heim af hjarta,
er hann hugsar í tunglsljósi
um tindana bjarta.
Lesendur geta sjálfir borið saman þýðing-
arnar, hver eftir sínum smekk, en þótt ég taki
þetta lýsandi dæmi um skáldgáfu og aðferð
Magnúsar Ásgeirssonar þegar á yngri árum og
innsæisbundið næmi hans á það samband máls
og skynjunar sem stíll er sprottinn af, er
ástæðulaust að gera minna úr þýðingu Guð-
mundar en efni standa til. Þó held ég að flestir
ljóðavinir verði mér sammála um það fyrr en
nokkuð annað að önnur braglína fyrsta erindis
hjá Guðmundi og eina orðið í öðru erindi hans
sem Magnús breytir hljóti undir eins að skipa
þýðingu hins síðarnefnda æði miklu framar en
hinni. En vitaskuld er það svo samanburður
ljóðanna í heild og hugblær þeirra sem ræður
úrslitum um viðtökur lesandans, og fellur þá at-
kvæði mitt fljótt á ljóð Magnúsar.
Ljóð hans, segi ég, vegna þess að hér er ekk-
ert rúm til að ræða muninn á því að frumyrkja
og þýða eða hvort það sé yfirleitt unnt, en geng-
ið út frá samkomulagi um að útlent ljóð klætt í
íslenskan búning sé nýtt kvæði, hvað sem fyr-
irmyndinni líði, og fleira en nákvæmur mál-
fræðilegur samanburður skeri úr um líf þess og
ágæti og samband við fyrirmyndina.
En lítum nú á frumtexta ljóðsins sem upphaf-
inu olli og heitir á þýsku Sehnsucht – og báðir
þýðendurnir kalla Þrá:
Um bei dir zu sein,
trüg’ ich Not und Fährde,
liess’ ich Freund und Haus
und die Fülle der Erde.
Mich verlangt nach dir
wie die Flut nach dem Strande,
wie die Schwalbe im Herbst
nach dem südlichen Lande,
wie den Alpsohn heim,
wenn er denkt, nachts alleine,
an die Berge voll Schnee
im Mondenscheine.
Þó að mér þyki ljóð Magnúsar mun fegurra
en Guðmundar hallast ekki mikið á um bók-
staflega nákvæmni þýðendanna, ef farið er að
athuga einstök orð og merkingu þeirra, og
strangt tekið er Guðmundur nákvæmari í
fyrsta og síðasta erindinu þótt það kosti hann
„hörmungar harðar“ fyrir „Not und Fährde“ í
því fyrsta og hann láti „arin“ tákna þar „Haus“.
Þeir sem lesa þýsku sjá líka að lýsingarorð-
anotkun Magnúsar í sama erindi á sér ekki fyr-
irmynd á frummálinu samkvæmt orðflokka-
greiningu og hvorki föðurleysi né féleysi er
nefnt þar berum orðum. Með því að nota fyrstu
línu Guðmundar óbreytta, en fara svo sína leið,
nær hann hins vegar einkennilega sterkum
seiði í fyrsta erindi. Þess njóta hin síðari – eins
og á frummálinu – þegar þránni er til áherslu
nánar lýst með þeim náttúrumyndum sem
fólgnar eru í samlíkingunum.
Í miðerindinu þræða báðir þýðendurnir
frumtextann furðu nákvæmlega, en fara hvor
sína leið þegar kemur að því að þýða þýska
kvenkynsorðið „Flut“. Það merkir umfram
annað sjávarflóð sem andheiti fjöru, en getur
líka þýtt rennandi vatn, straum eða öldu. Þýð-
ing þess er auk greinarmerkjasetningarinnar
hið eina sem ekki er nákvæmlega eins hjá báð-
um þýðendunum í miðerindinu. En sá munur
skiptir þó býsna miklu máli.
Merking orðsins sem Guðmundur velur fyrir
„Flut“ felur að vísu í sér algengustu merkingu
þýska orðsins, svo að ekkert skortir á ná-
kvæmnina. Að því leyti er Magnús „ónákvæm-
ari“ í bókstaflegum skilningi að „Flut“ í merk-
ingunni straumur eða rennandi vatn er fátíðara
en þegar það er bundið við sjóinn og haft um
flóð eða öldu.
En „lá“ er á hinn bóginn orð sem ratar ekki
eins beint til lesandans og „lækur“. Það er lang-
sóttara og sjaldnotaðra og merking þess af
þeim sökum óljósari fyrir mörgum. Það er
óheppilegt á þessum stað, og það sem skilur á
milli feigs og ófeigs er að með því að skipta um
„lá“ í þýðingu Guðmundar og setja „lækinn“ í
staðinn losar Magnús erindið við orð sem þegar
á dögum Guðmundar hefur sennilega verið orð-
ið úrelt skáldskaparorð í vitund margra. Ýms-
um nútímalesendum finnst það áreiðanlega
dæmi um orð sem hefur dagað uppi í orðabók-
um og ekki fellur að smekk þeirra að sjá í þýð-
ingu þessa smákvæðis. Um leið gerir Magnús
hrynjandina mýkri og háttbundnari en hún er
hjá Guðmundi – en reyndar á það við um ljóðið
allt. Loks má benda á það, þótt sumum þyki
punktar og kommur litlu skipta, að úr grein-
armerkjasetningu má hér lesa áherslu- og blæ-
brigðamun sem varðar skilning á byggingu
ljóðsins og túlkun þess. Guðmundi er varla ann-
að ætlandi en að hafa litið svo á að það væri í
megindráttum tvískipt og skilin að loknu fyrsta
erindinu, en hin innbyrðis tengdari og hið
þriðja nánast frekari árétting annars erindis
með hægt vaxandi stígandi í endurtekningu og
líkingum. Punktur og þankastrik Guðmundar á
eftir öðru erindi rýfur hins vegar samfellda línu
hugsunar og tilfinningar með óþarflega þungu
og snöggu rofi á viðkvæmum stað. Frágangur
Magnúsar, sem er í miklu meira samræmi við
frumtextann, bendir aftur á móti til meira
næmis á byggingu hans og blæbrigði. Komma
Magnúsar og þankastrik eru eins og bending
um létta, örstutta öndunaræfingu milli erinda!
Hvorugur þýðandinn nefnir Alpana í þriðja
erindi. Sá sem þýskan segir ala heimþrá til
þeirra í brjósti verður aðeins „fjallanna son“ í
þýðingu Guðmundar sem eykur líka í með því
að blanda hjartanu í leikinn. Samkvæmt frum-
texta er sonur Alpanna einn um nótt þegar
hann hugsar heim, en hvorugt kemur ótvírætt
fram í þýðingunum. Og snæviþakin fjöll,
„Berge voll Schnee“, eru ekki heldur nefnd þar
berum orðum þótt lesandinn hljóti að sjá þetta
allt fyrir sér vegna þess að þau orð sem koma í
staðinn, svo sem bjartir tindar og tunglsljós,
kalla fram kvöld- eða næturmyndir. Guðmund-
ur er hlutlaus gagnvart allri landafræði, en þeg-
ar skáldkonan talar um „den Alpsohn“ stígur
Magnús staðfærsluskrefið til fulls og gerir
hann að Íslendingi sem dreymir um jökla í
mánaskininu. Til þess að skapa fjarlægð og
skerpa andstæður lætur hann það gerast „und-
ir erlendum hlyni“. Hlynurinn á sér enga stoð í
þýska frumkvæðinu, en fyrir vikið ratar þýð-
ingin nær hjartarótum hvers Íslendings sem á
annað borð tekur hana gilda sem nýtt kvæði af
útlendri rót; ljóðið er komið heim.
Engum dettur í hug að Magnús hafi ekki get-
að fundið rímorð sín hjálparlaust um dagana, en
staðreynd er það, sem vel má geta til gamans,
að rímorð hans í þriðja erindi lágu í leyni fyrir
honum í annarri þýðingu Guðmundar í Erlend-
um ljóðum. Hann rímar þar hlyn á móti [mána-
]skin í Tunglsljósi eftir Verlaine sem Magnús
þýddi tvö ljóð eftir.
Þýðinguna birti Magnús ekki í söfnum sínum
fyrr en í öðru hefti Þýddra ljóða 1931, hvort
sem það hefur verið af því að hann var ekki
nógu ánægður með hana fyrr eða af því að svo
auðsætt er að hann fetar þar í fótspor annars
þýðanda, en hafi hann hikað eitthvað af þeim
sökum verður ekki annað sagt nú en að það hafi
verið ástæðulaust.
Annars er Guðmundur skólaskáld líklega nú
um stundir gleymdasta skáld Íslendinga frá
fyrstu tveimur áratugum síðustu aldar. Það er
áreiðanlega ekki ofmælt að fáir liggi í bókum
hans, og á það sér ýmsar skýringar aðrar en þá
að tíminn grisji garðinn. Samt ræktaði hann þar
sinn skika sem ekki var alls ómerkur á sinni tíð.
Líkt er nú á komið með frumhöfundi þess
smákvæðis sem ég hef hér rifjað upp gömul
kynni við í þýðingu og runnið er af rót klass-
ískrar ljóðhefðar og þýskrar rómantíkur með
blæ af náttúrubundinni „Heimatdichtung“ í
bestu merkingu þess orðs.
Ricarda Huch var jafnaldri Einars Bene-
diktssonar og lifði sjö árum lengur en hann.
Kvæðið sýnir best lýríska skáldgáfu hennar
þótt þessi fræga menntakona og mikli húman-
isti væri um sína daga þekktari fyrir skáldsögur
og fræðirit um sagnfræði og bókmenntir en ljóð
sín. Þrátt fyrir uppruna sinn þreyði hún þorr-
ann heima fyrir á dögum Þriðja ríkisins með
svo mikilli andans reisn að hún varð tákn innri
andstöðu og þess sem heilskyggnum löndum
hennar þótti arfhelgast og dýrmætast í menn-
ingu Þýskalands. Eftir stríð kaus fyrsta þýska
rithöfundaþingið hana heiðursforseta sinn og
hvað eftir annað lagði Thomas Mann til að
henni yrðu veitt bókmenntaverðlaun Nóbels.
En þrátt fyrir þetta segir Kindlers neues Liter-
aturlexikon um hana tæpum 20 árum eftir að
lauk 11 binda heildarútgáfu á verkum hennar,
að sem skáld og rithöfundur sé hún nánast
gleymd – „weitgehend vergessen“. Á Íslandi er
nafn hennar tengt einu litlu kvæði sem varð á
vegi tveggja þýðenda.
Það lifir lengi í gömlum glæðum, og nú hefur
þetta litla kvæði hennar sem Magnús þýddi
ungur fylgt mér hátt á fimmta áratug.
Alkunna er að snjall listamaður þarf ekki
mörg strik til að gera góða mynd, nánast bara
útlínurnar. Þegar Picasso teiknaði dúfu vantaði
ekkert upp á. En það virtist ekki heldur neinu
ofaukið. Og svo flaug hún! Mér finnst oft að
Magnús hafi farið líkt að í þessu kvæði sem ann-
ar hafði áður þýtt. Hann veit hvað stenst – fellir
niður, eykur í – og ljóðið lifnar!
Annars gerði hann ekki mikið af því að þýða
það sem aðrir höfðu áður þýtt, en undantekning
var þá líka ef hann breytti ekki til batnaðar.
Næg dæmi eru hins vegar um það að eigin þýð-
ingar endurskoðaði hann oft og breytti sumum
verulega með sama árangri.
Engu skal spáð hér um langlífi ljóðaþýðinga
hans öðru en því að þegar þær sem bera í sér
mest lífsmagn verða gleymdar hefur fleira farið
forgörðum úr menningarsjóði Íslendinga en
mér þykir nú gott til að hugsa.
Um þýðendur, þótt misjafnir séu, er einatt
komist svo að orði að þeir séu „bara þýðendur“.
Við Magnús Ásgeirsson voru þeir samtíðar-
menn hans, sem best kunnu að meta hann og
starf hans, með réttu ósínkir á skáldnafn. Þótt
frumsamin ljóð hans væru aðeins eitt æskuljóð-
akver og fáein tækifæriskvæði sagði Bjarni frá
Hofteigi um hann á útfarardegi: „Hann verður
alltaf kallaður skáld á Íslandi. Hann verður allt-
af kallaður mikið skáld.“
Í nóvember í fyrra var minnst aldarafmælis
Magnúsar Ásgeirssonar og þessi hugleiðing
beinlínis samin af því tilefni þótt hún hafi ekki
birst fyrr en nú.
Heimildir:
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi: Magnús Ásgeirsson
skáld 9. nóvember 1901 – 30. júlí 1955. Þjóðviljinn 11.
ágúst 1955.
Erlend ljóð. Nokkrar þýðingar eftir Guðmund Guð-
mundsson. Reykjavík 1924.
Der ewige Brunnen. Ein Hausbuch deutscher Dichtung.
Gesammelt und herausgegeben von Ludwig Reiners.
München 1955.
Kindlers neues Literaturlexikon. Rudolf Radler [aðal-
ritstj.]. 8. bd. München 1990.
Ljóð frá ýmsum löndum. Magnús Ásgeirsson íslenzkaði.
Reykjavík 1946.
Magnús Ásgeirsson: Þýdd ljóð II. Reykjavík 1931.
AÐ BREYTA TIL
BATNAÐAR
HUGLEIÐING UM KVÆÐI
OG TVÆR ÞÝÐINGAR ÞESS
E F T I R H J Ö RT PÁ L S S O N
Höfundur er skáld og bókmenntafræðingur.
Magnús Ásgeirsson
Ricarda Huch Guðmundur Guðmundsson