Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 2002 9
þar sem hann er að mála konung og drottn-
ingu Spánar, sem sjást þó ekki nema óljóst í
daufri spegilmynd í bakgrunni myndarinnar.
Áhorfandinn og hinn raunverulegi málari
myndarinnar eru hins vegar settir í hið
ímyndaða sæti konungsins undir vökulum
augum hirðmeyjanna og dvergsins. Gerandi,
áhorfandi og viðfang myndarinnar falla þar
með saman í einn ósýnilegan sannleika sem
ekki verður sýndur öðruvísi en í því yfirborði
sem felur viðfang sitt og skilur áhorfandann
eftir í óleystri þversögn um sannleika list-
arinnar.
Spurningar þær sem Velazquez setur fram
í þessu málverki og Foucault hefur orðað á
meistaralegan hátt varpa ljósi á þann vanda
allrar myndlistar að kalla fram og sýna það
sem ekki er til staðar í raun og veru. Þessi
vandi verður aðkallandi á barokktímanum í
ljósi nýrra hugmynda í heimspeki og vís-
indum. Þannig heldur Jean-Luc Nancy því
fram í fyrrnefndri ritgerð um andlitsmyndina
að öll röksemdafærsla Descartes um cogito
byggi á þversögn hliðstæðri þeirri sem mál-
verk Velazquez birtir okkur: hin klára sýn
Descartes byggir á lögmálinu videre videor
sem merkir það að sjá og vera séður eða sýn-
ast um leið. Sjáandinn kallast á við hið séða
eða það sem sýnist eins og gríman sem kall-
ast á við andlit sitt og inntak.
Í Hollandi birtist þessi vandi okkur fyrst
og fremst í myndlistinni: í kyrralífsmynd-
unum, landslagsmyndunum, þjóðlífsmyndun-
um og ekki síst í sjálfu andlitsmálverkinu.
Sagan segir að aðeins ein setning hafi varð-
veist af munni Rembrandts: „Ég hef ein-
göngu gert andlitsmyndir“. Setningin minnir
á þau orð Leonardos að sérhver málari máli
sjálfan sig. En það sem gerir þessa setningu
trúverðuga af munni Rembrandts er ekki
skilningur Leonardos, heldur öllu frekar sú
aðferð hans sem birtist í þykkri og tjáning-
arfullri pensilskrift málverksins og fljótandi
línuskrift ætinganna og fær okkur til að trúa
því að fyrir honum hafi viðfangsefni myndlist-
arinnar ekki bara falist í því að endurvarpa
„myndinni“ sem fellur á sjónhimnu augans yf-
ir á léreftið, heldur jafnframt og ekki síður að
raungera sjálfan sig í þeirri athöfn sem í
sjálfri málaralistinni er fólgin. Efnisnotkun
hans og aðferð við að smyrja litnum á léreftið
í olíumálverkinu eða draga línuna á kop-
arplötuna í grafíkmyndinni verður að ástríðu-
fullri leiksýningu þar sem viðfangið vex út úr
myrkvuðu tómi myndarinnar í efniskennd
sinni og tekur á sig form, verður eins og leik-
sýning, þar sem leikarinn, málarinn, raunger-
ir sjálfan sig í hinum líkamlega verknaði hug-
ar og handar. Slíkan persónulegan „stíl“
sjáum við ekki í annarri myndlist fyrir hans
daga og mætti jafnvel halda því fram að í
honum megi finna vísbendingu um þá djúpu
einstaklingshyggju sem einkennir tíma kalv-
ínismans í Hollandi. Jafnframt afhjúpa sjálfs-
myndir hans þversögn allra sjálfsmynda
heimsins, þversögn þess sjáanda sem horfir á
sjálfan sig sjá, betur en flest annað sem gert
hefur verið á þeim vettvangi.
Sjálfsmyndir Rembrandts eru grímur, og
hann er sér meðvitaður um það. Hann bregð-
ur sér í hin ólíkustu gervi andspænis spegl-
inum og léreftinu. Fyrirsætan Rembrandt,
sem horfir á málarann Rembrandt úr spegli
sínum, er leikari — og persónan sem hann
skapar á léreftinu og horfist í augu við mál-
arann jafnt og áhorfandann, er gríma; á bak
við augu hennar og áhorf er tómur strigi;
sannleikur sem öllum er hulinn. Augu grím-
unnar eru alltaf tómar tóftir. (Þess má geta
að í Grikklandi til forna var orðið persona
notað um grímu leikarans). Inntak mynd-
arinnar og vitund og sjálfsvera málarans sýna
sig með fjarveru sinni undir yfirborði grím-
unnar eins og sá hugsandi hlutur (res cogit-
ans) sem hugsar sjálfan sig hugsandi og René
Descartes sá fyrir sér sem forsendu alls
frumspekilegs sannleika. Á bak við léreftið er
ekkert. Það er hins vegar í pensilskriftinni,
glóð litarins og flugi línunnar sem málarinn
raungerir sjálfsveru sína. Við þekkjum Rem-
brandt ekki af þessum myndum vegna lík-
ingar við frummyndina, heldur vegna þess að
hann hefur raungert sjálfan sig í sjálfum
galdri málaralistarinnar. Sannleikur mynd-
arinnar er ekki eftirlíkingin, heldur atburður
sem gerist á léreftinu. Þess vegna hefði Rem-
brandt vel getað sagt í líkingu við samtíma-
mann sinn, Descartes: „Ég mála, þess vegna
er ég til“. Descartes fann sönnunina fyrir til-
vist sinni í hugsuninni (Cogito, ergo sum), en
Rembrandt fann sjálfan sig í efniskennd lit-
arins á léreftinu og línunnar í ætingunni.
Svetlana Alpers hefur bent á það að vinnu-
stofa Rembrandts hafi verið eins og lítið leik-
hús eða leiksvið. Á því leiksviði var hann
sjálfur oft í aðalhlutverki, en hann notaðist
líka við fyrirsætur, klæddi þær upp og svið-
setti myndir sínar eins og leikstjóri. Rétt eins
og hann brá sér sjálfur í ólík gervi klæddi
hann fyrirsætur sínar í framandlega búninga
úr búningasafni sínu. Oft voru þetta búningar
sem leiddu hugann að fjarlægum menning-
arheimi Austurlanda og voru fjarri hinu dag-
lega umhverfi hans í Hollandi. Sögur úr Biblí-
unni voru honum umfram annað kærkomið
tækifæri til þess að hverfa í fjarlæga og
draumkenndari veröld. Heimur Rembrandts
er leiksvið, rétt eins og heimur Shakespeares:
„All the world’s a stage, And all the men and
women merely players“, segir Jaques í leik-
riti hans, As you like it. Þessi heimur leik-
sviðsins nærist á meðvitaðri sjónhverfingu og
blekkingu sjónarinnar.
Rembrandt trúir ekki á „sanna“ yfirfærslu
myndarinnar frá sjónhimnu augans yfir á lér-
eftið eins og svo margir aðrir samtímamenn
hans virtust gera. Hann virðist líka hafa gert
sér grein fyrir harmsögulegri merkingu
þeirrar blekkingar sem myndlist hans snerist
um. Það er hin harmsögulega vídd sem grein-
ir hann frá samtímamönnum eins og Ver-
meer, Saenredam, Potter, Claesz eða Dou.
Þeir virðast hafa haft meiri tiltrú á bók-
staflegu sannleiksgildi myndmálsins, eða ekki
velt því vandamáli sérstaklega fyrir sér. Þeir
máluðu yfirborð heimsins af sannri forvitni,
einlægri gleði og löngun til að öðlast þekk-
ingu og vald á umhverfi sínu. Einnig sú sýn
gerir hollenska myndlist 17. aldarinnar ein-
stakt framlag til evrópskrar listasögu.
Það úrval hollenskrar myndlistar sem
Listasafnið á Akureyri hefur fengið að láni
frá Lettneska heimslistasafninu í Ríga leiðir
okkur vissulega inn í þennan hrífandi heim.
Ekki er hægt að ætlast til þess af sýningu
sem þessari að hún sýni okkur hátinda hol-
lenskrar 17. aldar myndlistar. En þetta úrval
verka leiðir okkur engu að síður inn í þennan
heillandi tíðaranda með sannfærandi hætti,
og vissulega eru þarna hrein gullkorn eins og
nokkrar ætingar Rembrandts. Þorri mynd-
anna ber dæmigerð hollensk einkenni, en
nokkrir listamannanna bera með sér áhrif
ítalska skólans af ætt mannerisma (Goltzius,
Saenredam) eða hins kaþólska barokkskóla
(Francken II, Martszen, Veen, skóli van
Dyck).
Af ætingum Rembrandts eru þarna perlur
eins og sjálfsmyndin: Maður að teikna gifs-
mynd, en þó ekki síður Engillinn yfirgefur
fjölskyldu Tóbíasar, þar sem við sjáum í iljar
engilsins eins og hann væri Súperman úr nú-
tímalegri ævintýramynd. Dæmigert fyrir
þann skilning Rembrandts að heimurinn sé
leiksvið. Og mynd hans af Hagar og Ísmael er
sviðsett eins og austurlenskt ævintýri, en hef-
ur um leið óvæntan boðskap til okkar sam-
tíma: Ísmael og ambáttinni Hagar var vísað
úr húsi Abrahams til þess að víkja fyrir yngri
bróðurnum Ísak. Til þeirrar deilu var stofnað
að kröfu Söru og í óþökk Abrahams, en þessi
fjölskyldudeila stendur nú enn sem hæst í
landinu helga, þar sem Palestínumenn og
gyðingar telja sig afkomendur þessara hálf-
bræðra sem ekki fengu að búa undir sama
þaki. Það er ekki trúlegt að Rembrandt hafi
gert sér grein fyrir spádómsgildi þessarar
myndar þegar hann risti hana á kopar-
plötuna.
Á sama hátt er mynd Rembrandts af Fást
sviðsetning sem vísar til dulspekilegra pæl-
inga, gullgerðarlistar og kabbalafræða. Slíkar
vísanir heyra til undantekninga í hollenskri
17. aldar list þar sem handanheimurinn víkur
gjarnan fyrir hinu sýnilega yfirborði hlut-
anna. Um það höfum við sláandi dæmi í þjóð-
lífsmyndum Pots, Brakenburghs og Dusarts,
landslagsmyndum Brueghels og Backhuys-
ens, kyrralífsmynd Van Lijenden og dýra-
myndum Van der Velde. Þessi sýning ætti að
gefa tilefni til umhugsunar um leyndardóma
þeirrar myndrænu lýsingar á heiminum sem
endanlega er viðfangsefni allrar skapandi
myndlistar.
IRBORÐ HEIMSINS
á viðarplötu.
Hendrick Gerritsz Pot (1585–1657). Liðsforingi og stúlka, ódagsett. Olía á koparplötu.
Höfundur er listfræðingur.