Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. OKTÓBER 2002
K
VÆÐIÐ Væringjar birtist í
ljóðabókinni Vogum árið 1921.
Þar lætur Einar Benediktsson
í ljósi þessa ósk þjóð sinni til
handa:
Vor þjóð skal ei vinna með
vopnanna fjöld,
en með víkingum andans,
um staði og hirðir.
Ólíklegt er að nokkur Íslendingur hafi
fæðst þetta ár sem orð þjóðskáldsins áttu
jafnvel við og Hermann Pálsson. Hann var
einn af víkingum andans. Í þeirri víkingu fór
hann víða, svo að í hug koma minningarorð á
sænskum rúnasteini, sem faðir lét rista eftir
syni sína sem féllu í Austurvegi með Yngvari
víðförla. Rúnaristan hljóðar þannig, löguð að
íslensku ritmáli:
Þeir fóru drengil(eg)a
fjarri að gulli
og austarla
erni gáfu;
dóu sunnarla
á Serklandi.
Yngvars saga er reyndar ein þeirra fjöl-
mörgu sagna sem Hermann snaraði á enska
tungu. Nú höguðu örlög því svo að Hermann
beið aldurtila austarla og sunnarla séð frá
heimaslóðum, og er það táknrænt að svipleg-
an dauða hans skyldi bera að á leiðum vær-
ingjanna fornu. Ferðir Hermanns og verka
hans um heiminn voru þó ekki farnar með
báli og brandi; gjafir sínar gaf hann bókelsku
fólki en hvorki erni né hrafni.
Ungur að árum birti Hermann frumsamin
og þýdd ljóð á íslensku og kynnti löndum sín-
um menningu og bókmenntaarf Suðureyja og
Írlands, þar sem margt norrænna manna
staldraði við á leið til landnáms á Íslandi. Síð-
ar tók hann til við að þýða íslenskar fornbók-
menntir á enska tungu í samvinnnu við aðra
og stundum einn. Afköst hans á því sviði eru
gríðarmikil, og er það fullvíst að enginn einn
maður hefur átt svo mikinn þátt í að dreifa
þessum bókmenntum um heimsbyggðina. Við
þessa iðju naut Hermann þess að hann var
sannur filologos, ástvinur orðsins, en svo hafa
löngum verið nefndir fróðir menn á sviði
tungu og bókmennta, einkum þeir sem leggja
rækt við að skilja og skýra forna texta. Rit-
skýring fornra íslenskra texta var meginvið-
fangsefni Hermanns á fræðimannsævi sem
spannaði meira en hálfa öld.
Hermann Pálsson var maður orðhagur og
orðheppinn, hvort heldur var í samræðu, ljóði
eða lausu rituðu máli íslensku, og það sem
hann skrifaði á ensku einkenndist af orð-
auðgi, fjörlegum og þróttmiklum stíl, og rit
hans einkennast flest af sérstæðri, oft
ísmeygilegri, kímni. Í nýlegri grein um ljóða-
kver hans Þjóðvísur og þýðingar frá 1958 er
fullyrt að hann hafi verið hagsmiður bragar
og skáld gott. Ættu ljóðavinir að leita uppi
þessa bók í hillum sínum. Þýðingar Her-
manns á ensku, sem hann hóf með Magnúsi
Magnússyni og hélt síðan áfram ýmist einn
eða með öðrum, oftast starfsbróður sínum
Paul Edwards, eru á einföldu og eðlilegu máli
eins og sögurnar sjálfar, og hefur það án efa
átt mikinn þátt í vinsældum þeirra. Sumum
lesendum, sem kunna bæði málin allvel, þykir
stundum fulllangt gengið til móts við lesand-
ann í þessum þýðingum, þannig að forn-
sagnastíllinn glati nokkru af þeim dálítið
stirðbusalega virðuleik sem hann einatt hefur
í einfaldleik sínum. Þetta er vitaskuld
smekksatriði. Þýðingar verða aldrei full-
komnar, og er því gott að lesendur geti valið
milli þýðinga sem gerðar eru frá mismunandi
sjónarmiðum.
Fræðastörf Hermanns voru harla víðfeðm,
og eitt megineinkenni þeirra var nánast
ótæmandi þekking hans á fornum íslenskum
textum af öllum tegundum. Áhugi hans og
ákafi til verka var slíkur að einatt mátti líkja
við strandhögg fornra víkinga eða skæru-
hernað byltingarmanna. Lesanda kann stund-
um að finnast hann fullskjótur til ályktana og
fullfljótur að sleppa tökum á viðfangsefni sem
hann hefur komið að úr óvæntri átt og varp-
að á nýju ljósi. Þó má greina langskyggna
hernaðaráætlun á bak við skæruhernaðinn.
Hermann stefndi að því að leggja undir sig
hugmyndaheim fornra Íslendinga, eða e.t.v.
er réttara að segja fornra íslenskra texta.
Honum varð vel ágengt í því, en af því að
hann sótti hvarvetna
fast og snögglega
fram gat virst sem
nokkurrar einsýni
gætti í viðhorfum
hans. Eftir því sem
fleiri verka hans eru
lesin kemur í ljós að
þetta er að nokkru
misskilningur sprott-
inn af aðferðum Her-
manns og lyndisein-
kunn fremur en
grundvallarskoðunum
– hann hirti aldrei um
hik eða fyrirvara.
Sagnaritun og
rætur hennar
Það leiðir af fjöl-
hæfni Hermanns og
afköstum að ekki er
auðvelt að velja um-
ræðuefni í stuttri yf-
irlitsgrein. Víða kem-
ur hann að upphafi
íslenskra bókmennta
á tólftu öld. Á ís-
lensku kom út bókin
Tólfta öldin. Þættir
um menn og málefni árið 1970. Endahnútinn
rak Hermann síðan á þessar rannsóknir með
ritinu Oral Tradition and Saga Writing, sem
kom út í Vínarborg 1999. Í riti því, sem er
minna þekkt og lesið en það verðskuldar, læt-
ur Hermann þó ekki staðar numið á tólftu öld
heldur rekur þráðinn áfram til Íslendinga-
sagna. Bókin er stutt, eins og flest rit Her-
manns, og hann kemur víða við þótt efnið
tengist jafnan með einhverjum hætti heiti
bókarinnar. Þarna koma saman margir mik-
ilvægustu þættir í rannsóknum hans á forn-
sögum. Þótt Hermann vilji lesa sögurnar í
ljósi ríkjandi hugmynda á þeim tíma sem þær
voru ritaðar gerir hann ráð fyrir að marg-
víslegur fróðleikur um menn og viðburði hafi
varðveist frá landnámsöld og fram á ritöld,
oft tengdur ættum og heimkynnum, en sög-
urnar lítur hann á sem höfundarverk; þótt
minningar um voveiflega atburði, mannvíg og
deilur, hafi varðveist telur hann að höfundar
sagnanna hafi búið til eða getið sér til um til-
efnin og þær hvatir sem að baki bjuggu. Um
þessa skoðun eru margir fræðimenn honum
sammála þótt sumir vilji gera ráð fyrir meiri
þróun efnisins í mótuðum sögnum á manna
vörum. Hermann telur einnig að sagna-
skemmtun hafi snemma falist í upplestri af
bókum, og ræðir það mál í ritinu Sagna-
skemmtun, sem kom út 1962. Í því riti eru
dæmi tekin bæði af ummælum fornra rita og
heimildum um þjóðhætti síðari alda. Her-
mann gerði þá og síðar ráð fyrir meiri bóka-
gerð og sagnaskemmtun á Íslandi á tólftu öld
en aðrir fræðimenn, en einnig dró hann
þarna saman fjölmargar fróðlegar heimildir
um sagnaskemmtun allt fram á nítjándu öld.
Þótt haft sé hratt á hæli verður að staldra
við rannsóknir Her-
manns á Hrafnkels
sögu, þær sem birtust
á sjöunda tug síðustu
aldar, og á ensku í
upphafi þess áttunda.
Síðar fylgdi hann
þeim eftir með frekari
rannsóknum á sög-
unni. Í fyrsta riti sínu
um Hrafnkels sögu,
Hrafnkels saga og
Freysgyðlingar, 1962,
varpaði Hermann
fram þeirri tilgátu að
höfundur sögunnar
hefði verið Brandur
Jónsson ábóti í
Þykkvabæ og síðar
biskup á Hólum (d.
1264). Rökin sótti
hann einkum til Svín-
fellinga sögu, en þar
segir frá illdeilum
meðal ættmenna
Brands, þar sem hann
kom sjálfur að sátt-
um. Í greinum og
bókum sem á eftir
fylgdu, einkum Sið-
fræði Hrafnkels sögu, 1966 (og Art and Eth-
ics in Hrafnkel’s Saga, 1971), hélt Hermann
því síðan fram að rétt væri að túlka söguna
samkvæmt kristnum siðaboðum sprottnum af
þeim lærdómi sem Íslendingum var tiltækur
á þrettándu öld. Þá taldi hann að ákveðin at-
burðaferli og persónur í sögunni væru mótuð
með hliðsjón af atvikum í biblíunni, svo sem
syndafallssögunni. Þar gerir Hermann ráð
fyrir svo kallaðri typologiu, sem er alþekkt
hugtak í miðaldafræði. Með greiningu sinni á
hugmyndum Hrafnkels sögu og kenningum
um viðhorf hennar og bókmenntalegar rætur
hratt Hermann af stað mikilli og merkri um-
ræðu um þessa sögu og aðrar. Þar voru skoð-
anir skiptar, og átti Hermann sér bæði stuðn-
ingsmenn og andstæðinga. Margir urðu til að
fallast á það viðhorf hans að úrelt væri að
gera ráð fyrir að hetjusiðferði væri alrátt í
Íslendingasögum og að nauðsynlegt væri að
rannsaka þær í ljósi þeirra hugmynda sem
ríkjandi eru í evrópskum ritum á tólftu og
þrettándu öld. Einnig munu nú flestir fallast
á það viðhorf hans að Sigurður Nordal meti
Hrafnkels sögu um of í ljósi nútímaskáld-
sagna í frægri ritgerð um söguna. Á hinn
bóginn hafa fáir fræðimenn viljað ganga jafn-
langt og Hermann gerir þarna í því að túlka
Hrafnkelssögu í ljósi kristilegs siðferðis eða
með typologiskri aðferð. Sú þræta verður
ekki rakin hér en látið við það sitja að minna
á að framlag Hermanns á þessum árum vakti
langvinna umræðu og átt þátt í breytingum á
grundvallarviðhorfum í rannsóknum Íslend-
ingasagna. Um sama leyti var hann frum-
kvöðull að alþjóðlegum fornsagnaþingum sem
síðan hafa verið háð þriðja hvert ár og hafa
haft mikla þýðingu fyrir íslensk fræði.
Í síðari ritum kom Hermann margoft aftur
að Hrafnkels sögu, rækilegast í Mannfræði
Hrafnkels sögu og frumþættir 1988. Það er
annars vegar greining á skapgerð helstu per-
sóna í Hrafnkels sögu, sem Hermann nefnir
mannfræði, og greining á hugmyndaheimi
sögunnar, sem kalla mætti merkingarfræði
hennar. Þótt ritgerðir Hermanns frá því um
1970 séu mikilvægar í rannsóknasögunni
ættu menn ekki að láta sér sjást yfir það sem
hann skrifaði um söguna á níunda tug síðustu
aldar. Hann bætir þar ýmsu við, einkum í
þessari bók, og niðurstöður hans eru þar blæ-
brigðaríkari og betur rökstuddar en áður.
Hermann skrifaði sérstakar bækur um
Njálu og Laxdælu og athyglisverðar greinar
um margar fleiri sögur, ekki síst Gísla sögu. Í
bókum þessum staldrar hann mest við hug-
myndaheim sagnanna og hliðstæður í öðrum
sögum og erlendum ritum. Sú saga sem Her-
mann hefur látið sér tíðast um, auk Hrafn-
kels sögu, er þó Grettis saga. Hún er líka
kjörið viðfangsefni fyrir hina merkingar-
fræðilegu könnun hans því að þar er svo mik-
ið af orðskviðum og spakmælum. Þegar hann
féll frá hafði hann lokið nýju riti um þessa
sögu sem birtist í síðasta mánuði og nefnist
einfaldlega Grettissaga. Skemmtilegt er að
fylgjast þar með glímu þessara tveggja Hún-
vetninga, sem höfðu mjög skylda kímnigáfu. Í
þessari nýju bók er mikil áhersla lögð á að
rannsaka hugmyndaheim sögunnar, en einnig
er leitað að fyrirmyndum hennar í öðrum rit-
um. Bent er á margvísleg og óhrekjandi
tengsl sögunnar við Alexanders sögu, en
miklu fleiri bækur koma við þá rannsókn.
Það er samkenni á rannsóknum Hermanns á
Íslendingasögum að hann lætur sér aldrei
sjást yfir hliðstæður í kristilegum bókmennt-
um, þótt ólíkar kunni að vera að flestu leyti.
Bækur æxlast af bókum
Í íslenskri ritskýringu var um miðja síð-
ustu öld ríkjandi tilhneiging til að skilja forn-
ar sögur og jafnvel kvæði sem höfundarverk
sem með einum eða öðrum hætti voru talin
tjá persónuleika höfundar síns. Menn leituðu
skýringa á Egils sögu í persónu Snorra
Sturlusonar (og gera enn), leituðu höfundar
Njálu af ákafa og gerðu sér hugmyndir um
hann og aðra óþekkta höfunda einstakra
sagna. Kalla má að Hermann hafi byrjað
rannsóknir sínar á Hrafnkels sögu í þessu
fari, þegar hann reyndi að eigna hana Brandi
Jónssyni, en strax í næstu bók hans um sög-
una er áherslan breytt. Þótt hann hafi ekki
þá, og líklega aldrei, horfið frá hugmyndinni
um að Brandur væri líklegur höfundur leitar
hann róta sögunnar í útlendum ritum. Síðar
má kalla að hann fjarlægist hið einstaklings-
bundna enn meira þegar hann á efri árum
sínum lagði allt kapp á að benda á einstakar
hugmyndir og hliðstæður þeirra en hirti
miklu minna um verkheildirnar. Textatengsl
verða meginviðfangsefnið og margoft nefndi
Hermann í því viðfangi þann þekkta sannleik
að bækur æxlast af bókum. Kostur þessarar
aðferðar er hve skýrt hún leiðir í ljós skyld-
leika margra ólíkra verka, en sérkenni verk-
anna verða fremur út undan.
Hermann deildi einatt á það sem hann
nefndi rómantískar hugmyndir eldri fræði-
manna, og virðist þá hafa átt við hvort
tveggja, trúna á hetjulega norræna fornöld
sem viðmiðun sagnanna og trúna á hinn
frumlega, skapandi höfund. Sjálfur taldi hann
að vísu ritskýringu vera leit að ætlun höf-
undar og skilningi (samtíma) njótenda (sbr.
Grettissaga, 9), en þegar höfundur sögu er
ókunnur „eiga túlkendur fárra kosta völ
nema helst að skýra hana í ljósi þeirra rita
sem orkuðu á höfund hennar; rétt er að taka
mið af hvers konar skræðum sem lesnar voru
á fyrra hluta fjórtándu aldar“ (sama stað).
Hann vísar í forn rit um það að ritverk hafi
þrenns konar tilgang, fróðleik, skemmtan og
nytsemd; fróðleik um forna tíma má hafa af
að lesa um þá atburði sem sögurnar segja
HERMANN PÁLSSON
– VÍKINGUR ANDANS
Hermann Pálsson var einn af áhrifamestu fræðimönn-
um Íslendinga á sviði miðaldabókmennta en hann lést
fyrr á þessu ári. Hér er fjallað um helstu rannsókn-
arsvið hans og kenningar og segir meðal annars:
„Enn er of snemmt að leiða getum að því hver verði
varanleg áhrif af fræðiritum hans, en víst er hitt að
hann hefur í hálfa öld verið einn þeirra fræðimanna
sem koma hreyfingu á umhverfið, vekja umhugsun og
rökræður og endurnýja þannig fræðigrein sína.“
E F T I R V É S T E I N Ó L A S O N
Hermann Pálsson