Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. OKTÓBER 2002 11
Er hægt að tala um frjálsan vilja?
SVAR: Ég skil spurninguna svo að spyrjandi
vilji fá að vita hvað meint sé með tali um frjáls-
an vilja og hvort slíkt tal sé ef til vill merking-
arleysa.
Venjulega er orðið frjáls (og nafnorðið
frelsi) notað um menn sem ekki eru hindraðir í
að fara sínu fram eða gera það sem þeir sjálfir
vilja. Frelsi í hversdagslegum skilningi orðsins
er í því fólgið að ráða sér sjálfur. En þegar tal-
að er um frjálsan vilja getur tæpast verið átt
við að vilji manna geti óhindrað gert það sem
hann vill. Vilji manns er ekkert annað en sam-
spil hugsana hans, geðshræringa og athafna og
vandséð hvaða merkingu það getur haft að tala
um að vilji manns ráði sér sjálfur eða vilji þetta
eða hitt. Að segja „viljinn vill“ er ekki öllu
gáfulegra en að segja „heyrnin heyrir“. Við
notum að vísu álíka röklaust orðalag eins og til
dæmis „röddin segir“ en við meinum þá ekki
bókstaflega að röddin sé gerandi og tali sjálf,
heldur að maður tali og við heyrum rödd hans.
Orðasambandið frjáls vilji er dálítið villandi,
því það gefur tilefni til að ætla að ekki sé verið
að ræða um að maðurinn sem vill eitthvað sé
frjáls, heldur að einhver dularfullur partur af
huga hans sem kallast vilji njóti frelsis og geti
óhindrað farið sínu fram. Í hversdagslegu máli
er algengt að menn noti orðalag sem er villandi
með svipuðum hætti. Við tölum til dæmis um
að sólin komi upp, að tíminn líði og menn láti
hugann reika. Í bókstaflegum skilningi lyftist
sólin þó ekki upp fyrir jörðina, tíminn er ekki
straumur sem líður hjá og hugur manns
ferðast ekki beinlínis þótt menn hugsi sér að
þeir ferðist. Þótt þessi orðasambönd séu öll
villandi ef þau eru skilin of bókstaflega er samt
hægt að nota þau öll til að tjá skynsamlega
hugsun. Ég held að það sama eigi við um frjáls-
an vilja. Þótt þetta orðalag geti verið villandi
er ekki þar með útilokað að það hafi vitlega
merkingu í ýmsum samböndum. Hér verður
látið duga að gera stuttlega grein fyrir þrenns
konar merkingu sem orðasambandið getur
haft.
1) Þegar sagt er að maður vinni eitthvert
verk af fúsum og frjálsum vilja er oftast átt við
að hann geri það án þess að vera beittur nein-
um þrýstingi. Það er því verið að segja að mað-
urinn sé ekki bara frjáls þannig að hann ráði
því sjálfur hvort hann vinnur verkið heldur að
hann geri það algerlega af eigin hvötum.
2) Stundum er talað um að þeir sem eru háð-
ir vímuefnum eða sjúklegri áráttu af einhverju
tagi hafi ekki frjálsan vilja. Að baki þessum
orðum búa hugmyndir í þá veru að frelsi vilj-
ans felist í því að geta tekið ákvarðanir að yf-
irlögðu ráði og hagað sér í samræmi við eigið
gildismat, markmið og áætlanir. Þegar orða-
sambandið frjáls vilji er notað í þessum skiln-
ingi merkir það ef til vill nokkurn veginn það
sama og orðið sjálfstjórn. Ef til vill má líta á
þessa notkun orðanna frelsi og frjáls sem ein-
hvers konar myndhverfingu. Það er ýmislegt
líkt með kjörum þess manns sem hefur huga
sinn fjötraðan í viðjum fíknar eða áráttu og
hins sem býr við ánauð í bókstaflegum skiln-
ingi og verður að lúta duttlungum annarra
manna. (Hér var orðið fjötraður líka notað í
myndhverfri merkingu.) Hvorugur getur látið
sitt eigið gildismat móta verk sín og daga.
3) Margir hafa það á tilfinningunni að séu
allar hræringar efnisheimsins, og þar með all-
ar hreyfingar mannslíkamans, nauðsynlegar
afleiðingar af upphaflegu ástandi heimsins og
ófrávíkjanlegum náttúrulögmálum þá séu
menn með einhverjum hætti ófrjálsir og ráði
sér ekki sjálfir. Spurningar um frjálsan vilja
eru stundum orðaðar í framhaldi af bollalegg-
ingum af þessu tagi og þá gjarnan látið í veðri
vaka að menn geti ekki haft frjálsan vilja nema
athafnir þeirra séu með einhverjum hætti
óháðar lögmálum efnisheimsins. Það er erfitt
að átta sig á því hvað nákvæmlega er átt við
með orðasambandinu frjáls vilji þegar það
kemur fyrir í umræðu af þessu tagi. Stundum
virðist átt við að viljaverk manna séu ófyr-
irsjáanleg og ekki afleiðing af neinu sem á und-
an er gengið. Hvort rétt er að skilja þetta sem
myndhverfa orðnotkun skal hér ósagt látið. Ég
hygg þó að þeim sem kynnst hafa raunveru-
legri ánauð þyki náttúrulögmálin ekki ákaflega
harður húsbóndi og sjálfur á ég erfitt með að
sjá mikla samlíkingu með því að vera hluti af
efnisheiminum og að búa við ófrelsi í venjuleg-
um skilningi. Raunar grunar mig að þessi
notkun á orðunum frjáls og frelsi sé hæpnari
og fjær venjulegum skilningi orðanna en sú
notkun sem hér var gerð grein fyrir undir tölu-
liðum 1 og 2.
Atli Harðarson, heimspekingur og kennari
við Fjölbrautaskóla Vesturlands.
Hafa eplaedikstöflur áhrif
á fitubrennslu?
SVAR: Vísindalegar heimildir eru mjög af
skornum skammti varðandi tengsl eplaediks
og fitubrennslu. Svo virðist sem þau áhrif sem
ætluð eru eplaediki eigi ekki við vísindaleg rök
að styðjast, enn sem komið er að minnsta kosti.
Hefðbundna ráðleggingin er sú að blanda
1–2 skeiðum af eplaediki út í vatn fyrir máltíð
og á umbúðum hylkjanna er ráðlagt að drekka
mikið af vatni með. Vatnsdrykkja fyrir máltíð
er þekkt aðferð til þess að reyna að draga úr
matarlyst og þannig gætu áhrifin á þyngd-
artap verið tilkomin. Það er þó einnig þekkt að
ediksýra, til dæmis í salatsósu, sem neytt er í
máltíð hefur jákvæð áhrif á meltinguna og
gæti þannig hugsanlega einnig dregið úr mat-
arlyst. Bein áhrif á fitubrennslu eru þó mjög
líklega hverfandi. Vert er að taka fram að ekk-
ert einstakt efni getur „brætt“ af okkur fituna
eða brennt þær hitaeiningarnar sem við neyt-
um.
Edik verður til við oxun (gerjun) á alkóhóli,
það er þegar alkóhól hvarfast við súrefni með
hjálp gerla. Margar mismunandi tegundir af
ediki eru til sem styðjast við mismunandi teg-
undir af áfengi sem grunn, eplavín er þannig
grunnur eplaediks.
Edik hefur um langan aldur verið talið
heilsubótarefni í mörgum þjóðfélögum, bæði
sem forvörn auk þess að hafa læknandi eig-
inleika. Um margra alda skeið hefur edik einn-
ig þjónað hlutverki rotvarnarefnis, krydds,
hreinsiefnis og fegrunarlyfs; það hefur verið
notað útvortis ekki síður en innvortis. Það er
þó langt í land með að allir þeir kostir sem edik
er talið búa yfir, hafi verið kannaðir til fulls vís-
indalega.
Bryndís Eva Birgisdóttir, doktor í næringarfræði.
ER HÆGT AÐ
TALA UM
FRJÁLSAN VILJA?
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu eru: Hvað er faralds-
fræði, eru egg hollari hrá en soðin og gerast kraftaverk í íslamstrú?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Úr leikritinu Vilji Emmu eftir David Hare.
gerlega úr vegi og væru einráðir á markaðnum
myndi það hafa afar róttækar afleiðingar í för
með sér, ef marka má kenningu McLuhans.
Þjóðríki myndu líða undir lok, skrifræðið einnig
og jafnvel fyrirtæki og háskólar, borgir, héröð
o.s.frv. o.s.frv. En prentið hefur ekki látið und-
an. Prentið er þvert á móti inntak flestra hinna
rafvæddu miðla, svo vitnað sé í aðra kenningu
McLuhans um að inntak nýrra miðla sé ávallt
eldri miðlar. Netið er raunar skýrasta dæmið
um þetta. Og fyrir vikið einkennist samtíminn
af árekstrum þessara tveggja krafta, eins og
McLuhan benti á í bók sinni Understanding
Media, sem kom út árið 1964 (s. 35), það er að
segja árekstrum útþenslunnar af völdum prent-
sins og samþjöppunarinnar af völdum rafvæð-
ingarinnar. Við sjáum þetta birtast í himinhróp-
andi þversögnum samtímans: Við höfum
veruleika með fjölda fórnarlamba en samt er
allt svo ofurverulegt, það er engin hugmynda-
fræði en samt allt morandi í morðóðum hug-
myndafræðingum, engin landamæri en samt
allt logandi í þjóðernisátökum, miðjan er hvergi
en samt alls staðar, við lifum á tímum hnattvæð-
ingar en samt er allt eins, allt er eins en samt
eru þversagnir, þversagnir en samt skörun
o.s.frv. o.s.frv.
Ólík viðhorf til innsprengingar –
svartsýni og bjartsýni
Margir fræðimenn hafa litið þessa þróun
hornauga. Jafnvel sporgöngumenn McLuhans
á borð við Frakkana Jean Baudrillard og Paul
Virilio, sem báðir hafa notast við og rannsakað
hugmyndina um innsprenginguna, hafa verið
mjög neikvæðir gagnvart áhrifum rafvæddrar
og hnattvæddrar fjölmiðlunar. Baudrillard hef-
ur haldið því fram að þéttleiki netsins sem
taugaboð fjölmiðlunarinnar mynda sé orðinn
svo mikill að við sjáum ekki lengur veruleikann
á bak við það. Það er enginn raunverulegur
staður til lengur og heldur engin raunveruleg
stund, það verður enginn atburður nema í
beinni útsendingu, að mati Baudrillard. Afleið-
ingin er sú að við lifum í ofurverulegum heimi
þar sem fjöldinn kemst aldrei fyrir um hvað býr
á bak við yfirborðsmyndirnar, á bak við skjá-
myndina; fjöldinn hefur engin tengsl við veru-
leikann og hann hefur heldur engin tengsl við
samfélagið, það er ekkert samfélag lengur, bara
fjöldi, gegnheill massinn.
Virilio hefur einnig lagt áherslu á það hvernig
innsprengingin hefur lamað hið samfélagslega
vald. Hann hefur talað um hvernig ofurhröðun
upplýsinga hefur skapað viðvarandi hættu-
ástand í heiminum. Tími til þess að taka póli-
tískar ákvarðanir hefur orðið æ minni á síðustu
þremur áratugum, sem Virilio segir að dragi úr
frelsi okkar; á endanum verður það fórnarlamb
hraðans og ákvarðanir verða teknar sjálfkrafa
af þeim miðlum sem við höfum smíðað til þess
að bera okkur boðin. Einkenni þess ástands,
sem Baudrillard og Virilio lýsa eru þegar komin
fram að einhverju leyti: Hjarðmennska, skortur
á gagnrýni, lítill sem engin greinarmunur er
gerður á sýnd og reynd, tilbúnum eða hönn-
uðum atburðum og raunverulegum.
McLuhan leit svo á að rafvædd og hnattvædd
fjölmiðlun myndi færa mennina hvern nær öðr-
um, eins og rakið hefur verið, og það myndi
auka skilning og samfélagsvitund. Sjálfvirkni
rafvæðingarinnar þýddi í huga McLuhans að
allir gætu fengið upplýsingar á sama tíma og
þannig gætu allir tekið þátt í skoðanaskiptum
og ákvarðanatöku. Í stað hins brotakennda
heims prenttækninnar kemur heimur sem
starfar eins og ein lífræn heild. Í stað þess að
skynja heiminn í brotum skynjar maðurinn nú
heiminn í samhengi. Í stað sértækra skynsviða
mannsins á tíma prenttækninnar verður hann
að einni skynheild á tíma rafvæðingarinnar.
Allt verður þetta til þess að maðurinn skynjar
sig í samhengi við heiminn en ekki slitinn frá
honum, ekki sem fjarlægan áhorfanda heldur
sem þátttakanda. Í heimi rafvæðingarinnar er
taugakerfi mannsins umhverfi hans, í heimi raf-
væðingarinnar er maðurinn merkingin vegna
þess að í rafvæddum boðskiptum er sendandinn
sendur, eins og McLuhan orðaði það – ólíkam-
legur notandinn er framlengdur til allra viðtak-
enda rafrænna boða.
McLuhan var harðlega gagnrýndur fyrir
bjartsýnina. Hann var álitinn mesta fíflið í
heimsþorpinu sem hann boðaði. Hann hefur þó
einnig átt sér sporgöngumenn í þessum efnum.
Og raunar hefur margt af þeim jákvæðu áhrif-
um, sem hann taldi að rafvæðingin myndi hafa,
gengið eftir. Hér má bæta því við að Gary Gen-
osko, sem er einn af helstu túlkendum McLuh-
ans nú um stundir, heldur því fram í bók sinni,
McLuhan and Baudrillard: The Masters of
Implosion (1999), að bjartsýni McLuhans sé
ekki hálfvitagangur heldur útpælt stílbragð í
anda fíflagangs Erasmusar, fyndni Joyce og
klámfengni Rabelais til þess að smita hina sér-
fræðilegu orðræðu um fjölmiðla, stíga yfir mörk
á milli greina og skopstæla orðræðu þeirra, að
skapa eins konar andumhverfi fyrir hina nýju
miðla og orðræðuna um þá, umhverfi sem af-
hjúpar þessa miðla og umræðuna. Með því að
leika trúð með þessum hætti var hann líka að
klæðast listamannsgervinu. Hann kaus að velja
þær fræðikenningar og sjónarhorn, sem hent-
uðu fremur en að reyna að mynda eina heild, að
slá öllum kenningum saman. Hann notaði til-
gátur (probes), orðaleiki (puns), fullyrðingar
(blasts) og andyrðingar (counterblasts) og
brotakennda framsetningu í stað aðferða sem
miðuðu að því að fella hlutina í eina heild. Hann
nálgaðist miðla frekar sem listamaður en fræði-
maður og skapaði nýtt listform sem Donald
Theall kallaði hlutlæga „esseyju“ (concrete
essay) og einkenndist af leik með prentlistina,
súrrealískum samsetningum á myndmáli og dá-
góðum skammti af tæknimýstík. McLuhan
beitti þannig ekki ósvipuðum aðferðum og
Baudrillard, sem hefur beitt íróníu og öfgun til
að vekja athygli á ríkjandi ástandi. Dæmi um
það eru fullyrðingar hans um að veruleikinn sé
horfinn og að Persaflóastríðið hafi aldrei átt sér
stað.
Innsprenging og
ógnarhernaður
En hvort sem menn hafa nálgast hina raf-
væddu og hnattvæddu fjölmiðlun á jákvæðum
eða neikvæðum nótum má ljóst vera að inn-
sprengingin er raunverulegt afl í samtíma-
menningunni. Til þess að skilja ríkjandi ástand
er nauðsynlegt að ná tökum á þessu afli. Svo ný-
legt dæmi sé tekið er augljóst að alþjóðlegur
„terrorismi“ eða ógnarhernaður, eins og ég kýs
að nefna hann, er afleiðing rafvæðingarinnar og
innsprengingarinnar. Án rafvæddrar og hnatt-
væddrar fjölmiðlunar væri hann ekki mögu-
legur. Í glímu mesta herveldis heims við alþjóð-
legan ógnarhernað hefur greinilega verið lítill
skilningur á þessu.
Ógnarverk, eins og það sem við urðum vitni
að 11. september í fyrra, eru eins konar veiru-
hernaður. Ógnarverkið sjálft er sjaldnast mikið
að umfangi, ef miðað er við hefðbundinn hern-
að, en ætlunin er heldur ekki endilega að valda
sem mestu eignatjóni eða mannfalli heldur að
ógna og vekja ótta. Ógnin er eins konar veira,
sem smitast um allt samfélagið sem fyrir árás-
inni verður og víðar einkum eftir boðleiðum fjöl-
miðla. Hver og einn einstaklingur finnur fyrir
einkennunum sem eru öryggisleysi og annars
ástæðulaus ótti. Og hin banvæna áætlun ógn-
arverkanna felst í því að óttinn kallar á við-
brögð, reiðiblandin og oft skjót- eða vanhugsuð
viðbrögð.
Tilgangurinn með árásunum 11. september
var þannig öðrum þræði að tæla mesta herveldi
heims til aðgerða sem það vissi ekki hvað
myndu fela í sér. Og áætlunin gekk upp. Banda-
ríkjamenn héldu ásamt bandamönnum með
herlið til Afganistans að uppræta örveiruveldið
sem réðst á það. Stríðið kostaði mannslíf og
annað tjón sem enginn veit í raun hvað er mikið.
Auðvitað tókst ekki að uppræta andstæðinginn
(sem í eðli sínu er nánast ósýnilegur) en hern-
aðurinn og afleiðingar hans voru réttlættar með
því að það tókst að steypa ógnarstjórn talíbana
af stalli í Afganistan.
Á meðan hafa veirurnar haldið áfram að
fjölga sér og dreifa og þá einkum og sér í lagi í
gegnum boðleiðir fjölmiðla. Frá því að hern-
aðurinn hófst hafa til að mynda tvisvar fundist
myndbönd sem sýna Osama bin Laden og ör-
veirur hans í fullu fjöri. Í annað skiptið er bin
Laden sjálfur sýndur stæra sig af því hversu vel
tókst til 11. september og í hitt skiptið sjást
myndir frá þjálfunarbúðum samtaka hans, al-
Qaeda, en talsmenn Bandaríkjaforseta gáfu út
yfirlýsingar þess efnis að þær myndir sýndu vel
hversu hættuleg samtökin væru. Hvort sem bin
Laden er svo vel að sér í tungumáli terror-
ismans að hann hafi látið þessi myndbönd ber-
ast til fjölmiðla sjálfur eða þau borist þangað
eftir öðrum leiðum þá hafa þau haft sín áhrif –
ógnin er viðvarandi.
Slík meðvituð misnotkun á fjölmiðlum er al-
þekkt í ógnarhernaði. Til dæmis eru tekin upp
myndbönd af þeim Palestínumönnum, sem fara
í sjálfsmorðsárásir daginn sem verknaðurinn á
sér stað. Á myndböndunum lesa viðkomandi
eins konar sjálfsmorðsbréf þar sem þeir lýsa
ástæðum sínum. Myndbandið er síðan sent til
fjölmiðla, sem virðast sumir hverjir gleypa við
slíku efni og átta sig ekki á því að það er hluti af
veiruhernaðinum.
McLuhan sagði að stríð væri aldrei neitt ann-
að en „aukin hröðun á tæknilegum breyting-
um“. Stríð eru ávallt háð með nýjustu tækni. Til
þess að hafa betur í stríði þarf að vita hvaða
áhrif nýjasta tækni hefur á manninn og um-
hverfi hans. Svo virðist sem örveldi bin Ladens
hafi áttað sig betur á því en stórveldi Bush. Og
fyrir áhrif hinnar hnattvæddu fjölmiðlunar hef-
ur örveldi bin Ladens orðið að eins konar miðju
þessa heims en vandinn er hins vegar sá að
þrátt fyrir það finnst það hvergi. Og einmitt það
benti McLuhan á: Miðjan er nú alls staðar og
hvergi. Allar línur í landslagi samtímans sker-
ast. Það er kjarninn í stríði, pólitík, valdabar-
áttu á tímum innsprengingarinnar.
Greinin er byggð á erindi sem flutt var á ráð-
stefnu Háskóla Íslands um hnattvæðingu í gær.
throstur@mbl.is