Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. OKTÓBER 2002 9
íklæddan sínum hvíta Játvarðarbúningi – á
höndum sér og fylla vasa vélhjólagarpanna
með hlaupkenndum perlum og blöðrum. Há-
punktur „Cremaster IV“ er áreiðanlega und-
arlegt ferðalag söguhetjunnar um iður jarðar
sem líkjast meira líkamlegu slængi en land-
fræðilegu, eftir að hann hefur stappað sig
gegnum dansgólf og dottið í sjóinn. Um leið
skilst áhorfendum að leit Barneys að lykli
umbreytinganna er ekki undanþegin marg-
víslegri skírskotun í hinar frægu keltnesku
goðsagnir af riddurum hringborðsins og leit-
inni að heilögum Graal. Hitt hafa menn einnig
rekið augun í að „Cremaster IV“ er gerð þó-
nokkrum árum áður en skoska ærin Dolly var
einræktuð. Skyldi listamaðurinn vera gæddur
spádómsgáfu?
Önnur kvikmyndin í Cremaster-flokknum,
sem Barney tókst að fullgera var númer eitt.
Hún var frumsýnd á New York Video Festi-
val, síðla árs 1995. Báðar myndirnar, „Cre-
master IV og I“ voru svo sýndar saman í árs-
lok 1995, í Boijmans van Beuningen-safninu í
Rotterdam. Ef til vill má segja að „Cremaster
I“ sé einfaldari að söguþræði en fyrri myndin.
Atburðarásin fer fram á Bronco Stadium í
Boise, höfuðborg Idaho og fæðingarbæ Barn-
eys. Tvö loftskip merkt Goodyear-fyrirtækinu
– slíkir belgir eru gjarnan notaðir til upptöku
kappleikja í Bandaríkjunum – svífa yfir ruðn-
ingsboltavellinum. Fjórar flugfreyjur í að-
skornum einkennisbúningum og með bátahúf-
ur, eins og voru í tísku á fjórða áratug síðustu
aldar, ganga um beina í loftskipunum.
Fröken Goodyear,
Houdini og Neptúnus
Í miðju farþegarými hvors loftfarsins er
hvítdúkað borð með dæmigerðu art deco-
verki, steyptu úr vaselíni og umluktu vín-
þrúgum. Í öðru loftfarinu eru vínberin græn,
en rauð í hinu. Undir báðum dúkuðu borð-
unum heldur fröken Goodyear sig, silfurleit
ljóska, leikin af hinni háskalegu Hollywood-
leikkonu Marti Domination. Þessi tvöfalda
persóna nær að ræna vínberjum í báðum loft-
skipum og búa til úr þeim táknmyndir sem
hópur danskvenna á ruðningsboltavellinum
dansar eftir. Um leið og þessi íþróttakennda
athöfn minnir sterklega á sefjandi áróðurs-
myndir Leni Riefensthal af glæsisamkomum
þjóðernissinna í árdaga Þriðja ríkisins, má
meðal annars lesa úr mynsturdansi stúlkn-
anna fósturvöxt á byrjunarstigi.
Þriðja myndin í syrpunni var frumsýnd í
Portikus-safninu í Frankfurt, sumarið 1997.
Það var „Cremaster V“, hrein barokkópera
sungin á ungversku, enda að miklu leyti tekin
upp í Ríkisóperunni í Búdapest. Á móti
Matthew Barney, sem leikur töframanninn,
fer Ursula Andress – sem fræg varð fyrir leik
sinn í aðalkvenhlutverkinu í James Bond-
myndinni „Dr. No“ – með hlutverk Hlekkja-
drottningarinnar. Þetta var fyrsta tal- og
textasetta kvikmynd Barneys, með hans eigin
librettói og tónlist eftir Jonathan Bepler. Áð-
ur hafði Bepler samið tónlist við nærfellt allar
fyrri Cremaster-myndirnar. En nú söng hin
þekkta sópransöngkona Adrienne Csengery-
,aðalhlutverkið, undir öruggri stjórn Gergely
Kaposi.
„Cremaster V“ er afar Shakespeare-legt
melódrama með dökkum og drungalegum yf-
irtónum. Að baki töframanninum í svartri
hempu sinni, sem hangir raunamæddur í
náttmyrkrinu á Széchenyi lánchíd-brúnni yfir
Dóná – en kastar sér að endingu, nakinn, ofan
í hyldýpið, hlekkjaður á höndum og með lóð á
fótum – svífur andi Harry Houdinis, töfra-
mannsins heimsfræga sem fæddist í Búdapest
árið 1874. Of langt mál væri að fara ofan í
saumana á söguþræðinum, en í engri annarri
mynd sinni er Barney á eins maníerískum og
listsögulegum nótum og hugsast getur. Ris-
inn, sem er enn annað hlutverk leikið af hon-
um í myndinni, er í rauninni Neptúnus – ein-
hvers konar samsuða af Prospero úr
„Ofviðrinu“ og Ófelíu úr „Hamlet“ – eins og
Giulio Romano, nemandi Rafaels, hefði getað
málað sjávarguðinn.
Illur afkomandi
Hafi mönnum fundist listamaðurinn fara ei-
lítið yfir strikið í skrautlegri útfærslu sinni á
„Cremaster V“, supu þeir hveljur þegar „Cre-
master II“ var hleypt af stokkunum í Walker
Art Center, í Minneapolis, sumarið 1999. Hér
er um gotneskan vestra að ræða, sem hefur
að undirliggjandi þema að lýsa togstreitunni
þegar fóstrið í móðurkviði fer að þróast kyn-
ferðislega í ákveðna átt. Þá er rólegu jafn-
væginu úr „Cremaster I“ hleypt í uppnám
samkvæmt útleggingum Barneys. Atburða-
rásin sveiflast frá 1977, árinu þegar sakamað-
urinn Gary Gilmore var tekinn af lífi, aftur til
1893, þegar töframaðurinn Harry Houdini –
ef til vill afi Gary Gilmore – sýndi listir sínar
á World’s Columbian Exposition. Gilmore er
leikinn af Matthew Barney, en rithöfundurinn
Norman Mailer fer með hlutverk Houdinis.
Þótt furðulegt megi virðast gefur Barney sér
það að Gilmore hafi gengið með erfðir býflug-
unnar í sér og þannig þróast í öfuga átt í von
um að sleppa við nöturleg örlög sín.
Barney fær nokkra kunna tónlistarmenn til
að fremja tónlist í myndinni. Margir telja sig
þar geta heyrt líkindi við Johnny Cash, sem á
að hafa hringt í Gary Gilmore, kvöldið sem
hann var líflátinn, að ósk hins dauðadæmda
fanga. Morði Gilmore á bensínafgreiðslu-
manni lýsir Barney bæði í höggmyndum og
með leikrænum hætti. Morðið á hann að hafa
framið vegna ástar sinnar á Nicole Baker,
kærustu afgreiðslumannsins. Þótt dómurinn
yfir morðingjanum sé settur skrautlega á svið
í mormónakirkju, með kór og orgeli, er það
aftaka hans sem má telja sérstæðasta hluta
myndarinnar. Hún fer fram sem rodeo, þar
sem hinn dauðadæmdi er settur á bak bra-
mönsku nauti, sem hleypur með hann í dauð-
ann.
Erfitt er að geta sér til um það hvort Gil-
more fagnar dauða sínum af því að hann trúir
þeirri mormónakenningu að blóð skuli koma
fyrir blóð, ellegar sökum þess að hann trúir
því að hann nái með dauða sínum endurfundi
við afa sinn Houdini. Hrifningu hans á af-
anum má rekja til þeirrar trúar að Houdini
hafi öðlast fullkomið frelsi með sjálfsbreyt-
ingu. Hitt er víst að myndin endar á því þeg-
ar Baby Fay La Foe, amma Gilmore, dregur
Houdini á tálar. Þar með er sáð því illa fræi
sem síðar spratt með morðingjanum Gary
Gilmore.
Babelsturninn
Nýjasta myndin, „Cremaster III“, og jafn-
framt sú síðasta, er að margra mati hrygg-
lengjan í syrpunni. Hún var frumsýnd í Köln
– nánar tiltekið í Ludwig-safninu – í sumar
sem leið. Á meðfylgjandi sýningu, sem nú er
komin til Parísar, má því sjá allan hringinn
með myndunum fimm, og reyna að fá botn í
stundum flókið frásagnarferlið.
„Cremaster III“ gerist í New York á þeim
árum sem verið var að reisa Chrysler-bygg-
inguna. Togstreita skapast milli Hiram Abiff,
arkitektsins að byggingunni, sem leikinn er af
myndhöggvaranum Richard Serra – þeim
sama og reisti „Viðeyjarstólpana“ – og lær-
lingsins, sem Matthew Barney leikur.
Goðsögnin um Babelsturninn virðist vera
leiðarstefið, ásamt tilvísunum í keltneskar
sagnir og vænan skammt af frímúrarafræð-
um, því arkitektinn Hiram Abiff er nátt-
úrulega enginn annar en sá sem reisti Must-
eri Salómons í öndverðu. En þar sem Barney
virðist sjaldnast fá nóg af flækjunum blandar
hann Gary Gilmore, morðingjanum líflátna,
eina ferðina enn í spilið, og í þetta sinn hefur
hann vaknað upp í líki konu. Eftir hreint
ótrúlega tilburði – Richard Serra er látinn
skvetta vaselíni með sama hætti og hann
þeytti bráðnu blýi út í horn forðum daga –
gengur lærlingurinn af meistara sínum dauð-
um, en lýtur sjálfur í lægra haldi fyrir hinni
háu Chrysler-byggingu. Báðum er með öðrum
orðum refsað fyrir hrokann – „hubris“ eins og
Grikkir kalla yfirlætið – en tilraunir Barneys
til að stökkbreyta lífi sínu er einmitt það „hy-
brid“ (dregið af „hubris“) – skoffín eða gerpi
– sem hlýtur hinstu refsingu fyrir að reyna að
rísa gegn skapara sínum.
Niðurlag
Þannig sjá margir djúpa, undirliggjandi
gagnrýni, og sjálfsgagnrýni, birtast með ýms-
um hætti í öllum verkum Barneys. Það er
gagnrýni á taumlausan metnað okkar nútíma
Vesturlandabúa, sem sprettur af enn taum-
lausari kröfum okkar um mannlega fullkomn-
un. Milli íþróttamannsins og listamannsins er
lítill munur að mati Barneys. Í báðum her-
búðum ríkir fagurfræðileg harka sem heimtar
sífellt betri árangur, fleiri og erfiðari þrautir
til að leysa og hærra takmark til að glíma við.
Stöðug samkeppni viðheldur spennunni og
tryggir endurnýjun keppendanna. Sú nötur-
lega spurning leynist bakvið þessar áratug-
arlöngu vangaveltur listamannsins hvort list-
in sé nokkuð háleitara en innantómur
metingur. Hver verður svo heppinn að detta í
lukkupott listsafnarans?
En eftir þessa yfirferð yfir afrek Barneys á
kvikmyndasviðinu má ljóst vera að hann vinn-
ur á því plani sem sterklega er mótað af
stuttri sögu tónlistarmyndbanda og lykillinn
að verkum hans liggur gegnum skilning og
upplifun samtímamannsins á súrrealísku
tungutaki og merkingarinntaki MTV. Ef til
vill þarf ryþmískan skilning til jafns við sjón-
rænan til að komast nær þessum undarlega
myndheimi. Er þá ótalin öll sú staðbundna
höggmyndalist og venjubundnar listsýningar
sem eftir Matthew Barney liggja.
ALDRAMAÐUR?
Höfundur er lektor við Listaháskóla Íslands.ðjudrottningarinnar í „Cremaster 5“.
more út að hann er í ætt við býflugnagerið.
Myndin er af „The Executioner’s Step“, frá
1999 – Sveitadans böðulsins – en þennan dans
fremur böðull Gary Gilmore fyrir framan eina af
höggmyndum Barneys.
Ursula Andress í hlutverki Keðjudrottningarinn-
ar í „Cremaster 5“.