Tíminn Sunnudagsblað - 27.05.1962, Blaðsíða 9

Sunnudagskvöld á bændabýli í Dölum, þegar vel áraði og allt lék i lyndi.
vel verið norsk eða finnsk. í öllum
skógarbyggðum þessara landa var það
barkarbrauðið, er tók við, þegar önn-
ur matvæli þraut, og varð til þess að
bjarga flestum frá horfelli. íslending-
ar fóru upp um heiðar til grasa, þeg-
ar engin björg var í byggð, en frænd-
ur þeirra á Norðurlöndum fóru út í
skóg og rifu börkinn af trjánum. Svo
sjálfsagt var, að hverfa þyrfti að
þessu ráði, að barkarfleygur var ná-
lega jafnnauðsynlegt búsgagn og am-
boðin og sigðin, að minnsta kosti í
hinum ófrjórri bygðarlögum. Með
þessum fieygum var börkurinn flísað-
ur af furum og jafnvel grenitrjám og
lauftrjám, hin innri lög hans skilin
frá, og möluð í brauð. Slíkt brauð
var þurrt á tungu og ekki gómsætt.
En það setti enginn fyrir sig, þegar
hungrið þrýsti á og neyðin svarf að.
Þó þurfti ekki ævinlega neyð til
þess, að börkur væri notaður til mjöl-
drýginda. Sumir gerðu það, þótt sæmi
lega áraði, af nýtni og ótta við matar
skort. En erfitt var að kyngja barkar-
brauðunum, ef lítið sem ekkert mjöl
var í þeim. Aftur á móti þóttu þau
sæmilega . saðsöm, en það varð ekki
sagt um allt, sem fólk lagði sér til
munns í hallærum.
En margt var þáð fleira en börkur,
sem notað var til þess að blanda með
mjölið — á meðan það varð treint
með íblöndun. Á dögum Linnés var
mjög algcngt, að fræ kornpunts væri
notað á Skáni á þennan hátt. Löngu
síðar voru súrur notaðar til mjöl-
drýginda. Á Smálandi voru beyki-
hnetur malaðar til brauðgerðar árið
Víða var málum svo skipað í sveitum
á Norðurlöndum, að bændur í þorpum
og byggðarlögum skiptust á um að
veita beiningamönnum umbun. Var
spjald fest á hús þess, sem átti þeirri
skyldu að gegna þann daginn eða vik-
una. — Myndin hér að ofan er frá
Hallandi. Spjaldið skorið árið 1782,
1832, og heimildir eru um, að safnað
hafi verið illgresisfræi til manneldis
í Herdal, flughafrafræi í Dölum og
akörnum á Gotlandi. Sums staðar
voru soðnir ungir sprotar af hesli-
runnum og furu, og var þá skammt
til þess, að fólkið freistaði þess að
bjarga lífi sínu á grasi, enda talað
um lyngbrauð og grasbrauð á Verma-
landi, og frásögn er varðveitt um það,
að lauf af linditrjám hafi verið notað
til mjöldrýginda á Smálandi.
Skófir ýmsar voru ekki heldur for-
smáðar í hinum miklu hallærum. í
Austur-Gautlandi var safnað hrein-
dýramosa. Og að sjálfsögðu voru
grafnar upp rætur til manneldis, líkt
og gert var hérlendis. En þá var
hungrið farið að sverfa fast að, er
fólk tók hálm, jafnvel úr rúmfletum
sínum, og saxaði hann lianda sér til
matar.
0
í hinum hálendari byggðum Noregs,
Svíþjóðar og Finnlands voru nætur-
frostin á sumrin skæðasti óvinur.
Kornið kól, og uppskeran varð lítil
og léleg. Þegar slíkt gerðist sumar
eftir sumar, var hungursneyðin óum-
flýjanleg, og þegar aftur batnaði í
ári, átti fólkið ekki neitt útsæðis-
korn. Laust fyrir miðja átjándu öld
gerðist það fimm eða sex sumur í
röð, að kornið náöi ekki að mynda
kjarna í Herdal, og við viðlíka neyð
var oft að stríða [ niöigum héruðum.
Fólkið fór á vergang, dó úr lmngur-
sóttum og Vilt út af örmagna. Þjófn-
aður og hnupl færðist jafnan stóriega
í aukana ' slíku árfcrði, og stoðaði þá
ekki, þótt hálfu harðar væri á því
tekið þá en endranær. Saga um bónda
konu á Jamtalandi, er sótt var til
saka fyrir að stela fáeinum öxum á
akri, talar sínu máli um það, hversu
vakað var yfir eignarréttinum í harð-
ærunum.
Mikil harðindi voru í Svíþjóð upp
úr 1770, og hefur dánartalan þar síð-
an aldrei orðið jafnhá og hun var
árið 1773, er meira en átjándi hver
maður í landinu dó. Staðbundin
hungursneyð varð þó oft langt fram
á nítjándu öld, en þó ekki hallæri
með slíku mannfalli sem áður. Það
var einkum tvennt sem þá bjargaði:
Útbreiðsla kartöfluræktar og tilkoma
samhjálpar, sem þó var örðugleikum
bundin, unz járnbrautir komu til
sögunnar.
Eftir að líður að lokum átjándu
aldar eru til sænskar lýsingar á borð
við þessa:
„Fundust einnig margar ekkjur
dauðar í haganum með ýmiss konar
grös í munni. Heima í húsunum, í
hlöðum og eldstóm og hvar sem men^
gátu troðið sér, fundust lík, svo aí
guð líkni oss, nóg verk var að vinr >
að færa þau til kirkna, enda þó.t
mörg ætust upp af liundum. Börn
sultu í hel á brjóstum mæðra, því að
þær gátu ekki nært þau. Karlar sem
konur, ungir og gamlir, neyddust til
þess að stela sér lífsnæringu, svo að
enginn fékk haldið eignum sínum,
hvort heldur þær voru undir lás eða
ekki. Þó voru reistir gálgar í hverju
héraði og hengdir fullir“.
En þó skortir ekki átakanlegar sög-
ur firá síðari tímilm. Stundum dó
fólk hópum saman af því, að það
ætlaði að seðja hungur sitt með graut
T í M I N N
SUNNUDAGSBLAÐ
297