Tíminn Sunnudagsblað - 23.05.1965, Blaðsíða 9

l
BJÖRN
þORSTEINSSON:
„Korn vex í fám stöðum sunnan.-
lands og eigi nema bygg.“
Þannig farast Arngrími ábóta orð
í Guðmundar sögu Arasonar, en
hún mun samin um miðja 14. öld.
Hér á landi hefur ávallt verið óstöð-
ugt veðurfar.
„Stöðugt árferði er með öðrum
orðum ekki hið eðlilega, eins og
menn kynnu að halda, heldur er
loftslagið í eðli sinu sí-reikult, ekki
aðeins frá ári til árs og frá öld til
aldar, heldur meira að segja frá ár-
þúsundi til annars," segir Páll Berg-
þórsson í greininni Hafísinn — hita-
mælir fslands (Dagfari, 2. tbl. 1962.)
Við íslendingar höfum lagt meiri
rækt við að rekja hallæra- og hrak-
fallabálka íslenzkrar sögu en góðæra-
tal. Hér verður ekki tekin upp sú
nýbreytni að telja sólskinsstundir á
íslandi í' stað manndrápsbylja, en
á það bent, að landið liggur á norð-
urhveli jarðar á mörkum hins byggi-
lega heims eða ræktanlega og órækt-
anlega. Heimskautasvæði eru yfirleitt
skýrgreind þannig, að þar sé meðal-
hiti hlýjasta mánaðar ársins tíu stig
á Celcius eða þar fyrir neðan. Nú
er meðalhiti júlímánaðar ekki mik-
ið yfir átta stig í útsveitum Norð
urlands og Austurlands í með
alári, en rúm ellefu sunn
an lands. Samkvæmt þessu
ættu hluti af byggðum íslands
að liggja á heimsskautasvæði eða ut-
an ræktunarmarka. Þótt þessu sé
ekki þann veg farið. eins og saki)
standa, mega sumrin hvorki styttast
né kólna neitt teljandi í köldustu
héruðunum, svo að landbúnaður 'ða
kvikfjárrækt verði þar ekki miklum
erfiðieikum háð. Reyndar hefui
byggðin jafnan verið mjög stopui
nyrzt á Ströndum, í Fjörðunum og
á Langanesströnd og er nú að mestu
í eyði.
Síðustu fimmtíu árin hefur meðal
hiti ársins verið meira en heilu stigi
hærri en hann var á síðari hluta
19. aldar. Slíkar veðurfarsbreytingar
hafa verið örlagaríkar fyrir íslenzk-
an landbúnað. Þannig hefur dregið
úr jarðrækt á kuldaskeiðum í sögu
þjóðarinnar, og þá varð hún að
treysta í ríkara mæli á sjávarafla
en í góðærum. Fiskgengd hér við
land virðist ekki mjög háð hitastigi
veðurfars á landi. Þannig voru afla-
brögð oft góð á kuldaskeiðum 19.
aldar, einkum við suðurströndina. En
breytingar á atvinnuháttum geta átt
sér aðrar orsakir en breytt veður-
far. Þannig hefur afkoma hér á
landi verið allháð verðlagi á erlend-
um mörkuðum og aðflutningum.
Af heimildum sést, að sjávarútveg-
ur tekur að eflast hér á landi, þegar
líður á 13. öld, en einkum þó á
14. öld. Þá taka stórhöfðingjar þjóð-
arinnar að setjast að við ströndina.
— Skarð á Skarðsströnd, Reykhólar.
Vatnsfjörður við Djúp, Innri-Hó.m-
ur á Akranesi, Strönd í Selvogi,
Bjarnanes í Hornafirði og ýmsar aðr
ar útvegsjarðir urðu æðstu höfuðbói
landsins, ásamt biskupsstólunum.
Á þessu skeiði er nokkru kaldara
í ári en áður var. Páll Bergþórsson
telur, að síðustu áratugir hafi verið
einhverjir hinir mildustu í sögu
þjóðarinnar frá því á þjóðveldisöld
(930—1262). Eftir 1200 kólnar lítils-
háttar, og helzt það kuldaskeið fram
eftir 14. öld, kuldaskeiðið fyrra. Þá
verður mildari veðrátta til loka 16
aldar, er harðindaskeiðið síðara
hefst, en það helzt til loka 19. aldar
Meðálhita í kuldaskeiðinu síðara tel
ur Páll um 1.4 stigi lægri en á tíma-
bilinu 1930—1960, en um 1.6 stigi
lægri meðan kaldast var (1740
—1840), að segir í fyrirlestri, sem
hann flutti á þingi veðurfræðinga
irið 1962.
Öll tölfræði um hitastig og meðal
hita hvílir auðvitað á líkum einum
fyrir daga hitamælinga. Það ber þvi
að taka allan slíkan vísdóm varlega
Hins vegar hefur árferði verið mik
ill örlagavaldur í sögu þjóðarinnar.
Hér hafa mörkin jafnan verið mjó
milli hins ræktanlega og óræktan
lega, lífs og dauða.
Á því herrans ári 1969 voru ís-
lendingar 173.855, en 1910 85.183.
Árið 1703, þegar fyrsta nákvæma
manntalið er tekið hér á landi, reynd
ust íslendingar 50.358, en telja má
fulvíst, að þeir hafi ekki verið
færri um árið 1000. þess-
ar mannfjöldaskýrslur bera föð-
urlandi okkar því miður
ekki mjög vel söguna — ár-
ferði hefur verið meiri örlagavald-
ur í lífi þjóðarinnar en henni hefur
oft 'verið ljúft að viðurkenna. Heild-
arniðurstaða Páls mun alltraust.
Þess ber þó að gæta, að við eigum
fátæklegri ritaðar heimildir um veð-
urfar á l'ö. öld en flest önnur skeið
íslandssögunnar. Þá leggst annálarit-
un niður, en annálar veita jafnan
mesta og bezta vitneskja ritaðra heim
ilda um árferði.
Ef á heildina er litið, þá mun
lítils háttar tekið að kólna um norð-
urhvel jarðar á landnámsöld. Flóki
komst í kynni við harðindi hér úti,
eins og frægt er orðið. Um 970 er
hallæri, óaldarvetur hinn fyrri (Land
náma) og einnig eru hér harðindi
um 990 (Ólafs saga Tryggvasonar).
Þessi ár varð mannfellir af ulti,
svo að líklegt er, að harðindin hafi
haldizt nokkur ár samfellt. Þá kem-
ur í Ijós, að landið er fullsetið með
þeirri eigna- og atvinnuskiptingu,
sem þá ríkti. Vexti og viðgangi þjóð-
arinnar er hnekkt í bili, en atorka
og sóknarhugur óskertur. Nokkur
hundruð íslendinga tóku sig upp og
hófu nýtt landnám handan hafs og
jökla Iengra í vestri.
Um 1056 var óöld í kristni, og
síðast á 12. öld er óöld mikil og ísa-
lög. Það kólnar ekki í ári á þann
hátt, að samfrosta fimbulvetur legg-
ist að landi, heldur fjölgar harðær-
um á hverri öld. Sólin skín og ár-
gæzka er yfir Iandi flest ár, en ís-
inn geiist smám saman nærgöngulli.
Þanriig leggst Vestribyggð á Græn-
landi í auðn á „kuldaskeiðinu fyrra,“
en þela hættir að taka úr jöxð í
Eystribyggð, þótt hún muni hafa
T í M I N N — SUN NUDAGSBLAÐ
AA 1