Tíminn Sunnudagsblað - 14.01.1968, Blaðsíða 12

og menningarlíf í meir en þrjátíu
ár.
Hjónabandsmál Hinriks áttunda
leiddu til aðskilnaðar ensku kirkj-
unnar og veldis páfans. Þar með
áttu hugsjónir mótmælenda opna
leið í ensku samfélagi og það
blómaskeið, sem stóð fram að bylf -
ingu púritana, var hafið. Hápunkf
ur þessa voru ríkisstjórnarár Elísa
betar dóttur Hinriks áttunda og
Önnu Boylens, dagar Shakespears,
Marlows og Bacons, og kannski
hefur aldrei jafnmörgum andleg-
um ofurmennum verið safnað á
jafnlítinn stað og Lundúni þeirra
tíma. Hinn veraldlegi meykonung-
ur, frjálslyndur og listelskur, safn-
aði um sig meisturum allra list-
gerina, og tónlistin blómgaðist á
nýjan leik.
Fjölraddaðir ítalskir söngvar í
veraldlegs og andlegs eðlis flutt-
ust inn í landið og voru sungn-
ir með enskum textum. Verk
meistara eins og Willaerts, di Lass-
os og fleiri urðu jafnvel á hvers
manns vörum, og fyrsti „elísabet-
anski“ tónsnillingurinn lætur frá
sér heyra.
William Byrd fæddist 1543 og dó
1623. Hann samdi fjölraddaða tón
list af ýmsu tagi, fyrir söngraddir
og hljóðfæri, en frægastir eru lík-
lega fjölraddaðir madrigalar,
söngvar við veraldlega texta, sem
að nokkru leyti voru sniðnir eftir
ítölskum fyrirmyndum en með af-
ar sterkum persónulegum eigind-
um. Tilraunir hans með stríðan
samhljóm þóttu með eindæmum,
og í ýmsum útgáfum tekur hann
söngvurum vara fyrir að leiðrétta
skrítna hluti endilega sem prent-
villur. En þessi „skrítna“ tónlist
varð fljótlega með afbrigðum vin-
sæl, og þótti enginn maður með
mönnum, sem ekki gat sungið
rödd i Madrigal eftir William Byrd
og aðra, sem fljótlega fylgdu á eft-
ir. Engri stúlku bauðst gott gjaf-
orð, gæti hún ekki leikið eitbhvað
af verkum þeirra á virginal, sem
var vinsælt stofuhljóðfæri (piano
þess bíma) og hét höfuðið á mey-
konungnum. Kollegi Byrds, Thom-
as Morley (1557—1603) gaf 1601,
tveim árum fyrir dauða sinn út
safn madrigala, alls 25 að tölu, og
kallaði það Triumphs of Oriana.
Þvi var þá fleygt og það heyrist
enn, að Ítalía hafi ekki fætt af sér
önnur eins snilldarverk í þessu
formi, jafnvel ekki fyrir dauða
Palestrina og di Lassos, sem voru
44
Beethovenw* srrrs tíma. Hið sér-
kennilega við stíl flestra ensku
madrigalistanna svonefndu, er
dirfska í meðferð hljóms og lag-
línu. Raddirnar eru teygðar yfir
langtum lengra svið en þorandi
þótti í meginlenzkum tónverkum,
og þau hljómrænu ævintýri, sem
sumir þeirra leggja út í, til dæmis
Thomas Weelkes og John Wilbye,
eiga sér aðeins hliðstæðu í verki
um eins samtímamanns, ítalans
Carlo Gesualdo, en verk hans hafa
hvert af öðru verið endurvakin af
árhundraða svefni, fyrir tilstilli
Igors Stravinskys og fleiri. Fegurð
tónlistar Englendinganna verður
auðvitað ekki með orðum lýst, en
þeim sem heyrir skilst fljótlega
samhengið við Shaekspeare, Mar-
lowe og aðra, er hæst bar í skáld-
skap og listum. Hér er lýsing á
gróskumiklu samfélagi, þar sem
andstæður hrinda fram sögulegri
þróun mikillar tíðar.
30. janúar 1649 leiddu púrítan-
ar Karl fyrsta, hinn kaþólska son-
arson Maríu Stúart, á höggstokk-
inn. Undir forystu Cromwells réðu
þeir lögum og lofum á Englandi
í meir en tuttugu ár, og á þeim
tíma lá við þeim tækist að ganga
frá flestum listgreinum dauðum.
Svo var þó fyrir að þakka hinum
margumræddu madrigalistum,
sem náðu inn á svo til hvert heim-
ili í landinu með list sinni, að ekki
tókst að þagga teljandi niður í tón-
listinni.
Samsöngur upp úr madrigal-
bókum var orðinn svo fastur lið-
ur í Mfi allrar alþýðu, að all-
lengra en tuttugu ár hefði þurft
til að útrýma honum, enda höfðu
púrítanar öðrum hnöppum að
hneppa við að elta uppi kaþólikka
og ekki sízt íra, sem þeir myrtu
þúsundum saman. 1656 tókst Sir
William Davenant jafnvel að fá að
opna leikhús, gegn því loforði að
hann sýndi aðeins óperur en eng-
in venjuleg leikrit. Þangað á enska
óperan, sem hæst bar í verkum
Henrys Purcells, rætur sínar að
rekja.
1660 var veldi púritana iokið,
og Karl annar varð konungur Breta.
Umskiptin voru mikil. Fylgismenn
Karls fluttu með sér nýja menn-
ingarstrauma frá meginlandinu.
Hinn léttlyndi konungur gaf Iítið
fyrir þunglamalega kirkjutónlist,
en snillingar madrigalsins voru
Iöngu allir, Iýriskir söngvar og
danslagafíokkar voru helzt í tízku.
Nokkrir anftakar gömlu meistar-
anna (til dæmis Cooke og Ohristo-
pher Gibbons, sonur Orlandos,
neyddust til að semja tónlist, sem
hvorki áfti við menntun þeirra né
skapferli, enda urðu verk þeirra
hvorki fugl né fiskur. Ungir menn
leituðu nú menntunar á megin-
landinu. Einn nemanda Cookes,
Pelham Humphrey, var sendur til
Frakklands að nema tónskáldskap
hjá Lully, hinum nafntogaða tóm-
meistara Lúðvíks fjórtánda. Hann,
ásamt John Blow og Wise og fleiri,
gerði sitt til að festa hinn nýja
sið í sessi. Purcell, sem fæddist
1659, var því alinn upp í frísku,
ólgandi andrúmslofti. Hann gerð-
ist snemma nemandi Humphreys
og Blows, og það, sem þeir höfðu
orðið að vega og meta með mikl-
um erfiðismunum, af nýjum tækni
brögðum, var orðinn leikur einn,
er hann komst á legg. Kröfur tím-
ans voru ekki lengur um nýstár-
lega tækni og endursköpun forma,
heldur um afburða anda, sem
hefði eitthvað persónulegt fram að
færa. Og þar var hann rétti mað-
urinn kominn.
Fyrstu verk hans eru kórverk,
og þó þau séu mjög í anda sam-
tíma meistara, eru þau svo full-
komin að innri gerð sem ytri, að
undrun sætir af svo ungum
manni. Fyrstu hljóðfæraverk hans,
sem prentuð voru, Sónötur fyrir
tvær fiðlur og undirleik, voru hins
vegar gædd öllum þeim sérkenn-
um, sem síðar urðu aðalsmerki list
ar hans. Þó segir Purcell í for-
mála, að þau séu tilraun til stæl-
ingar á hliðstæðum verkum hinna
frægustu meistara á Ítalíu, ekki
sízt Vitalis, en eftir þann ágæta
snilling heyrist sjaldan nokkuð nú
orðið, utan sú gulli slegna Ciac-
oona, sem flestir fiðlarar glíma ein
hvern tíma við á konsertpalli. Són-
öturnar voru prentaðar 1683, en
þá hafði Purcell þegar samið tón-
list við allmörg leikrit. Leikhúsln
sóttust mjög eftir samvinnu við
hann og næstu árum samdi hann
tónlist við á milli 20 og 30 leik-
húsverk. Sú reynsla var honum
dýrmæt, er hann tók við að semja
Dido og Aeneas, óperuna sem ber
af flestum tilraunum til slíkrar
sköpunar á 17. öld, og á sér aðeins
jafningja í nokkrum beztu verkum
Monteverdis. Hádramatíiskir kór-
þættir, skiptast á við recitative
(talsöng), aríur og dúetta, og
Framh. á 46. síSu.
T t M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ