Tíminn Sunnudagsblað - 21.07.1968, Blaðsíða 8

ið er, að haugftr Hávars sé skammt
vestan vegar fyrir neðan Hávars-
staðatún. Sér þar merki manna-
verka. Skammt frá Hávarsstöðum
í vestur er eyðibýlið Hrauntún.
En nú komum við að höfuðbóli
sveitarinnar, Leirá. Á Leirá nam
land Oddgeir hinn spaki, sem síð-
ar bjó í Oddgeirshólum í Flóa.
Hafnar-Ormur keypti Oddgeir upp
af jörð sinni vegna þess. að hon-
um þótti of þröngt um sig.
Á Leirá er kirkjustaður, og svo
mun hafa verið lengi En prest-
setur hefur sennilega aldrei verið
þar.
Á Leirá hafa löngum búið höfð-
ingjar, sem hafa komið drjúgum
við sögu þjóðarinnar á liðnum öld-
uim. ’þar bjó Árni Oddsson lögmað
ur, sonur Odds biskups Einarsson-
ar í Skálholti, þess er deildi við
Herluf Daa, sem íslendingar köll-
uðu Herlegdáð, og vann Árni mál-
ið fyrir föður sinn sem frægt hef-
ur orðið í sögum. Árni Oddson var
orðinn gamall maður, þegar hann
skrifaði undir erfðahyilinguna í
Kópavogi. Það er talið, að hann
hafi þvæ'zt fyrir með undirskrift-
ina allt til kvölds. Sumir telja, að
framkvæmd einveldisins á íslandi
Ihafi orðið landsmönnum til muna
léttbærari vegna mótstöðu Árna
við undirskriftina.
Árni Oddsson dó fáum árum eft-
ir erfðahyllinguna í Kópavogi.
Hann varð bráðkvaddur í baði í
Leináriaug og var jarðsettur að
Leirá.
Oddur legmaður Sigurðsson bjó
eizinig á Leirá. Oddur Sigurðsson
var á tímabili einn mestur höfð-
ingi þessa lands, en var dæmdur
frá eignum og æru. Æruna fékk
ihann aftur og nokkuð af eignum
sínum, en náðj þó ekki fyrra ríki-
dæmi sínu. Oddur var kappsamur
og hlutdeilinn óeirðamaður við
vín. Méðal þeirra, sem hann lenti
í hörkudeilum við, voru þeir
frændur, Jón Vídalín Skálholts-
biskup og Páil Vídalín, lögmaður
í Víðidaistungu.' En ekki mun einn
hafa valdið þeim deilum. — Odd-
ur Sigurðsson var einnig jarðsett-
ur að Leirá.
Á Leirá bjó Ólafur Stephensen,
sem síðar bjó á Innra-Hólmi. Magn-
ús, sonur lians, bjó einnig á Leirá,
áður en iiann fór til Viðeyjar.
Magnúis Stephensen flutti prent-
smiðju þá, sem lengi hafði verið
í Hrappsey á Breiðafirði, að Leir-
árgörðum, sem eru handan ár,
560
beint á móti Leirá. í Leirárgörð-
*um lét Magnús prenta meðal ann-
ars sálmabók, sem fékk allharða
dóma. Jón Þorláksson, skáld og
prestur á Bægisá, kallaði hana
Leirgerði og orti þar um kvæði
sem þetta er í:
„Skáldskapur þinn er skothent
klúður
skakksettum höfuðstöfum með,
víðast hvar stendur vættar
hnúður,
valinn i Leyg sem rífur tréð.
Eitt rekur sig á annars horn
eins og graðpening hendir vorn.
Jónas Scheving sýslumaður bjó
á Leirá. Hann var talinn hrossa-
ríkastur maður um sína daga. Tal-
ið var, að hann ætti tvö hundruð
hross. Hann var svo feitur og þung
ur, að sagt var, að enginn hestur
bæri hann Jón Thoroddsen, sýslu-
maður og skáld, bjó einnig á Leir-
á. Þar skrifaði hann söguna Maður
og kona, en fékk ekki lokið henni
fyrir dauða sinn. Frosthart hefur
Jóni þótt á Leirá, þegar hann orti
þessa vi.su:
Þetta kuldi þykir mér,
það hjá Leirárvogum,
á grautardöllum gaddur er
og gengur ís á trogum.
Vísan mun vera ort veturinn
1858 til 1859, en sá vetur fékk
af almenningi einkennisnafnið
harðafasta, af sumum þó nefndur
Átftabani.
Síðasti sýslumaðurinn, sem sat
á Leirá, var Jón Árnason frá Kal-
manstungu. Hann tók við sýslunni
í bili, þegar Jón Thoroddsen dó.
Á Leirá er nú risinn upp heima-
Yistarbaniaskóli sveitanna sunnan
Skarðsheiðar. Þar er einnig félags-
heimili Leirár- og Melasveita. Þessi
hús eru hituð upp með vatni úr
borholu við Leirárlaug Snemma á
öðrum tug tuttugustu aldarinnar
var gerð sundlaug við heitar upp-
sprettur við Leirá, nokkuð langt
ofan við bæi. Sundlaugin var gerð
af vanefnum, lítil og grunn. Fyrir
skömmu var svo gerð ný og góð
laug svo til í sama stáð.
Vegur sá, sem við komum eftir
að Leirá, Leirársveitarvegur, ligg-
ur nú vestur fyrir ána og niður á
Vesturlandsveg hjá Beitistöðum.
Við höildum ekki pann veg, en för-
um um sinn götuslóða, suma vart
bílfæra. F/rst förum við fram hjá
j
tveim bæjum, Vestur- og Austur-
Leirárgörðum, vegurinn liggur á
mil'li bæjanna. Síðan leggjum við
leið okkar upp með Leirá að vest-
an. Brátt erum við komin á móts
við Leiráriaug, sem er austan ár.
Ef við ætlum að skoða laugina eða
fá okkur sundsprett í henni, verð-
um við að fara á vaði yfir ána. Að
öllum jafnaði er áin ekki farar-
tálmi jeppum eða stórum bílum,
þótt út af því geti brugðið.
Skammt fyrir ofan laugina er
grasbrekka, sem heitir Biskups-
brekka. Ekki veit ég tfl þess, að
nein saga fylgi því nafni. í þeirri
brekku mun steinn sá hafa verið,
sem getið er í Nýjaannál með svo-
felldri frásögn:
„Á bæ -þeim, er Leirá heitir, í
Leirársveit, færðist úr stað bjarg
eitt svo stórt, að það var sex faðma
kringum cg vel mannhátt. Hafði
bjargið færzt úr sinni stöðu nær
tólf föðmum og þó mótbrekkt. Var
bjargið aflangt og hafði að endi-
löngu fært sig. Var sem útibúrs-
tóft að sjá, þar sem bjargið hafði
áður verið.‘
Þessi atburður er skráður við
árið 1413.
Hér Upp með ánni að vestan um
Leirárbuga lá áður fjölfarin leið
þeirra, sem fóru Leirárdal milli
uppsveita og lágsveita Borgarfjarð-
ar. Þessa leið hafa þeir farið,
Snorri Sturluson og Þorleifur í
Görðum, árið 1237 með hátt í
fjögur hundruð manna lið. Að því
verður komið síðar.
í mynni Leirárdals er hús, sem
skátar á Akranesi eiga. Það hús
var áður íbúðaúhús á Akranesi og
hét Bákot.
En við förum ekki lengra upp
með Leirá. Nú fjarlægjiihlst vrn
ána og stefnum til norðvesturs á
enda fjalls þess, sem Ölvir heitir,
yfir Geldingaárflatir. Við höldum
svo áfram fram með fjallinu Ölvi.
Þessar götur, sem við förum,
heita Kat.lavegur eða Katlagata Á
Háaleiti, þar sem gatan er hæst
með fjallinu, skulum við nema ögn
staðar og láta í krlngum okkur.
Við ökum upp á melhól með smala-
byrgi efst á kolli. Héðan sjáum við
melöldur eða hryggi með nokkurn
veginn jöínum útlínum teygja sig
frá Ölvi iangt niður á láglendíð.
Neðst enda þessar melöldur í ó-
reglulegum ihólum, sem heita Núp-
ar. Við komum síðar að þeim.
Hér efst að vestan eru melöldurn-
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ