Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003 5
„Davidson er enginn sófisti, hvað svo sem
við segjum um hann. Það hafa margir sófistar
reynt að telja hann á sitt band. Hann nefndi
þetta í viðtalinu sem ég tók við hann, og þar
talar hann líka um Rorty. Davidson er heim-
spekingur í hefðbundnum, sókratískum skiln-
ingi og það sem hann er að segja í þessum
lokaorðum viðtalsins er að heimspekin, í þess-
um sókratíska skilningi, hafi lítil áhrif. Hann
getur ekki verið að segja að heimspeki í sóf-
ískum skilningi hafi engin áhrif, því að sófismi
hefur áhrif. Ég held að Davidson hafi meðal
annars verið að skírskota til þess sem er að
gerast núna í Írak, en það er alltaf að gerast
eitthvað af því tagi og þarf ekki annað en að
líta aftur í tímann til að sjá það. En Davidson
er að segja að umræður í þjóðmálum og
heimsmálum fari nú fram með þeim hætti og í
því samhengi að heimspekin hafi mjög lítil
áhrif, miðað við sum önnur tímabil í sögu
mannkynsins.“
Og þú ert sammála því?
„Ég er sammála því. Heimspekin hafði til
dæmis mikil áhrif á átjándu öld, á Upplýsing-
artímabilinu (nú á dögum er það sem ég kalla
aflýsingartímabilið). Það var heimspeki sem
gerði mönnum kleift að þoka málum í átt til
þeirra breytinga er urðu með frönsku og am-
erísku byltingunum. Þá var tíðarandinn mjög
heimspekilegur að því leyti að menn voru að
hugsa upp á nýtt hvað það er að vera mann-
eskja, að manneskja hafi réttindi og að það
þyrfti að koma fram gagnvart henni með til-
teknum hætti.“
Því hefur líka verið haldið fram að til dæmis
það sem fylgdi í kjölfar frönsku byltingarinnar
– ógnarstjórnin – hafi líka verið afsprengi
heimspeki; þess, að innleiða átti hreinar kenn-
ingar í mannlífið ...
„Já, það sem hlýst af heimspekilegri hugsun
er ekki alltaf gott og jákvætt.“
Þá er rétt að halda áfram með fyrstu spurn-
inguna og spyrja þig hvort það eigi líka við um
þig sem Davidson segir um sjálfan sig, að það
valdi sér vonbrigðum og fylli sig vanmátt-
arkennd að heimspekingar hafi ekki mikil
áhrif nú á tímum.
„Jú, það gerir það. En það fer eftir því hvað
maður er að hugsa um. Davidson var ábyggi-
lega þarna að hugsa um heimsmálin og þjóð-
málin. En ef hann væri að hugsa um nem-
endur sína myndi hann ekki segja þetta. Hann
er kannski áhrifamesti núlifandi, ameríski
heimspekingurinn. Og hvaða áhrif eru það?
Það eru bara áhrif á heimspeki og heimspek-
inga. Það er að segja, hans áhrifa gætir ein-
faldlega hjá okkur, á mjög áberandi máta;
hvort sem við erum sammála honum eða ekki
hefur hann áhrif. Hann er ekki að tala um
þessi áhrif, heldur áhrif á daglegt líf í stærra
samhengi og þróun mála í Evrópu, þriðja-
heimslöndunum og svo framvegis.
Oft er komið að máli við okkur heimspek-
ingana og sagt sem svo: Nú er gengið til stríðs
í Írak; nú á að virkja við Kárahnjúka, getið þið
ekki gert eitthvað í þessum málum? Ég veit
ekki hvað maður gæti gert sem heimspek-
ingur í slíkum málum. Maður getur skrifað
undir mótmæli, maður getur farið í kröfu-
göngur og því um líkt. En þetta gerum við
ekki sem heimspekingar. Við skrifum kannski
bækur og blaðagreinar á móti Íraksstríði og
ég held að það sé mjög gott. En það er ekki
heimspeki. Það er bara heilbrigð skynsemi eða
gott siðferði. Auðvitað nýtir maður þá heim-
spekilegu menntun sem maður hefur og reyn-
ir að beita gagnrýnni hugsun.
En það er mjög lítill skilningur á starfi
heimspekinga – eins og ég skil það starf. Það
er að vísu til heil hefð sem segir allt annað, og
ég er ekki að tjá til dæmis skoðun Jean-Paul
Sartre á þessum málum. Hann hugsaði ekki
um heimspeki á sama hátt og ég. En ég er ekki
að afskrifa hans hugmyndir. Ég er bara að
segja að heimspeki, eins og ég skil hana, hin
sókratíska hefð, er ekki eins og Sartre hugsaði
um heimspeki. (Menn geta auðvitað verið
ósammála mér um Sartre ... ) Það er til sá
skilningur að heimspekingur sé einhver fígúra
í þjóð- og heimsmálum ...“
Þetta er hugmynd sem maður tengir oft við
Frakkland ...
„Jú, það er tiltekin hefð af þessu tagi sem er
mun meira áberandi í Frakklandi en margs
staðar annarsstaðar. Ég geri engar at-
hugasemdir við það, [þetta er bara ekki mín
hugmynd] og ég endurtek það sem ég sagði
áðan, það mætti eins tala um vísindamenn.
Hvað hefur eðlisfræðingur á heimsmæli-
kvarða að segja um Íraksstríðið sérstaklega?
Ekkert. Hann hefur kannski margt að segja
um málið, en þá sem einstaklingur, sem fé-
lagsvera, en ekki sem eðlisfræðingur.“
Þú sagðir að það væri lítill skilningur á
starfi heimspekinga. Áttarðu þig á því af
hverju það er og hvort að það er endilega
slæmt? Það er líka lítill almennur skilningur
til dæmis á því hvað eðlisfræðingar gera.
„Þetta er ekkert stórmál. Ég held að ut-
anaðkomandi hafi yfirleitt ekki mjög mikinn
skilning á starfi fræðimanns, og jafnvel aðrir
fræðimenn ekki heldur. Eðlisfræðingur botn-
ar kannski lítið í því sem ég er að fást við í
heimspeki.“
Er þetta þá ekki bara eðlilegt ástand?
„Eðlilegt ástand jú, en þetta er ekki sérlega
æskilegt ástand. Þetta er bara það sem gerist í
mjög stóru og flóknu samfélagi vísindamanna
og fræðimanna og er að einhverju leyti óhjá-
kvæmilegt.“
Ef við lítum á heimspekina í þessum sókra-
tíska skilningi, sem sannleiksleit, þá er mark-
miðið varla annað en sannleikurinn og það er
að einhverju leyti það sama og eðlisfræðing-
urinn er að fást við. Og allir fræðingar. Er það
þá ekki bara nóg? Þú talaðir um að það væri
óæskilegt, en er nokkuð verra þótt menn skilji
ekki hver annan? Svo dæmi sé tekið, eðl-
isfræðingur sem þekkir hvorki haus né sporð
á vísindaheimspeki – hefur aldrei lesið Pop-
per, aldrei lesið Kuhn – getur verið fyrsta
flokks eðlisfræðingur þrátt fyrir það.
„Saga vísindanna segir mér, að fyrsta flokks
eðlisfræðingar, jarðfræðingar eða hvaða fræð-
ingar sem er, eru alltaf heimspekilega sinn-
aðir. Það eru ekki alltaf byltingar að verða í
vísindum, en sú mynd sem Kuhn gefur af
„hefðarvísindamanni“ er mjög villandi vegna
þess að góður vísindamaður, í hvaða vís-
indagrein sem vera skal, er á endanum heim-
spekilega sinnaður og stundar heimspeki að
ákveðnu marki. Heimspeki er tilraun til að
finna leiðir til að tala um hluti sem við vitum
ekki hvernig við eigum að tala um. Það er það
sem sókratíska heimspekin gengur fyrst og
fremst út á, að mínum dómi. Góður vís-
indamaður verður alltaf að reyna að gera eitt-
hvað nýtt, skilja meira, og þá þarf hann að
stunda heimspeki í þessum skilningi. Það eru
margir vísindamenn sem vilja ekki heyra
heimspeki nefnda, en þeir stunda hana nú
samt sjálfir. En það er heimspeki sem er í til-
teknu samhengi og er nátengd tilteknum
kenningum sem vísindamenn hafa komið sér
saman um. Þá er ég að tala um heimspekilega
vídd í vísindunum.
Efni sem er heimspekilegt í viðteknum
skilningi er efni á einhverju sviði þar sem við
höfum enn ekki komið okkur saman um hvern-
ig eigi að tala um viðfangsefnið. Til dæmis sið-
fræði, sem er stórt svið. Þar eru ýmsar kenn-
ingar, ýmsir skólar og svo framvegis. Ef við
skoðum vísindagrein þar sem þarf að tala um
ýmsa skóla og ýmsar kenningar þá er það
heimspekileg vísindagrein. Hún er ekki vís-
indagrein á borð við jarðfræði til dæmis (eins
og jarðfræði er í dag) heldur er meiri heim-
spekilegur stíll á henni – tökum sálarfræði
sem dæmi. Sálfræðingar sem eru að reyna að
þróa fræðigreinina áfram, en eru ekki bara að
einblína á eitthvert tiltekið mál, þeir eru sífellt
að taka þátt í heimspeki. Ég held að kollegar
mínir í sálarfræði hér myndu samþykkja það.“
Þegar þú segir að heimspeki sé að þínum
dómi ekki síst leit að aðferðum til að tala um
nýja hluti finnst mér það hljóma mjög í anda
Rortys ...
„Kallinn er enginn bjáni ... Við eigum margt
sameiginlegt.“
Þú hljómar svolítið „rortískt“ ...
„Þetta er móðgun ... Nei, við Rorty eigum
það eitt sameiginlegt að vera framúrskarandi
rithöfundar!“
En Davidson, þú ert nær honum?
„Ja, ég myndi segja það, hvað varðar að-
ferðir og því um líkt. Hann er hræðilegur
penni. Menn sem eru að fást við hluti sem þeir
skilja ekki sjálfir – og ég er ekki að segja að
þeir séu bara að setja fram einhverjar há-
fleygar kenningar um rugl sem þeir skilja ekki
sjálfir – heldur eru að reyna að skilja, og hafa
helgað líf sitt því að reyna að skilja tiltekin
fyrirbæri, eins og til dæmis tungumálið, merk-
ingu orða og svo framvegis, þeir skrifa oft á
mjög óskýran hátt vegna þess að þeir eru að
reyna að finna leiðir til að tjá sig. Þetta gildir
um marga, ekki alla. Hegel gæti verið gott
dæmi, eða Davidson eða John McDowell –
hryllilegur penni, næstum óskiljanlegur. Eða
Immanuel Kant, sem er stundum gjörsamlega
óskiljanlegur og enginn botn í því sem hann
segir. En maður getur oft á endanum skilið
það sem hann er að segja og þá fær maður al-
veg nýja sýn. Hann kunni að skrifa góða texta,
en þar sem hann gerir það er ekki þar sem
hann er að glíma ákafast við heimspekina.“
Ef maður er að reyna að átta sig á einhverju
sem maður skilur ekki, hlýtur það þá ekki að
vera hluti af þeirri viðleitni að reyna að segja
um það eitthvað sem er skiljanlegt öðrum?
Þannig að það að vera skiljanlegur hlýtur allt-
af að vera hluti af markmiðinu?
„Að vera skiljanlegur er svo að segja meg-
inmarkmiðið. En maður er samt alltaf að prófa
sig áfram. Maður nær ekki alltaf markmiðinu.
Ég hef alltaf reynt að vera eins skýr og ég get,
en eins og þú veist, sumum finnst skýrleiki
vera óþarfur. En ég er ósammála þeim. Ég sé
ekki tilganginn með heimspeki ef það er ekki
markmið að segja á endanum eitthvað skýrt.“
kga@mbl.is
Nyrst, á heimsins Norðurkollu,
nafnfrægt liggur Samalandið;
teygir sig um túndru’ og skóga,
tignarlegt og seyði blandið.
Hlíðar, ásar, hamraborgir,
himingeiminn víðan kyssa.
Vötn fram streyma, vindar þjóta,
við hin gráu nesin fyssa,
sem þar ganga’ í hafið út.
Vetrartíð með veðurkulda,
vefur lífið örmum sterkum.
Samísk þjóð, í sátt og friði,
sinnir glöð þar öllum verkum.
Stór er máni’ í stjörnugeri,
stórfellt norðurljósin braga.
Heið er nóttin, hreinar rymja,
heyrist rakin gömul saga
undir húð, við glóðareld.
Og er sólin indæl brosir
öllu við á degi kyrrum,
sækja út á sjávardjúpin
sjómenn hraustir, líkt og fyrrum.
Glettast þar við gráa máva,
glampandi í spegilfleti.
Aðrir kanna ár og læki,
eftir fiski varpa neti;
allt er við hið forna lag.
Þolað marga þrenging hefur
þessi ætt, sem fyrst hér byggði.
Ávallt samt mót árás gekk hún
eirarsöm, þótt tíðum skyggði.
Heill þér, aldni, harði flokkur!
Heill og lof, þú, sálin bjarta!
Aldrei var með illsku farið,
aldrei blóðið rann úr hjarta,
aldrei var með bræðrum styr.
Eins við munum áfram síðan
aðsteðjandi mæta vanda;
eftir hverja úlfarimmu
uppi jafnan keikir standa.
Ó, þú röðuls afkomandi,
enginn skal þig ná að mæða,
ef í hug þér ætíð vakir
árdagsbúans helga ræða:
Þetta land er ættjörð mín!
ISAK SABA (1875–1921)
ÞJÓÐSÖNGUR SAMA
SIGURÐUR ÆGISSON ÞÝDDI
Á þjóðhátíðardag Sama, 6. febrúar síðastliðinn, var stofnað vinafélag Sama
og Íslendinga, SAMÍS, í Norræna húsinu í Reykjavík. Þar var þjóðsöngurinn í fyrsta sinn hafður yfir í ís-
lenskri þýðingu.
1. Í veröld ríkir vont ástand,
sem vald ei læknað getur,
en setur allt í bál og brand,
og betrun eigi metur.
2. Víst gaf oss skynsemd Skaparinn,
skyn þess illa’ og góða.
En falli veldur freistarinn
og fári milli þjóða.
3. Vonin eftir er hún þá,
að ennþá megi semja,
og boðorð minnir mannúð á
Ei morðin skaltu fremja.
4. Af styrjöldum þá staðreynd sjá;
Stefnu’ ei bregðast máttu,
að siðvit almest sigra á.
Sverðið slíðra áttu.
PÉTUR SIGURGEIRSSON
SIÐVIT VERÐUR EKKERT
NEMA Í MANNLEGUM
VERULEIKA OG SAMSKIPTUM
Höfundur er biskup.