Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003
L
ÍKT og titill þessarar greinar gefur
til kynna er ætlunin að sigla á
óræð og óútreiknanleg mið. Það
þýðir ekki að umfjöllun um sam-
band hvatalífs og samfélagssýnar
sé gerð flókin. Öðru nær: Þrátt
fyrir ítrekaðar og á köflum mik-
ilfenglegar tilraunir í menningar-
sögu Vesturlanda hefur engum tekist að
koma böndum yfir hvatalífið. Það breytir því
ekki að samfélagið eins og við þekkjum það
byggist á tilteknum kenningum um sama fyr-
irbæri. Í lífinu er hægt að bindast samtökum
gegn kenningum um hvatalífið, en inntak
þeirra er oftar en ekki siðferði hvatalífsins
með tilheyrandi boðun um rétta og ranga
kynhegðun, hlutverkaskipan kynjanna og
æskilegt sambúðarform. Baráttan gegn ofríki
slíkra kenninga einskorðast ekki við almenn
og opin félagasamtök, heldur hefur fræða-
samfélagið – á síðari tímum – lagt henni lið,
t.d. í nafni kynja- og hinseginfræða, að
ógleymdum femínisma.
Eins og koma mun í ljós er við ramman reip
að draga. Hæst ber kenningarkerfi kristni,
sem flaggar tvíhyggju holds og anda. Tilraun
Freuds er líka kapítuli út af fyrir sig. En hvað
með nýjustu kenningarnar, sem eiga sér upp-
haflega rætur í almennri og opinni baráttu
gegn ofríki kenninga um siðferði hvatalífsins?
Frá sjónarhóli skáldskaparins virðast þær
stundum hafa tilhneigingu til að taka á sig
mynd fyrirframgefins sannleika um hvatalíf-
ið, ekki aðeins í lífinu heldur einnig og ekki
síður í túlkun á skáldskap. Þetta er mikilvægt
atriði, því hér er ekki ætlunin að dvelja við
baráttuna gegn ofríki kenninga öðruvísi en
með hliðsjón af og í samræðu við möguleika
skáldskaparins hvað efnið varðar. Í skáldskap
er nefnilega hægt að slá tvær flugur í einu
höggi; að þreifa á óræði hvatalífsins annars
vegar og skoða kenningar um siðferði þess
hins vegar. Skáldsögur Guðbergs Bergssonar
svara löngum kallinu. Hér verður fjallað um
tvær þeirra, sögurnar Hjartað býr enn í helli
sínum (1982) og Þá kvöldu ást sem hugar-
fylgsnin geyma (1993). Afrakstur slíkrar
nálgunar er ekki endilega brúklegur þegar á
hólminn er komið; í sjálfu lífinu. Ef marka má
höfund þeirra skáldsagna sem fjallað verður
um dugar leiðsögn lista eða skáldsögunnar
þar skammt:
Lömbin geta lifað eftir lögmáli eðlishvata rollanna, börn
eftir reglum foreldra sinna, en ég held að hjálp guðs nægði
ekki til bjargar lesanda ef hann ætlar að lifa daglegu lífi
eftir leiðsögn lista eða skáldsögunnar, því fagurfræði
þeirra og siðferðið í innihaldi ritaðs texta eru svikul í
hversdagslífinu og engin leið að leggja að jöfnu daglega
hegðun manns sem myndar þjóðfélag og siðferði persónu
innan fagurfræði orða, setningarskipunar eða byggingar í
skáldsögu.1
Slíkt sjónarmið þarf ekki að útiloka þá hug-
mynd að listin sé möguleiki, vilji einhver
halda á dýpið án fyrirframgefins sannleika.
Og í hugsun um hvatalífið og óræði þess gæti
fólk þurft á slíkum möguleika að halda. Í
þessu samhengi kemur Ágústínus kirkjufaðir
upp í hugann, en í Játningum hans má lesa
eftirfarandi orð: „Einn og einn eru tveir, tveir
og tveir eru fjórir“ – þetta þótti mér viðbjóðs-
legt stagl“2. Í samanburði við skáldskapinn og
það sem Ágústínus kallar „unaðslegt töfraspil
hans“ eiga „þarflegu greinarnar“ sem hann
kallar svo litla möguleika. Undir þetta er tek-
ið, en með fyrirvara þó. Eftir að vegurinn til
guðs varð Ágústínusi fær sneri hann ekki að-
eins baki við skáldskap, heldur einnig kynlífi
og unaði þess. Slík áform búa hér ekki að
baki. Stefnan er í það minnsta tekin á mögu-
leika skáldskapar, kannski vegna þess að þar
er hægt að þreifa á jafn heillandi þverstæðu
og óræði hvatalífsins andspænis áráttu-
kenndri kenningasmíð.
Hjartað býr enn í helli sínum
Í Hjartanu sem býr enn í helli sínum hittir
lesandi fyrir nafnlausan mann í Reykjavík nú-
tímans, sem er umvafinn myrkri jarðar, lands
og mannlífs. Skammdegið ríkir og í sólar-
hring leitar maðurinn (sem er sálfræðingur)
eftir leiðum hugarins og borgarinnar að ein-
hverjum sannleik um sig og sambönd sín.
Sagan byrjar á hádegi og maðurinn sem er
nýfluttur (í sjötta sinn á tæpu ári) í leigu-
herbergi hefur komið dótinu sínu fyrir í haug
á gólfinu. Eftir samtal við konuna sem leigir
honum heldur hann af stað niður í miðbæ
Reykjavíkur, friðlaus af þrá til Dóru fyrrver-
andi konu sinnar (sem er félagsfræðingur) og
tveggja dætra. Á Hlemmi hittir hann þær en
eftir fremur mislukkaðan fund hellir maður-
inn í sig og gerir um kvöldið aðra tilraun til að
„sigra“ Dóru. Hún hringir á lögguna, mann-
inum er stungið inn og um eða eftir miðnætti
situr hann aftur í fangaklefa fyrir misskilning
og hugsar:
Guð, þú veist það, djöfullinn þinn, jafn vel og ég sjálfur og
bankarnir að ég geymi hvergi fé á leynireikningi. Dóra og
þú, þið misskiljið mig hrapallega, guð, ef þið haldið virki-
lega, nema þið ljúgið, að ég steli undan af kaupinu mínu og
eyði því í kvenfólk. Hvar eru hórur hér? Hvenær fengi ég
tækifæri til að eyða eyri í aukakonu? Ef maður leigði sér
herbergi kæmist það strax upp í smáborg eins og þessari
þar sem allir njósna um alla. Framhjáhaldi eru takmörk
sett sökum smæðar borgarinnar þótt löngunin sé meiri hér
og þörfin en í miljónaborg. Hér í þessum þrönga mús-
arholuheimi. Ég sóa síst meira fé en Gunni til dæmis, í
áfengi og tóbak. Guð, þú veist líka að ég fer strax að atast í
Dóru verði ég drukkinn, en það er ósjálfrátt og merkir
ekki neitt. Þið eruð bæði helvítis fábjánar, hún og þú, ef
þið haldið að ég leyni ykkur ýmsu.
Eftir ávarpið létti manninum, en honum hafði hitnað í
hamsi, og hann geiflaði sig ógurlega á ný og hugsaði: „Nei,
svona bænir ná engri átt. Þetta er eymingjaleg framkoma
og guð væri alger asni ef hann tæki mark á mér.“ Eftir
þetta var eymd mannsins alger, hann gat ekki trúað nein-
um fyrir því sem honum bjó í brjósti, bæði vegna þess að
þar ríkti eintómur óskapnaður sem var á sífelldri hreyf-
ingu og breyttist stöðugt, og svo trúði hann hvorki ákaft né
innilega á neitt. Maðurinn starði vanmáttugur og lítill
fram fyrir sig á hina auðu veggi, hann gat ekki rætt við guð
og fyllt tómið í kringum sig og kom ekki orðum að eymd
sinni af því orðin urðu ósönn og óeðlileg og fölsk; en allar
lærðar bænir til guðs eru fastmótaðar og hafa fæðst hjá
öðrum og í annars konar huga en hans sjálfs, á löngu liðn-
um og óskyldum tímum, og þær krefjast að þær séu settar
fram á skipulegan hátt og oft af ósannri undirgefni. En
maðurinn þekkti af reynslu að þegar örvæntingin grípur
huga fólks og guðs er kannski þörf, þá liðast öll form sund-
ur og hin sanna bæn ætti því að vera sundurlaust taut og
bull. Af þessu þráir hinn ráðlausi að geta leitað andartak
til skapara og skipuleggjara lífsins, svo hann komi ein-
hverri heillegri mynd á ólguna í þeim huga sem borinn er
villuráfandi og ruglaður fyrir hann. Þá líkist hugsanaólgan
helst mislitri bandaflækju úr ótal hespum sem hinn hrjáði
kann ekki að vinda saman í hnykil, enda finnur titrandi
hugur hans hvergi enda. Einmitt þess vegna fer sá sem
biður í raun og sannleika ekki með bæn í venjulegum skiln-
ingi heldur með rugl, en hinn sem biður af ráðnum huga og
með rólegri hugsun er gæddur ísmeygilegri ágirnd og
heimtar gjafir af guði án þess hann gefi nokkuð sjálfur í
staðinn nema kannski hégómleg orð og einskisnýt loforð.3
Maðurinn stendur ráðþrota andspænis rök-
leysunni sem við honum blasir og hver nema
„skipuleggjari lífsins“ getur svarað fyrir jafn-
ófullkomna smíð? En tímarnir eru breyttir og
hafi menn getað snúið sér til guðs efast þessi
maður um möguleika á raunverulegu sam-
bandi: Tómið er allt um kring, eymd manns-
ins alger og hið innra ríkir „eintómur óskapn-
aður“ á „sífelldri hreyfingu og breytist
stöðugt“. Væri maður til friðs, hvort heldur í
hjónabandi eða utan þess, ætti tilraun kristn-
innar nefnilega að hafa heppnast, þessi hug-
mynd að trúin á guð eyði vantrú manns á
sjálfum sér, öðrum og sambandinu þar á milli.
Eftir situr þó eldri hugmynd, þessi hugmynd
um sálina og ævarandi flökt hennar, hver geti
átt hana og hvernig maður lifi með öðrum í
skugga hennar. Þar við bætist ósefandi til-
finning mannsins fyrir tóminu og innri
óskapnaði sem er á sífelldri hreyfingu og
breytist stöðugt: tilfinning mannsins fyrir
efni sínu. En hvað er þá hjartað? Það sem
vekur lesanda til vitundar um margræðni
sögunnar er þessi kynlega sviðsetning á leit
mannsins: Í ríki Hjartans er fráskildi mað-
urinn ekki einvörðungu leiðsögumaður les-
anda um öngstræti nútímasamlífs og þá síð-
kapítalísku hagsmunabaráttu sem einkennt
hefur umræðu seinustu áratuga um mögu-
leika fólks í samlífinu, heldur einnig um óljós
mörk grískrar og kristinnar menningar, hið
innra. Þessi „sviðsetning“ er í takt við höf-
undarverk Guðbergs, eins og ég fjalla nánar
um á öðrum stað4. Hér er sjónum beint að
fyrra atriðinu, eða samfélagsættuðum kenn-
ingum um hvatalífið í nútímasamlífi. Í sög-
unni má þreifa á hugsun um minnst eina
þeirra, en sú kenning á upptök sín í opinni og
almennri baráttu gegn ofríki kenninga; kven-
frelsishreyfingunni, en hefur á síðari tímum
stundum tilhneigingu til að taka á sig mynd
fyrirframgefins sannleika í nafni fræðilegs
femínisma. Sú kenning segir einnig til sín í
nýlegri túlkun á sögunni. Önnur samfélags-
ættuð nútímakenning kemur einnig við sögu,
ekki þó í skáldsögunni heldur nýlegri túlkun á
henni. Þar er einnig á ferð kenning sem átti
upptök sín í opinni og almennri baráttu gegn
ofríki kenninga; baráttu samkynhneigðra, en
sem hefur á síðari tímum – í nafni hinseg-
infræða – stundum tilhneigingu til að sýna of-
ríki í umfjöllun um skáldskap.
Þegar sagan kemur út í byrjun 9. áratug-
arins fer talsvert fyrir umræðu um samband
kynjanna, kvenfrelsi og kvennabókmenntir.
Fyrrverandi kona mannsins, félagsfræðing-
urinn Dóra, hefur tekið trúna. Hún stendur
keik á sínum rétti, meðan sálfræðingurinn
treður helveg í lífi sínu, í leit að einhverjum
sannleika um sig og sambönd sín. Í þessu
samhengi kemur ritdómur Þorvalds Kristins-
sonar, „Þetta eru vorir tímar“, upp í hugann5.
– Þar bendir Þorvaldur á vissa þverstæðu:
Hjónin í sögunni teljast til þeirra sem ætlað
er að ráða fram úr tilfinningalegum og fé-
lagslegum vanda samferðamanna sinna. Hvað
sem segja má um „trúarþátt“ Dóru og hvern-
ig hann gagnast samferðamönnum hennar
bíður það hins vegar lesandans, eins og Þor-
valdur bendir á, að fylgja manninum á „enda-
lausu flakki í örvæntingu og ofsóknarbrjál-
æði“. „Útmálun örvæntingarinnar“ er hins
vegar markvissari en svo að hún eigi skylt við
„útúrsnúning eða hótfyndni“. Hversu svört
sem heimssýn skáldsins kann að birtast í
þessari sögu – en það er ekki aðeins borg-
aralegur femínismi sem er gagnrýndur fyrir
yfirþyrmandi yfirborðsmennsku, sbr. leiðar-
ljós baráttunnar: Kvinde, kend din krop,
heldur fjölskyldulífið á tímum eignarréttar,
valdaáráttu, græðgi og neysluæðis hverfist
sagnaheimur Guðbergs ekki um sjálfan sig,
bætir Þorvaldur við. Að mati Þorvalds ætlar
Guðbergur mönnum ekki „að kveða sig í sátt
við eymdina“. Undir það sjónarmið er tekið.
Líkt og Ástráður Eysteinsson benti einnig á í
umfjöllun um skáldsöguna á 9. áratug liðinnar
aldar felur kvenfrelsisumræðan (hvort heldur
í stjórnmálum, bókmenntaumfjöllun eða öðr-
um sviðum) í sér kosti og galla. Umræðan
kemur vissulega heilbrigðu raski á hugi
manna, segir hann. Hitt er svo annað mál „að
þegar lítur út fyrir að kvenfrelsisbarátta eða
kvennabókmenntir hafi leitt fólk út í kreddur
eða einhvern ófrávíkjanlegan „sannleika“, þá
er kominn tími til að vefengja þann sannleika
og ögra honum“.6 Að mati Ástráðs gerir Guð-
bergur einmitt það með sögu sinni Hjartað
býr enn í helli sínum. Á sínum tíma voru ekki
allir sammála slíkum lestri. Og enn lesa sumir
annað úr sögunni. Nýverið birti til að mynda
Sigríður Þorgeirsdóttir heimspekingur grein-
ina „Um meintan dauða femínismans“ þar
sem hún ræðir m.a. umrædda skáldsögu, eða
öllu heldur „lýsingar Guðbergs Bergssonar“
á femínistum og „skilning hans“ á femínisma.
Í lýsingum Guðbergs, segir Sigríður, birtist
femínismi einungis sem kenning um kúgun
kvenna. Samkvæmt hans skilningi, heldur
hún áfram, gengur allur femínismi út á að
sýna konur sem fórnarlömb. Máli sínu til
stuðnings vísar hún ekki aðeins í kvenlýsing-
ar Hjartans, heldur einnig þeirrar skáldsögu
sem fjallað verður um hér á eftir, Þá kvöldu
ást sem hugarfylgsnin geyma.7 Grein Sigríðar
er ítarleg. Hún fjallar annars vegar um „nei-
kvæð viðhorf til femínisma“ þar sem grein-
arhöfundur leitast við að varpa „gagnrýnu
ljósi á femínisma sem pólitískt og fræðilegt
fyrirbæri“ og svara að einhverju leyti „ásök-
unum á hendur honum og velta fyrir sér
framtíð hans“. Í síðari hluta greinarinnar
snýr Sigríður sér hins vegar að „heimspeki-
legum forsendum hinnar fræðilegu femínísku
nálgunar“8. Hér verður ekki spurt um efni
greinarinnar í held sinni. Umræddri túlkun
Sigríðar á sögu Guðbergs (sem byggist eins
og fram er komið á hugmyndum greinarhöf-
undar um afstöðu mannsins Guðbergs til fem-
ínisma) kallar hins vegar á viðbrögð. Vilji fólk
huga að afstöðu þessa skáldsagnahöfundar er
ekki úr vegi að huga að afstöðu hans til skáld-
skaparins (sbr. brotið hér að framan). Í fram-
haldi má spyrja: Er persónan Dóra kúguð?
Er hún fórnarlamb? Lesendur sögunnar geta
velt þessu fyrir sér. Sé það reyndin má skoða
kenninguna sem persónan lifir lífi sínu eftir
frá og með „trúskiptunum“. Í því ljósi eru það
ekki endilega karlmenn sem kúga Dóru og
gera hana að fórnarlambi. Kannski hefur
fyrrum kvenfrelsishreyfing snúist upp í and-
stæðu sína í formi fyrirframgefins sannleika
um ekki aðeins konur, heldur einnig karl-
menn og hvernig þeim beri að haga samlífi
sínu, ef ekki skáldskap. Þótt umræddur
skáldsagnahöfundur kjósi að glíma við ráð-
gátuna manninn, flöktandi kynhneigð hans og
illhöndlanlegt tilfinningalíf – og það í djúp-
stæðri hugsun um og samræðu við stefnur og
strauma menningar og samfélags – er ekki
þar með sagt að maðurinn Guðbergur Bergs-
son sé ábyrgur fyrir hugsanlegum umskipt-
um kvenfrelsishreyfingarinnar í þessu tilfelli.
Víst er að umrædd glíma þessa skáldsagna-
höfundar vekur með reglulegu millibili óþol
þeirra sem kunna að gera ráð fyrir fyrirfram-
gefnum sannleik um hvatalífið og óræði þess.
Á árum áður voru það ekki síst prestar á Ís-
landi sem létu í sér heyra. Um þessar mundir
(eða frá og með 9. áratug 20. aldar) er það oft-
ar en ekki íslenskt menntafólk í baráttuhug
sem verður fyrir óþolinu. Áður en við skiljum
við sálfræðinginn í Hjartanu sem býr enn í
helli sínum og snúum okkur að öðrum jafn
leitandi manni í skáldsögunni Þeirri kvöldu
ást sem hugarfylgsnin geyma vil ég staldra
við flöktandi kynhneigðina. Eins og komið
hefur fram atast maðurinn í Dóru án nokk-
urrar merkingar, í skjóli Bakkusar. Þar með
er hugsun hans um kynhneigð sína og mögu-
leikana í samlífinu ekki úr sögunni. Hann leit-
ar líka viðstöðulaust ráða hjá öðrum per-
sónum í rás sögunnar, t.d. hjá mömmu sinni
(sem er fremur víðsýn ef ekki tálsviptandi
kona), en það er hún sem segir við son sinn:
„[a]ð spyrja er að vilja vita og deyða“9, hjá
Gunna vini sínum sem er nuddari og jafn-
opinn fyrir báðum kynjum, hjá óbrotnu al-
þýðumönnunum Jóa stóra og Jóa litla, sem
búa saman með einni konu og barni þeirra
allra, svo ekki sé minnst á konuna sem leigir
manninum herbergið, hún sem spyr hvort
hann vilji vera „pabbi [hennar] um stund“10 en
hjálpar honum í lok sögunnar við að deyja.
Því má heldur ekki gleyma að þessi maður
reynir líka við ímyndaða konu. Er kynhneigð
þessa manns kannski í ætt við síbreytilegan
óskapnaðinn sem maðurinn segir að ríki innra
með sér? Ég veit það ekki. Til eru lesendur
sögunnar sem sjá sterka vísbendingu um
dulda samkynhneigð persónunnar. Geir
Svansson ræðir til að mynda titil sögunnar í
grein sinni „Ósegjanleg ást“ og segir að
„hjartað“ sé „ekki enn komið út úr hellinum“,
að maðurinn „standist freistinguna“ og að það
verði hans bani.11 Lítum á brot úr sögunni:
Eftir að nokkrar klukkustundir hefðu drattast áfram yrði
um stund kominn dagur sem opnaði hellisopið svo að í hell-
ÓRÆÐI HVATALÍFSINS Í ÓÚT-
REIKNANLEGUM PERSÓNUM
Í skáldsögum Guðbergs Bergssonar er fjallað um
hvatalíf mannsins og kenningar um siðferði þess. Í
þessari grein eru tvær sögur hans skoðaðar út frá
þessu sjónarhorni, Hjartað býr enn í helli sínum (1982)
og Sú kvalda ást sem hugarfylgsnin geyma (1993).
E F T I R B I R N U B J A R N A D Ó T T U R