Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 2003 3
U
M miðja fyrstu öld fyrir
Krists burð leið róm-
verska lýðveldið undir lok
og keisaradæmi tók við. Í
sagnfræðiritum eftir róm-
verska höfunda á borð við
Sallústíus (d. 35 f.Kr.), Li-
víus (d. 17 e.Kr.) og Luc-
anus (d. 65 e.Kr.) er lýðveldistímanum lýst
sem öld manndáða og frelsis, andstæðu
ánauðar og ofríkis sem rómverskir borg-
arar máttu þola undir stjórn keisaranna.
Á seinni öldum hafa margir lýðveld-
issinnar sótt innblástur í rit þessara róm-
versku sagnamanna. Þeirra frægastur er
Ítalinn Machiavelli (1460–1527). Í riti sínu
Discorsi fléttar hann saman endursögn á
Rómarsögu Livíusar og lofgjörð um lýð-
veldi og frelsi. Lýðveldishugsjón Mach-
iavellis er hluti af stjórnspekilegri arfleifð
Vesturlanda og endurómar í ýmsum hug-
myndum frá seinni tímum um ríkið sem
samfélag jafningja og mikilvægi þess að al-
mennir borgarar taki sem virkastan þátt í
stjórnmálum. Þessar hugmyndir má finna í
ritum eftir Harrington (1611–1677), Mont-
esquieu (1689–1755), Rousseau (1712–
1778), Jefferson (1743–1826) og fleiri höf-
unda sem kenndir eru við lýðveldishug-
sjónir (á ensku: republicanism eða civic
humanism). Machiavelli er annars fræg-
astur fyrir rit sem nefnist Furstinn og er
eins konar handbók í pólitískum klækjum.
Þar lýsir hann því hvernig maður sem ætlar
að verða einvaldur hlýtur að losa sig við sið-
ferðilegar hömlur, beita grimmd og svikum
og fyrirgera sálu sinni.
Frelsishugsjónir Machiavellis eru ólíkar
þeim sem nú eru efst á baugi. Hann taldi
frelsið í því fólgið að taka þátt í æðstu stjórn
ríkisins og þurfa ekki að lúta valdi neinna
yfirboðara heldur aðeins sameiginlegum
ákvörðunum sem teknar eru af hópi jafn-
ingja. Ákvarðanir jafningjahópsins geta
sett einstaklingunum ýmislegar skorður og
bannað þeim eitt og annað. En boð og bönn
sem menn sammælast um þótti Machiavelli
ekki vera eiginleg frelsisskerðing. Hann
hafði ekki áhyggjur af að hópur jafningja
kúgaði sína eigin meðlimi.
Á dögum Snorra Sturlusonar (d. 1241)
þekktu íslenskir lærdómsmenn rit róm-
verskra sagnfræðinga. Snemma á 13. öld
var Rómverjasaga skrifuð á íslensku. Hún
er að mestu endursögn á köflum úr sagn-
fræðiritum eftir Sallústíus og Lucanus.
Lýðveldis- og frelsishugsjónirnar sem
lesa má af síðum Rómverjasögu eru að
ýmsu leyti öndverðar þeirri stjórnmála-
hugsun sem ruddi sér til rúms á 13. öld og
er yfirleitt kennd við sverðin tvö, það and-
lega og það veraldlega. Samkvæmt þessari
hugmynd myndar allt vald stigveldi. Í ver-
aldlegum efnum ráða bændur yfir vinnu-
fólki, höfðingjar yfir bændum, jarlar og
barónar yfir höfðingjum, konungar yfir
þeim og efst á toppi hins veraldlega píra-
mída trónir keisarinn, arftaki Karlamagn-
úsar. Í andlegum efnum eru prestar settir
yfir almúgann, svo koma biskupar, erki-
biskupar og efst er páfinn. Ofar keisara og
páfa er valdakerfi himnanna þar sem guð er
æðstur. Þessi hugmynd um eitt valdakerfi
fyrir allan hinn kristna heim varð ef til vill
aldrei að veruleika. Kannski má skoða hana
sem brambolt í langri röð misheppnaðra til-
rauna til að sameina Evrópu. En það er
önnur saga.
Í einni af sögum Heimskringlu (Ólafs
sögu Tryggvasonar 27. kafla) segir frá því
þegar Ottó II. keisari sigraði Harald
Gormsson Danakonung í orrustu á Jótlandi
og innlimaði Danmörku þar með í krist-
indóm. Þetta mun hafa gerst árið 987. Eftir
það var Danmörk, a.m.k. að nafninu til,
hluti þess alþjóðlega valdakerfis sem kenn-
ingin um sverðin tvö gerði ráð fyrir.
Skömmu síðar (í 33. kafla) segir sagan að
Haraldur konungur bauð kunnugum manni
að fara í hamförum til Íslands. Sá fór í hval-
slíki. Hvar sem hann kom að landi sá hann
að fjöll öll og hólar voru fullir af vættum
sem flæmdu hann frá landinu. Stærstir
þessara landvætta voru þeir sem nú prýða
skjaldarmerki Íslands, drekinn á Austur-
landi, fuglinn á Norðurlandi, griðungurinn
á Vesturlandi og bergrisinn á Suðurlandi.
Það er eins og Snorri láti landið sjálft bægja
frá sér fulltrúa þess alþjóðlega stigveldis
sem Danmörk var orðin hluti af. Kannski
var hann heiðinn í aðra röndina og vonaði að
goð og vættir hefðu betur en sverðin tvö.
En hvað sem Snorri karlinn hefur vonað fór
að lokum svo að hann var drepinn fyrir að
standa uppi í hárinu á Noregskonungi og
landið varð hluti af veldi evrópskra kónga
og erkibiskupa, keisara og páfa.
Heimskringla er ólík öðrum íslenskum
konungasögum frá 13. öld því hetjurnar,
sem lesandinn fær mesta samúð með, eru
ekki kóngar heldur höfðingjar á borð við
Erling á Sóla, Þorgný lögmann og Hrærek
sem dó blindur á bænum Kálfskinni í Eyja-
firði. Þessir menn streittust á móti eflingu
konungsvaldsins. Snorri lætur þá alla mæla
gegn stigveldishugsuninni sem ríkti við
norsku hirðina á ríkisárum Hákonar gamla
(1217–1263): Hrærekur kvartar yfir að eng-
inn hafi verið sjálfráði fyrir Ólafi Tryggva-
syni og menn hafi ekki einu sinni fengið að
ráða því sjálfir á hvaða guði þeir trúðu fyrir
ofríki hans (Ólafs saga Haraldssonar 36.
kafli); Þórgnýr segir að betra sé að vera í
búenda tölu og frjáls orða sinna en kóngs-
maður og mega segja það eitt sem konungi
líkar (Ólafs saga Haraldssonar 36. kafli):
Þegar Ólafur Tryggvason bauð að gefa Er-
lingi á Sóla jarldóm neitaði hann að taka við
tignarheiti og sagði: „Hersar hafa verið
frændur mínir. Vil eg ekki hafa nafn hærra
en þeir.“ (Ólafs saga Tryggvasonar 57.
kafli.) Allir þessir andstæðingar konungs-
valdsins virðast líta svo á að efsta lag sam-
félagsins eigi að vera hópur frjálsra höfð-
ingja sem umgangast hver annan sem
jafningjar og viðurkenna ekkert æðra vald.
Sumt í frásögn Snorra af norskum höfð-
ingjum minnir á Rómverjasögu og er freist-
andi að álykta að frelsishugsjónirnar í
Heimskringlu og andófið gegn öflugra kon-
ungsvaldi og valdapíramídum sæki að ein-
hverju leyti innblástur til rómverska lýð-
veldisins. Eftirfarandi ummæli um
Pompeios mikla sem Rómverjasaga leggur
í munn Kató yngra minna t.d. á orðin sem
hér voru höfð eftir Erlingi á Sóla, að hann
vildi ekki hafa hærra tignarnafn en frændur
sínir: „sá maðr er nú frá fallinn er úlíkr ok
úiafn er hinum fyrrum maunnum várum að
kunna hóf að sínu ríki, /…/. hafði hann með
sér ást hins rétta. /…/ þó villdi hann ekki
tignarnafn bera.“ (Rómveriasaga, AM 595,
4o, útg. Meissner, Berlin 1910. Bls. 130.)
Líkt og Pompeios var á sínum tíma öfl-
ugasti talsmaður rómverska lýðveldisins og
helsti andstæðingur Júlíusar Sesars var
Erlingur helsti fulltrúi norskra héraðshöfð-
ingja og einn þeirra sem lengst og fastast
stóðu gegn ásælni konungsvaldsins.
Mig grunar að rit rómverskra lýðveld-
issinna hafi haft svipuð áhrif á Snorra
Sturluson og þau höfðu á Machiavelli næst-
um þrem öldum síðar. Mér þykir trúlegt að
Snorri hafi sótt innblástur til þeirra og líkt
og hjá Machiavelli hafi þessi fornu rit glætt
með honum löngun til að verja stjórnskipan
þar sem frjálsir höfðingjar eru efstir og
jafnir í virðingarstiganum, ráða sjálfir ráð-
um sínum og þurfa ekki að lúta öðru valdi
en því sem jafningjahópurinn sammælist
um. Sé grunur minn réttur er boðskapur
Heimskringlu grein af meiði klassískra lýð-
veldishugsjóna og Snorri um sumt fyr-
irrennari Machiavellis.
SNORRI OG
MACHIAVELLI
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
atli@ismennt.is
STEFÁN MÁNI
TÝNDUR Í TVÍ-
FUNDNALANDI
í hægra auganu speglast
ólæsilegt rúnaletur
en brotinn himinn
í því vinstra
hann sást síðast í sófanum
heima hjá sér
með ljóðabók í kjöltunni
opna á bls 34 – 35
og inn í aðra vídd
klæddur í flauelsbuxur
og straujaða skyrtu
með rauðbirkið hár
og kringlótt gleraugu
tautar:
Kyrie eleison
jarðbundinn maður í skátaúlpu
talar í labb-rabb og
heldur í svartan Labrador-hund
sem þefar af inniskó.
Stefán Máni (1970) á að baki fjórar skáldsögur, sú nýjasta nefnist Ísrael. Saga
af manni og kom út síðastliðið haust.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1 8 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
Þýðingar
eru lífsnauðsyn, segir Jón Kalman
Stefánsson í grein um stöðu þýð-
inga á Íslandi en hann lýsir áhyggj-
um yfir því áhugaleysi sem þýð-
ingar virðast mæta hérlendis, bæði
meðal útgefenda og lesenda.
nýtur töluverðra vinsælda um þessar
mundir en hún spyr spurninga á borð
við þær hvernig hlutirnir hefðu farið ef
Hitler hefði unnið stríðið eða Gore verið
kosinn forseti Bandaríkjanna. Valur
Gunnarsson segir frá helstu straumum í
þessari fræðigrein.
Sýndar-
sagn-
fræði
William
Gibson
er vafalítið einn fremsti höfundur vís-
indaskáldsagna nú um stundir. Gauti
Sigþórsson fjallar um nýjustu bókina
hans, Pattern Recognition, en í henni
hefur Gibson snúið sér að samtíðinni
sem viðfangsefni.
Inn og út um
gluggann
nefnist sýning sem opnuð verður í
Listasafninu á Akureyri í dag en þar
lýsa listamenn frá Færeyjum, Grænlandi
og Íslandi hugmyndum sínum um þessi
nágrannalönd. Hér birtast tvær greinar
og myndir eftir Færeying og Græn-
lending um Ísland og íslenska þjóð.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin við Bláa lónið. Hún er á sýningunni Inn og út um gluggann sem
opnuð verður í Listasafninu á Akureyri í dag. Ljósmyndari: Knud Josefsen.