Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 2003 9
É
G ferðaðist um Norðvestur-Atl-
antshafssvæðið í ágúst og sept-
ember 2002 ásamt góðum vini
mínum, Knud Josefsen eða
Aqqaluk, sem er ljósmyndari.
Markmiðið var að kynna íbúa
Færeyja, Íslands og Grænlands
betur innbyrðis. Íbúar þessara
þriggja landa hafa verið – og eru ennþá í tilfelli
Færeyja og Grænlands – undir miklum áhrif-
um frá Dönum sem hafa lengi stjórnað þeim.
Enn eru nokkur átök milli íbúa þessara landa
og Dana. En Danmörk hefur samt verið bindi-
efnið milli þessara landa.
Til að gefa þér hugmynd um hverjir þessir
Íslendingar eru langar mig til að segja þér litla
sögu um víkinga, eins og Íslendingur sagði
hana.
Á áttundu öld fóru illskeyttustu og upp-
reisnargjörnustu víkingahöfðingjarnir frá
Noregi vegna þess að þeir vildu ekki borga
skatt og þeir vildu ekki láta neinn segja sér
fyrir verkum. Og þeir kærðu sig alls ekki um
neinn kóng! Þeir voru hávaxnir, fúlskeggjaðir
og augun rauð og tryllingsleg því að þeir voru
kolgeggjaðir og blóðþyrstir. Allir báru þeir
höfuðið hátt, voru með stórar axir og reiðubún-
ir að drepa hvern þann sem andmælti þeim.
Eftir að þeir höfðu verið í hafi á langskipum
sínum í margar vikur komu þeir til Færeyja og
sumir þeirra ákváðu að setjast að á þessum
litlu eyjum. Þegar þeir voru spurðir hvers
vegna þeir ætluðu að verða um kyrrt í Fær-
eyjum sögðu þeir: „Það er óþarfi að leita langt
yfir skammt.“ En hinir, sem voru alveg hams-
lausir, vildu halda áfram og sögðu við fólkið
sem settist að: „Kveifar, þið getið orðið hér eft-
ir, en við, ofsafengnustu, harðskeyttustu og
bestu víkingarnir, ætlum að halda lengra.“ Og
síðan sigldu þeir frá hinum skýjuðu og þoku-
slungnu Færeyjum. Harðsnúnustu, illskeytt-
ustu og bestu víkingarnir báru höfuðið hátt
með axir sínar, reiðubúnir að drepa hvern
þann sem andmælti þeim.
Eftir að þeir höfðu verið á langskipum sínum
um hríð komu þeir til Íslands. Þeir gengu á
land og stofnuðu Alþingi, þing sitt, til að koma
á friði á milli allra trylltu og hamslausu víking-
anna. Lífið hélt áfram og víkingarnir herjuðu á
nágranna sína sér til skemmtunar og til að
halda sér í góðu formi; trylltum, ofstopafullum
og mjög harðskeyttum. Þeir voru ennþá há-
vaxnir, fúlskeggjaðir og báru axir, svo þeir
gátu skrattast hver í öðrum.
En dag einn komst Eiríkur rauði að þeirri
niðurstöðu að Íslendingar væru orðnir of
slappir. Eiríkur var sannarlega rauður; föt
hans voru rauð af blóðblettum, tryllingsleg
augun voru rauð, hárið var rautt og öxin hans
var ævinlega rauð eftir að hann hafði slátrað
þrælum og nágrönnum – bara sér til skemmt-
unar, til að auðveldara væri að sætta sig við
langar og dimmar íslenskar vetrarnæturnar.
En ekki einu sinni harðsnúnasti, illskeyttasti
og besti víkingurinn gat gert alveg það sem
hann lysti. Svo Alþingi úrskurðaði að hann
væri of brjálaður og hamslaus og of harðsnú-
inn til að halda áfram að búa á Íslandi. Því var
langharðsnúnasti, illskeyttasti, versti og tryllt-
asti víkingurinn sem sögur fóru af rekinn í út-
legð. Hann fór með víkingum sem voru alveg
jafnillskeyttir og trylltir og hann sjálfur, þeim
bestu í Evrópu, hinum illskeyttustu í heim-
inum. Hann hélt til Grænlands og settist að í
fjörðunum: víkingar í fjarðabyggð.
OG VIÐ FLÆMDUM ÞÁ BURT!!!
Og sagan heldur áfram, en það er önnur
saga því að hamslausu og skelfilegu víking-
arnir eru vitaskuld ekki jafntrylltir og hams-
lausir og Íslendingur einn sagði mér forðum.
Samfélögin á Íslandi og í Færeyjum hafa
þróast frá tímum hinna trylltu víkinga og orðið
Grænlendingum mjög kunnugleg. Þessar þjóð-
ir eru mjög líkar Dönum; tungumál þeirra er af
sama meiði og norska, danska og sænska,
skyld þýska tungumálahópnum sem tilheyrir
indó-evrópska tungumálaflokkinum.
Ef þú ferð til Íslands, sem ég ráðlegg þér að
gera, muntu taka eftir því að Íslendingar taka
tungumál sitt mjög alvarlega. Ef einhver frá
öðrum Norðurlandaþjóðum kemur til Noregs,
Svíþjóðar, Danmerkur eða Færeyja er líklegt
að þeir geti skilið hvað verið er að segja. En því
er ekki að heilsa á Íslandi. Gangi maður um og
hlusti á tungumálið gæti maður alveg eins ver-
ið í Ungverjalandi. Maður verður að tala ensku
til að geta gert sig skiljanlegan við Íslendinga.
Og þó svo að Íslendingar líti gjarnan á sig sem
„heimsborgara“ kunna margir þeirra ekki
ensku (að minnsta kosti talar eldra fólk hana
oft ekki).
Og það er vandamálið – ef maður getur ekki
farið að kröfum íslensku „tungumálalögregl-
unnar“ sem aðgreinir íslenskuna frá skyldum
norrænum tungumálum með því að búa til ein-
hvers konar fyrirmyndarland menningar og
tungu. Þetta er hvorki vandamál íslenskrar
tungu né innfæddra íbúanna, sem best sést á
bókakaupum þeirra sem eiga sér enga hlið-
stæðu. Flestar bækurnar sem eru gefnar út á
Íslandi miðast við mikið bókaflóð fyrir jólin.
Allir fá margar bókagjafir um jólin. Svo spurn-
ingin hlýtur að vera: Hversu margar bækur
eru í rauninni lesnar? Og ef þær eru ekki lesn-
ar, eins og þær ættu að vera, hver segir að þær
séu þess virði að lesa þær? Og ef bækurnar
þínar eru ekki þess virði að verða lesnar eru
þær þá þess virði að vera skrifaðar?
Ég ætla ekki að reyna að svara þessum
spurningum, en eitt er víst; það er kjörið fyrir
rithöfunda að fara íslensku leiðina ef þeir eru
með eina eða tvær sögur í kollinum. Kerfið er
einhvern veginn þannig: Þú ert búinn að gefa
út að minnsta kosti tvær bækur og til að sýna
að við kunnum að meta það borgum við, ís-
lenska þingið, þér kennaralaun til að þú getir
gert það sem liggur best fyrir þér – skrifað, í
þágu íslenskra bókmennta. Og hver veit,
kannski skýtur upp kollinum nýr Laxness? Og
ef bækurnar eru lesnar á kannski einhver ís-
lenskur rithöfundur eftir að reita Íslendinga til
reiði eins og Laxness gerði forðum?
Ég vil samt taka það fram að jafnvel þótt
tungumálið sé einn af menningarlegu þáttun-
um í lífi fólks er það ekki það eina sem hafa ber
í huga. Þið skuluð ekki halda það að það sé eft-
irsóknarvert að búa til fyrirmyndarríki tungu-
málsins.
Þótt Íslendingar séu á margan hátt mjög lík-
ir okkur hafa þeir ákveðin sérkenni. Eitt af
þeim er það hve þeir einblína í sífellu á það
hverjir þeir eru og frá hverjum þeir eru ætt-
aðir. Reyndar hafa Íslendingar stofnað stórt
fyrirtæki með um 600 starfsmönnum með það
að markmiði að staðsetja erfðagalla með erfða-
fræðilegum rannsóknum. Fyrirtækið, Íslensk
erfðagreining, byggist á afkastamikilli skrán-
ingu í aldanna rás á því hver giftist hverjum og
hvaða afkomendur þau eignuðust. Þessar
heimildir geta sýnt hvaða erfðagallar hafa bor-
ist frá einni kynslóð til annarrar. Og á þessu
hyggjast Íslendingar hagnast í framtíðinni.
Þeir eiga gríðarlega stóra gagnagrunna sem
byggjast á mikilvirkri skráningu ættfræðiupp-
lýsinga í fortíðinni. Með þessu móti geta Ís-
lendingar nú greint erfðagalla og hjálpað
mannkyninu með ítarlegum erfðafræðirann-
sóknum. Þeir eru séðir, þessir Íslendingar.
Ennfremur er Íslensk erfðagreining óðum að
gera Ísland að útflytjanda á sviði upplýsinga-
tækni og fyrirtækið átti drjúgan þátt í því að
stofna tölvufræðideild á Akureyri.
Ó, hin fagra Akureyri. Hlýlegur bær, með
trjám, einfaldlega fallegur. Fullur af fegurð.
Þessi 15.000 manna bær er á norðurströnd Ís-
lands umkringdur fjöllum og stendur við fjörð.
Hvað er hægt að segja um Akureyri? Hmm,
ansi erfitt að færa það í orð, held ég. Þar er
skemmtilegt Listasafn sem eldklár forstöðu-
maður stjórnar. Þegar við komum í bæinn
mátti heyra fagurt bænakall múslimaprests.
Ef gengið er um Akureyri og horft á alla þessa
önnum köfnu Íslendinga sem vinna hörðum
höndum fyrir þriðja fjórhjóladrifna bílnum sín-
um, er erfitt að ímynda sér að hér sé nokkra
múslima að finna. Og raunar eru þeir mjög fá-
ir, ef nokkrir, en snjall sýningarstjóri getur
komið ýmsu til leiðar í litlu samfélagi.
Háskólinn á Akureyri stendur á hæð með út-
sýni yfir bæinn. Hann var stofnaður árið 1987 í
húsnæði þar sem áður var rekið geðveikrahæli.
Við Háskólann á Akureyri eru nú í kringum
eitt þúsund stúdentar og um 400 stúdentar í
fjarnámi. Ég hef ekki hugmynd um hvort andi
þeirrar starfsemi sem áður fór fram í bygging-
unum hefur haft áhrif á skólastarfið. Hvað sem
því líður var Ísland eitt af fyrstu löndunum til
að notfæra sér tölvu- og internetbyltinguna í
ríkum mæli. Hin tvö löndin sem voru í far-
arbroddi þessarar þróunar voru Noregur og
Grænland. Nú hafa Norðmenn komið sér upp
mjög stóru gervihnatta-fjarskiptaneti og lagt
hluta af olíugróða sínum í þróun samskipta-
tækni.
Ísland, þar sem eru um 300.000 íbúar, á eng-
an olíuauð. Þess í stað nota landsmenn nú
tölvutæknina til að styrkja efnahagslegan
grundvöll þjóðarinnar. Ein merkilegasta deild-
in við Háskólann á Akureyri hlýtur að vera
tölvufræðideildin sem var stofnuð í samvinnu
við Íslenska erfðagreiningu í Reykjavík. Um
150 af 600 starfsmönnum fyrirtækisins vinna
fyrst og fremst við tölvur. Tölvuforrit hafa ver-
ið þróuð og seld til að afla nauðsynlegra tekna
sem að endingu er ætlað að tryggja efnahags-
legan stöðugleika fyrirtækisins.
Líkt og Grænlendingar eru Íslendingar
mjög háðir fiskveiðum. Og líkt og Grænland er
landið strjálbýlt og stórt. Atvinnulífið byggist
gjarnan á einni meginatvinnugrein sem er oft
mjög viðkvæm fyrir verðbreytingum sem lítið
hagkerfi getur ekki ráðið við og því flytja nú
orðið æ fleiri Íslendingar til höfuðborgarinnar
þar sem atvinnulíf er fjölbreyttara. Þessi þró-
un hefur átt sér stað um allnokkurt skeið.
Rúmlega 2⁄3 íbúanna búa nú í borginni og ná-
grannasveitafélögum hennar. Allar helstu at-
vinnugreinar hafa flust til Reykjavíkur og fisk-
vinnslan er nú mest í kringum Hafnarfjörð
sem kalla má úthverfi Reykjavíkur. Þessi sam-
þjöppun fjármagns og fólks þýðir að bæir eins
og Ísafjörður eru að minnka og fiskvinnslu-
stöðvar að hætta rekstri.
Bærinn Ísafjörður má muna sinn fífil fegri.
Sú var tíðin að heyra mátti grænlensku,
norsku, rússnesku og önnur tungumál á
þröngum götunum á Ísafirði. Þessir aðkomu-
menn voru að endurnýja eldsneyti og skipta
um áhöfn á Ísafirði. Atvinnulífið blómstraði.
Nú getur að líta stóra höfn þar sem eru engin
skip og aðeins hægt að láta sig dreyma um ak-
andi mauralega lyftara og hrópandi karlmenn
að störfum. Samt er enn von; íbúar á Ísafirði
eru farnir að framleiða sushi. Það sem þeir
gerðu var að finna bestu hrísgrjónin til þess
konar framleiðslu, sjóða þau, bæta rækjum út
í … og gjörið svo vel, Sushi!
Einn góðan veðurdag komast menn að því að
öllu máli skiptir að geta lagað sig að núverandi
aðstæðum. Ég held að margir Íslendingar séu
snjallir í að finna nýjar aðferðir til að græða
peninga vegna þess að þeir geta ekki reitt sig á
neinn nema sjálfa sig og þeir sýna nú bæði
Færeyingum og Grænlendingum hvernig eigi
að bera sig að. Það er gott.
Til að gera langa sögu stutta: Íslendingar
eru ekkert öðruvísi en allir aðrir. Þeir hafa sína
kosti og galla. Þar sem þeir eru sjálfstætt ríki
neyðast þeir vitaskuld til að laga sig að veru-
leika nútímans. Þeir geta ekki beðið annað
land um niðurlægjandi styrk. Þeir biðja ekki
um neitt sem þeir geta ekki útvegað sér sjálfir.
Þeir hafa áttað sig á því að mönnum er ekki
gefið vald, menn taka sér það. Það gerðu
trylltu víkingarnir til forna. Þess vegna lifa Ís-
lendingar enn. En um leið er eftirtektarvert
hve séðir Íslendingar eru í því að afla sér
tekna. Þegar komið er frá Grænlandi er ekki
hægt að kalla það annað en Græðgi. Sem er
synd. Margir Íslendingar verja miklum tíma til
vinnu. Og þar með eyða þeir meiri tíma í
vinnunni í stað þess að nota hann með fjöl-
skyldunni. Margir Íslendingar eyða stórfé í
gríðarstóra bíla. Margir Íslendingar eyða of
miklu í allt. Það er svo dýrt að búa á Íslandi. Og
eina ástæðan fyrir því sem ég fæ séð er
Græðgi.
Árni Óskarsson þýddi textann úr ensku.
BRÉF TIL ÓFÆDDS BARNS
E F T I R J O K U M N I E L S E N
Höfundur er grænlenskur barnabókahöfundur.
Ljósmynd/Knud Josefsen
„Þar sem þeir eru sjálfstætt ríki neyðast þeir vitaskuld til að laga sig að veruleika nútímans.“ Við Landakotskirkju.
Ljósmynd/Knud Josefsen
„Ég vil samt taka það fram að jafnvel þótt tungumálið sé einn af menningarlegu þáttunum í lífi
fólks er það ekki það eina sem hafa ber í huga.“ Úr Íslensku óperunni.