Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2003, Blaðsíða 5

ljóð, nema síður sé. Ég var staddur á ljós-
myndasafni í París á dögunum. Aðgangseyr-
irinn sex evrur og ég rétti starfsmanni vísa-
kortið mitt. Þetta er ungur maður, líklega á
þrítugsaldri, hann er annars hugar og virðir
mig varla viðlits, tekur á móti kortinu án þess
að líta upp. Rennir því gegn, les á það, líklega
af gömlum vana. Skyndilega birtir yfir svip
hans, hann lítur upp, ákafur. Ertu frá Íslandi?
spyr hann á ensku. Ég gengst við því, og óttast
eitt andartak að hann ætli að fara að atyrða
mig fyrir stuðning íslensku ríkisstjórnarinnar
við stríðið í Írak; ég bý mig undir að þvo hend-
ur mínar af því. Þá segir hann eitt nafn, mjög
bjagað en ég átta mig strax: Sigurður Páls-
son?! The poet? spyr ég á móti, og drengurinn
spennir greipar, brosir mjög breitt og segir,
yes! yes! Hann hafði lesið ljóð eftir Sigurð í
frönskum þýðingum og fullyrti að þau hefðu
breytt heiminum fyrir sér – og ég sá ekki bet-
ur en það væri alveg rétt hjá honum.
„Endurnýjun skáldskaparins kemur úr
ýmsum áttum,“ skrifar Óskar Árni Óskarsson
í nýlegri grein þar sem hann minnir okkur á
mikilvægi ljóðaþýðinga; við þurfum á annar-
legum tungum að halda, bætir hann við og vís-
ar í fræga bók, Annarlegar tungur sem inni-
heldur ljóðaþýðingar eftir Jóhannes úr
Kötlum. Óskar nefnir fleiri bækur sem án efa
hafa haft áhrif á þróun ljóðsins hér á landi; Er-
lend nútímaljóð sem kom út 1961 (þar má
finna Skógarhöggsmann Neruda og kvæði
Nezvals), Ský í buxum eftir Majakovskí í þýð-
ingu Geirs Kristjánssonar; Nokkur amerísk
ljóð, þýdd af Degi Sigurðarsyni. Allt bækur
sem skipta máli, sem fólk ætti að leita uppi í
fornbókabúðum, lesa og sjá veröldina taka
breytingum. Og það má bæta við yngri bókum;
Hækuþýðingum Óskars sjálfs; þýðingum Að-
alsteins Ásbergs á Orkneyingnum George
Mackay Brown; Að snúa aftur, þýðingum
Gyrðis Elíassonar á nokkrum ólíkum úrvals-
skáldum; þýðingum Njarðar P. Njarðvíks á
Edith Södergran eða Svíanum Werner
Aspenström, Aspenström sem er engum líkur:
Nú er sá tími sólarhringsins
þegar dráttarbáturinn Rex fer út í skerjagarðinn
að sækja sólarupprásina.
Ég gæti nefnt fleiri dæmi, en þið sem lítið á
ykkur sem unnendur skáldskapar en eigið
samt ekki þessar bækur, þið eigið brýnt verk-
efni fyrir höndum, það þolir litla bið, ég sendi
ykkur af stað; farið og finnið þær.
Þrjú
Eins og tungl sem fylgir sólinni, þetta er
snjöll líking en hún upphefur höfundinn á
kostnað þýðandans. Það er mikið starf að
þýða, og góður þýðandi getur haft drjúg áhrif
á umhverfi sitt. Ég leyfi mér að nefna Ingi-
björgu Haraldsdóttur sem hefur fært okkur
Dostojevskí, verk á borð við Meistarann og
Margarítu eftir Búlgakof og tvær af óviðjafn-
anlegum skáldsögum Manuels Scorza. Hér
mætti líka nefna Brautigan-þýðingar Gyrðis,
Marquez-þýðingar Guðbergs Bergssonar,
þýðingar Þorgeirs Þorgeirsonar á Heinesen;
farið ögn lengra aftur í tímann og staðnæmst
við þýðingu Júlíusar Havsteen á Moby Dick
eða Jóns frá Kaldaðarnesi á Hamsun. Já, ég
gæti á örskömmum tíma bætt verulega við
listann, en það sem ég vildi sagt hafa: Með vali
sínu á höfundum getur góður þýðandi ef ekki
breytt landslaginu þá alltént sett svip sinn á
það. Gerum því ekki lítið úr þeim, við skulum
ekki líta á framlag þeirra sem sjálfsagt mál.
Auðmýkt, já, en þýðandinn verður líka að hafa
stolt, það vinnst fátt með auðmýktinni einni
saman.
En hvaða mælikvarða á að nota á þýðingu?
Hvað ef öndvegisþýðing er „fullsjálfstæð“
gagnvart frumtextanum? Já, hvað ef þýðingar
Halldórs Kiljans á Ernest Hemingway væru
að koma út í dag, yrði hann þá talinn lita þýð-
inguna um of með eigin stíl, eða hrósað fyrir
að skapa nýtt verk? Ég er ekki viss um að ég
hefði viljað kynnast A Farewell to arms og A
Moveable Feast öðruvísi en í þýðingum Hall-
dórs – ógleymanleg lestrarupplifun. En
hversu auðmjúkur, hversu mikið tungl Hall-
dór er í þýðingum sínum er annað mál. Ein
fyrstu skrif Ástráðs um þýðingar snerust um
þýðingu Halldórs Kiljans á A Farewell to
arms, þar sem hann gagnrýndi Halldór fyrir
skort á nákvæmni og að sveigja fullmikið frá
frumtextanum; af þessu spruttu athyglisverð-
ar deilur sem hugsanlega segja þó öllu meira
um innviði íslensks bókmenntalífs en ólíkar
skoðanir á þýðingum. Ég segi bara tvennt;
þýðingar Halldórs á Hemingway eru góðar, en
sá sem les til dæmis Veislu í farángrinum
kynnist í einni bók stíl tveggja nóbelshöfunda;
Halldórs og Hemingways. Ég get alltént ekki
séð annað en að Halldór skrúfi stílinn upp um
eitt stig, ég á þá ekki við gæði heldur látleysi:
You got very hungry when you did not eat enough in
Paris …
Það tekur fljótt innanúr manni í París ef leingist á milli
mála …
En gleymum því ekki að tímarnir hafa
breyst; krafan um trúnað við frumtextann er
meiri í dag en fyrir nokkrum áratugum, þegar
þýðandi gat leyft sér að sleppa úr fyndist hon-
um höfundurinn teygja lopann fullmikið.
Fræg dæmi um það eru þýðingin á Stríði og
friði eftir Tolstoj, þar vantar tugi síðna, og svo
á Frú Bovary eftir Gustave Flaubert þar sem
lykilatriðum var sleppt. Það er búið að bæta
skaðann með Bovary; Pétur Gunnarsson
þýddi hana alla og gerði það vel fyrir nokkrum
árum, en Tolstoj bíður enn.
Sigfús Daðason benti á að langlífi liggi „ekki
fyrir nema fáum þýðingum. Þær ganga úr sér
þó að frumritið lifi. Þetta er örðugt að skýra,
en er einhver augljósasta sönnun þess að hver
þýðing er varla nema tilraun“. Örðugt að
skýra og ég segi pass, nema þarna liggur
hugsanlega grundvallarmunurinn á þýðingu
og frumtexta. Hér er ekki verið að tala um
vandann, eða möguleikana við að þýða „Tåget
har stannat“, heldur miklu fremur einhver
hulin lögmál sem valda því að þýðingar eru
flestar bundnari samtíma sínum en „frumrit-
ið“. Úti í hinum stóra heimi er stöðugt verið að
þýða verk upp á nýtt; þeir eru til dæmis ófáir
sem hafa þýtt Töfrafjallið eftir Thomas Mann
yfir á ensku. En því miður getur tæplega 300
þúsund manna þjóð ekki tekið upp hætti millj-
óna þjóða, verk eru sjaldan þýdd oftar en einu
sinni hérlendis og liggur því mikið við að vel sé
gert þegar ráðist er í stórvirkin; ef Töfrafjallið
kæmi út í ófullburða þýðingu færum við á mis
við töfra verksins um ókomin ár. Við höfum
náttúrlega úrvalsþýðingar á öðrum tungumál-
um, en eins og þar stendur: maður kemst næst
skáldverki í gegnum móðurmál sitt – sé þýð-
ingin góð. Fáir eru svo vel kunnugir í öðrum
málum að þeir lesi það til jafns við eigið mál,
það eru alltaf fyrirstöður, smáar eða stórar og
sumar djúplægar. Og ég segi bara; einhver
ætti nú að taka sig til, loka Kristján Árnason
inni og ekki hleypa honum út fyrr en Töfra-
fjallið er þýtt. Maður lifandi, og þegar bókin
kæmi út myndir þú leigja sumarbústað í heila
viku, bara þú, Töfrafjallið í þýðingu Kristjáns
– og hugsanlega svo sem ein viskíflaska.
Fjögur
Það er umhugsunarvert hversu ómarkviss,
jafnvel máttlaus eða andvaralaus, umræðan
um þýðingar er stundum hjá okkur. Árið 1998
kom út þýðing Arnórs Hannibalssonar á ein-
um af stórvirkjum Dostojevskís; Hinir óðu,
gefin út af honum sjálfum. Tveimur árum síð-
ar gefur Mál og menning út þýðingu Ingi-
bjargar Haraldsdóttur á sömu bók, og nefnist
nú Djöflarnir. Þetta eru afar ólíkar þýðingar,
varla að nokkrar setningar sé eins hjá þeim í
þessu verki upp á ríflega 600 síður. Í þýðingu
Arnórs er Dostjoevskí (eða Dostoévskí, eins
og hann skrifar nafnið) heldur þunglamalegur
en villtur, jafnvel dýrslegur stílisti. Sumar
setningar Arnórs eru óþjálar, en á móti finnur
maður fyrir óhömdum, villtum krafti. Hjá
Ingibjörgu er Dostojevskí eins og við þekkjum
hann úr fyrri þýðingum hennar; talsvert fág-
aðri og þó að krafturinn sé sannarlega til stað-
ar er hann ekki eins dýrslegur. Ef einhvern
tíma hefur verið ástæða til að bera saman þýð-
ingar, þá er það hér. Maður hefur kannski
heyrt því fleygt að sumum Rússum þyki Dost-
ojevskí hálfgerður göslari í stílnum, er það
rétt og fer þá „gölluð“ þýðing Arnórs nær
frumtextanum? Af hverju eru kirsuberjatrén
að springa út í þýðingu Arnórs þar sem hegg-
urinn blómstrar á sama stað hjá Ingibjörgu?
Og hvort þeirra fer nær Dostojevskí í þessari
línu:
„Þeir fóru með mig einsog gamla bómullarhúfu.“
(Ingibjörg)
„Þeir fóru með mig eins og skítuga nátthúfu.“ (Arnór)
Aukin umræða um þýðingar, vegleg þýð-
ingaverðlaun, þetta myndi eflaust örva áhuga
og um leið sölu á þýðingum. Það hlýtur að telj-
ast varasöm þróun ef sala og áhugi á þýð-
ingum dragast svo saman að bækur eftir
klassíkera á borð við Tsjekhov og Proust ná
varla þrjú hundruð eintökum – inni í þeirri
tölu eru þá nokkrir tugir eintaka sem bóka-
söfnin kaupa – og lofaðir erlendir samtímahöf-
undar eru á svipuðu róli, nema þeir komi þá út
í bókaklúbbum. Hlýtur að vera umhugsunar-
vert ef glamorinn kringum íslenskar bók-
menntir, hávaðinn og andvörpin, ýta þýddum
skáldverkum út í jaðarinn, út í þögnina. Und-
anfarna tvo eða þrjá áratugi hefur komið út
fjöldi góðra þýðinga, en það er mikið verk
óunnið, listinn er langur, ef ekki endalaus; öfl-
ug þýðingarútgáfa lífsnauðsyn fyrir tæplega
300 þúsund manna smáþjóð. Sá sem les góða
þýðingu gengur á fjöll hér á Íslandi en hefur
samt útsýni yfir framandi slóðir. Já, við lesum
þýðingar til að kynnast ólíkum viðhorfum til
lífsins, skáldskaparins; lesum þýðingar til að
múrast ekki inni.
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 2003 5
Það er eitthvað milli hunda og hrafna
úr hyldýpi alda sem tókst ekki að jafna
ágreiningur, öndvert geð
og ef til vill sitthvað fleira með.
Öll þeirra samskipti um þetta snúast
það er ekki skynsamlegt við því að búast
að málefnalega þau fari fram
frekar en yfirleitt krunk og gjamm.
Umsvifalaust þegar aðilar mætast
ýmist þeir gera að fyrtast og kætast
annar byrjar að erta hinn
og átökin leita í farveg sinn.
Vér skiljum það ekki, þetta er bara svona
og ósköp tilgangslítið að vona
að þetta breytist, batni senn
þá blekkingu aðhyllast sumir menn.
Svo er að skilja að sumir haldi
að það sé hægt að laga allt með góðu eða valdi
með því að veðja á hrafn umfram hund
og halda svo með þeim sáttafund.
Þeir menn eru vissir um vísindi hrafna
en vitsmunastarfsemi rakkanna hafna.
Menn láta þar gabba sig goðsagnaflóð
gamla hjátrú og barnaljóð.
Trygglyndi er hundum til heimsku metið
en hröfnum til gáfna krunkið og fretið.
En er víst að hrafna- og mannamál
megni að skilgreina hundasál?
Hún stefnir að allt öðru marki og miði
menning þeirra er á öðru sviði.
Vér höfum ekki aðstöðu til þess né tól
að túlka margt þeirra urr og gól.
Slík æskiröð: Menning hrefning hynding
er hugarleti og vanabinding.
Þefmenntir hundanna þekkjum vér lítt
hví þykjumst vér geta þær dæmt og nítt?
Teikning/Sigrún Eldjárn
ÞÓRARINN ELDJÁRN
MENNING HREFN-
ING HYNDING
Höfundur er skáld.