Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003
FYRSTA skáldsaga Monica Ali
vakti athygli í Bretlandi áður en
hún hafði svo mikið sem verið
gefin út, en Ali hlaut tilnefningu
til Granta-verðlaunanna, sem
besti ungi rithöfundurinn fyrir
söguna. Bókin nefnist Brick
Lane og vísar heiti hennar til
hluta Lundúna, en þangað flytur
aðalsöguhetjan, Chanu, frá
Bangladesh til að giftast manni
sem hún hefur aldrei hitt. Að
mati gagnrýnanda Guardian
tekst Ali vel upp með að kanna
andstæður lífs Chanu og skapa
samkennd með lesandanum.
Þannig þroskist einfaldur stíll
höfundar í byrjun í takt við
þroska Chanu sem eykst að dýpt
og verður flóknari persóna í
gegnum tilraunir sínar til að
sætta sig við hjónabandið og lífið
í samfélagi innflytjenda í austur-
hluta Lundúna.
Á freðnum sléttum
BÓKIN Gulag: The History of
the Soviet Labour Camps eftir
Anne Applebaum rekur líkt og
nafnið gefur til
kynna sögu
gúlagsins, síber-
ísku fangabúð-
anna. Applebaum
þykir þar gæta
sín sérstaklega að
láta hlutlægni
sína ekki bíða
lægri hlut fyrir
þeim hryllingi
sem lífið í búðunum gat reynst
þeim sem þangað voru sendir og
eru það ekki hvað síst þessi
vinnubrögð höfundar sem þykja
gera bókina að enn betri lesn-
ingu. En meðal þeirra upplýs-
inga sem þar koma fram er að á
árunum 1936–1953 voru aldrei
færri en milljón manns í búð-
unum á hverjum tíma og frá 1948
hafði talan hækkað upp í tvær
milljónir, sem allar voru í haldi
þar allt þar til búðunum var lok-
að.
Rökkurreglur
SMÁSAGNASAFN Mary Yukari
Waters The Laws of Evening
þykir sérlega áhugavert og þykir
höfundur ná að nálgast viðfangs-
efni sitt án þess að týna sér í
óþarfa tilfinningasemi. Sögusvið-
ið er Japan á árum síðari heims-
styrjaldarinnar, sem og árunum
fyrir og eftir styrjöldina. Waters
fjallar þar hins vegar ekki um
stríðið sjálft heldur eru það áhrif
þess á hið daglega líf sem eru
viðfangsefni hennar.
Önnur bók Hitlers
FRAMHALDIÐ af Mein Kampf
Adolfs Hitlers, kemur út í nýrri
enskri þýðingu í
haust, en bókin
sem hlotið hefur
heitið Hitler’s
Second Book eða
Önnur bók Hitl-
ers hefur til þessa
hlotið litla athygli
og verið fæstum
kunn, utan sér-
fræðingum í
Þýskalandi nasismans. Bókin var
þó skrifuð sumarið 1928 og stóð
til að gefa hana út í kjölfar Mein
Kampf, en svo varð ekki og má
e.t.v. rekja það til dræmrar sölu
fyrri bókarinnar sem gefin var út
1927. Reyndar var bókin ekki
gefin út á meðan Hitler lifði, en
að mati Gerhard L. Weinberg,
ritstjóra nýju útgáfunnar, varpar
hún um margt frekara ljósi á fyr-
irætlanir Hitlers, ekki hvað síst
er varðar bandalag hans við Ítal-
íu og af hverju hann taldi að er til
framtíðarlandvinninga Þjóðverja
væri litið þá myndi stríð við
Bandaríkin vera nauðsynlegt.
ERLENDAR
BÆKUR
Lífið í Múr-
steinströð
Jósef Stalín
Adolf HitlerI Huh! Ég gæti nú alveg gert þetta, er oft viðkvæðigesta vestrænna nútímalistasafna. Rafvirkjar í
Dia:Beacon-safninu í New York reyndu að sanna
að þetta væri rétt, samkvæmt frétt á vefritinu
Newsday.com. Unnið var að uppsetningu á sýn-
ingu eftir John Chamberlain í safninu sem opnuð
var 18. maí síðastliðinn. Rafvirkjarnir virtu verk
Chamberlains fyrir sér og hugsuðu með sér að það
gæti ekki verið erfitt að búa til eitthvað sambæri-
legt en Chamberlain gerir meðal annars skúlptúra
úr klestum bílum. Rafvirkjarnir stilltu sínu eigin
verki upp við hliðina á verki listamannsins í safn-
inu og um það bil vika leið án þess að nokkur tæki
eftir því. „Menn sem gengu um sýninguna tóku
ekkert eftir þessu verki okkar,“ sagði verkstjóri raf-
virkjanna í útvarpsviðtali. Að sögn aðstoðarmanns
safnstjóra Dia:Beacon fjarlægðu starfsmenn safns-
ins verkið áður en sýningin hófst. „Rafvirkjarnir
bjuggu til skúlptúr sem virðingarvott við verk
armyndun verksins. Rafvirkjarnir gengu skrefinu
lengra og bjuggu til sitt eigið verk á grundvelli
verks listamannsins. Og auðvitað hefði verið rétt-
ast að láta verk rafvirkjanna standa á sýningunni.
III Eins og Ragna Sigurðardóttir rekur í grein íLesbók í dag eru viðhorf til samspils listar og
áhorfenda að breytast. Og raunar telur Ragna að
sjá megi breytt viðhorf listarinnar til umhverfis
síns almennt. List í opinberu rými leitast nú til
dæmis frekar við að varpa ljósi á umhverfi sitt en
að baða sig sjálfa í sviðsljósinu. Listin setur sig
ekki lengur á stall, ef svo má segja. Hún stillir sér
ekki endilega upp á miðju torginu. Hún reynir
jafnvel að falla svo vel inn í umhverfið að það þarf
að hafa fyrir því að finna hana. Hið sérstæða,
óvenjulega, einstaka er ekki endilega keppikefli list-
arinnar heldur hið almenna samhengi, skipan
hlutanna.
Johns,“ sagði aðstoðarmaðurinn. „Þegar starfs-
mennirnir sáu það vissu þeir strax að það var ekki
eitt af verkum Johns. Það datt engum í hug að
þetta væri listaverk nema rafvirkjunum.“ Safnið
henti skúlptúr rafvirkjanna á ruslahaugana.
II Þessi fyndna uppákoma í einu af stærstu sam-tímalistasöfnum í heiminum gæti virst segja
eitthvað mikið um samtímalist en sennilega gerir
hún það ekki. Hún segir kannski í mesta lagi að
samtímalist snúist ekki endilega um flókið hand-
verk sem sé á fárra færi. Hún snúist frekar um
hugmyndalegt samhengi sem hlutirnir eru settir í
af listamanninum. En uppákoman tengist öðru og
mjög áberandi þema í samtímalist með óvæntum
hætti. Á undanförnum árum hafa listamenn orðið
æ uppteknari af þátttöku áhorfandans í listinni.
Áhorfandinn á ekki lengur aðeins að vera njótandi
heldur og gerandi, þátttakandi í merking-
NEÐANMÁLS
andi og yfirþyrmandi, eins og fram
hefur komið í þessari grein. Skýring-
anna er þó trúlega hægt að leita
með samanburði á hugmyndum
þeirra og þeim viðhorfum sem birt-
ast í hinni alþjóðlegu umræðu um
sagnfræði. Engu er líkara en að
„sögustofnunin“ láti nýja orðræðu
um aðferðir og hugmyndir að mestu
sem vind um eyru þjóta. Bók Helga
Skúla Kjartanssonar er aðeins nýj-
asta afurð hennar og dæmi um úr-
vinnslu sem stenst tæplega sam-
anburð við fræðilegar hræringar á
síðari árum víða í heiminum. Og
sjaldan er ein báran stök. Erfitt er að
segja til um hvort þessar athafnir og
afstaða „íslensku sögustofnunar-
innar“, það er Gunnars Karlssonar
og lærisveina hans, til yfirlitsins
muni þýða endalok íslenskrar sagn-
fræði eða marka upphaf nýrra tíma
í fræðunum. Það fer trúlega eftir því
hvort fræðimenn snúa sér að því í
framtíðinni að rita yfirlit um yfirlit um
yfirlitsrit eða fari að ráði kollega
sinna víða um lönd og tæti þau nið-
ur.
Sigurður Gylfi Magnússon
Saga
ÍSLENSK sagnfræði stendur tvímæla-
laust á tímamóturn nú um stundir
eins og greina má víða í hinni sagn-
fræðilegu umræðu. Ungu sagnfræð-
ingarnir sem viðruðu hugmyndir sín-
ar í bókinni Íslenskir sagnfræðingar
sýna svo ekki verður um villst að
straumar og stefnur nútímasagn-
fræði hafa leikið um huga þeirra
langflestra og mótað viðfangsefnin á
markvissan hátt. Hópurinn er leit-
andi og gagnrýninn, hafnar oft línu-
legri hugsun, viðfangsefnin eru al-
þjóðleg í hugmynda-, aðferða- og
efnislegri merkingu og fræðimenn-
irnir virðast finna fyrir hinum eilífu
mótsögnum sem felast í umfjöllun um
fortíðina á mun meira afgerandi hátt
en sagnfræðingar af eldri kynslóð-
inni. Þeir yngri eru uppteknir af nýj-
um viðfangsefnum og möguleikum til
greiningar og túlkunar, og þeir hika
ekki við að fara óhefðbundnar leiðir
að markmiðum sínum um leið og velt
er upp takmörkunum fræðigreinar-
innar.
Ekki er gott að skýra hvers vegna
þessi munur á ungu fræðimönn-
unum og „íslensku sögustofnuninni“
er svo greinilegur, allt að því æp-
Morgunblaðið/RAX
Hvað tefur?!
ÍSLENSKA SÖGU-
STOFNUNIN
V
IÐ höfum ólíkan smekk feðg-
arnir.
Ég lá uppi í sófa eitt þriðju-
dagskvöldið í vetur og horfði á
innslag í menningarþættinum
Mósaík. Ung dagskrárgerðar-
kona, sérfróð um byggingar-
list, heimsótti hverja kirkjuna í
Reykjavík á fætur annarri og útskýrði með
skrautlegum orðaforða þær hugmyndir sem
bjuggu að baki sérhverri byggingu – hvernig birt-
an og byggingarefnið hjálpuðust að við að skapa
tiltekin hughrif og merkingu, o.s.frv. Fjórtán ára
sonur minn kom inn, hann stóð stundarkorn kyrr
og fylgdist með þessum vandaða verðlaunaþætti
Sjónvarpsins. Svo spurði hann blátt áfram: „Á
hvað ertu eiginlega að horfa, pabbi? Innlit – útlit á
Omega?“
Sjálfur fleytir hann stöðugt kerlingar á milli
stöðva. Hann sækist eftir íþróttaþáttum og stöku
fræðsluþætti í Sjónvarpinu, veruleikasjónvarpi
og bandarískum spennuþáttum á Skjá einum en
þegar kemur að kvikmyndum kýs hann helst að fá
að velja þær sjálfur á myndbandaleigunni. Í vetur
fylgdist hann af andakt með stórfiskaleiknum í
Survivor en eftir að þeirri þáttaröð lauk eru Sjö-
tíu mínútur á Popp Tíví efstar á vinsældarlist-
anum.
Ég verð að viðurkenna að ég hef aldrei horft á
Sjötíu mínútur í heilar sjötíu mínútur. Fyrst
horfði ég bara á stutt brot úr þættinum í morg-
unsárið á meðan ég var að hita upp á hlaupabrett-
inu í líkamsræktarstöðinni. Ég heyrði ekki einu
sinni hvað stjórnendunum þremur fór á milli (ég á
engin heyrnartól) en furðaði mig engu að síður á
að þessir ungu menn skyldu borða snakk í morg-
unmat dag eftir dag og þamba ókjör af gosi með.
ur raunar í skyn að þátturinn sé að vissu leyti hlið-
stæður verki franska rithöfundarins François
Rabelais (1494?–1553), Gargantúi og Pantagrúel,
sem gjarnan er tengt hinni svonefndu hlátur-
menningu miðalda. Hinu háa og lága er snúið á
hvolf – háttvirtustu persónur éta eins og svín,
ropa, reka við og klóra sér í klofinu – en í slíkum
tilfæringum felst oft hárbeitt samfélagsádeila.
Ármann hefur líka komið auga á að umsjón-
armennirnir þrír – þeir Simmi, Sveppi og Auddi –
leika hver sitt hlutverk, rétt eins og persónur í
Friends eða öðrum sambærilegum sápuóperum.
Einn þeirra er óformlegur leiðtogi, ábyrgastur og
myndugastur, „en kemur líka fyrir sjónir sem
harðjaxl og ákafur keppnismaður“, annar er trúð-
urinn í hópnum, „en setur líka iðulega fram
þroskuð og fullorðinsleg sjónarmið“ og sá þriðji
yngstur og viðkvæmastur, „fáfróður um alkunnar
staðreyndir en geðþekkastur og „ógalnastur“ af
félögunum“.
Ármann klykkir út með því að þeir þremenn-
ingar séu á vissan hátt arftakar Þórbergs Þórð-
arsonar sem var stöðugt að setja sig á svið í verk-
um sínum, í misjafnlega ýktum útgáfum. Ef til vill
er þó nærtækara að líkja þeim sjónvarpsdrengj-
um við aðra þrenningu sem skemmti Íslendingum
með kostulegum uppátækjum á gömlu góðu Guf-
unni (Rás 1) um og eftir 1970. Munurinn á hinum
fágaða og yfirvegaða húmor Matthildinga og
grallaralegum kúk-og-prump húmor þeirra í Sjö-
tíu mínútum er væntanlega til marks um breytt
menningarástand en ef samlíkingin stenst að öðru
leyti getum við átt von á að einhver þeirra Simma,
Sveppa eða Audda setjist í ráðherrastól um og
eftir 2020.
„Þættirnir eru frumsýndir á kvöldin,“ útskýrði
sonur minnþreytulega þegar ég bar þetta undir
hann.
Síðan þá hefur hann hvatt okkur foreldrana til
að horfa með sér á kvöldútsendingarnar á Sjötíu
mínútum. „Þetta er algjör snilld,“ segir hann og
ellefu ára systir hans tekur í sama streng. En ég
endist samt sem áður ekki til að horfa á heilan
þátt. Eftir að hafa fylgst í fáeinar mínútur með
stjórnendum rægja erlendar pop- og kvikmynda-
stjörnur, spyrja vegfarendur einkennilegra
spurninga, drekka viðbjóðsdrykki (nú fyrir kosn-
ingar fengu þeir reyndar frambjóðendur með í
þann leik) gefst ég venjulega upp og læðist niður í
stofu með eitthvert bitastætt lesefni.
Svo var það um daginn að ég læddist niður í
stofu með nýjasta hefti Ritsins, hins kraftmikla
tímarits Hugvísindastofnunar. Þar fann ég þessa
skínandi fínu grein eftir Ármann Jakobsson mið-
aldafræðing um skil hámenningar og lágmenn-
ingar en skemmtilegasti hluti hennar fjallar ein-
mitt um Sjötíu mínútur. Ármann hafði
augljóslega haft meiri þolinmæði en ég, lagst í
rannsóknir á Popp Tíví og orðið álíka háður Sjötíu
mínútum og unglingarnir á mínu heimili.
Í greininni bendir Ármann á að aðalkostur
þáttarins sé sá að umsjónarmennirnir taki sig
ekki of hátíðlega: „hin stöðuga írónía í öllu fasi
[þeirra] gerir það að verkum að [þátturinn] er
ekki heldur móðgandi heimskulegur, eins og hann
væri ef þeir tækju sjálfa sig alvarlega.“ Hann gef-
FJÖLMIÐLAR
SVEPPI KÓNGUR
Ég verð að viðurkenna að ég
hef aldrei horft á Sjötíu mín-
útur í heilar sjötíu mínútur.
J Ó N K A R L H E L G A S O N