Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003
Agelastarnir
Allt í kringum séra Yorick er „þrúgandi al-
vara“, en prestinum finnst það bara vera tóm
vitleysa, „frakki sem breiðir yfir fáfræðina
eða heimskuna“. Hann reynir eins og hann
getur að herja á alvöruna með alls kyns
„gríni og glensi“. En þetta „kæruleysislega
léttlyndi“ kemur honum í koll; „hver tíu vel
valin orð verða til þess að hann eignast
hundrað nýja óvini“, þannig að dag einn hef-
ur hann ekki lengur þrek til að berjast gegn
hefnd agelastanna, hann „varpar frá sér
sverðinu“ og endar með því að deyja „með
brostið hjarta“. Á þennan hátt kynnir Laur-
ence Sterne aðalpersónununa í Tristram
Shandy til leiks. Já, hann talar um agelasta.
Þetta er nýyrði sem Rabelais bjó til upp úr
grísku um þá sem ekki geta hlegið. Rabelais
hafði megnustu óbeit á agelöstum vegna þess
að það var þeim að kenna að minnstu munaði
að hann skrifaði „ekki einn einasta stafkrók“.
Sagan af Yorick er kveðja sem Sterne sendir
meistara sínum aftur um tvær aldir.
Til er fólk sem er þannig að ég ber mikla
virðingu fyrir gáfum þess, met heiðarleika
þess mikils, en mér líður samt hálf illa nærri
því: ég gæti hvers orð sem ég læt út úr mér til
að vera viss um að valda ekki misskilningi, til
að virðast ekki vera of kaldhæðinn, til að
særa fólk ekki með óþarfa gaspri. Það fólk er
ekki í sátt við hið skoplega. Ég áfellist það
ekki fyrir það: agelastían er þeim samgróin
og það getur ekkert að því gert. Ég get held-
ur ekkert að því gert, mér er ekkert illa við
það en forðast það eins og heitan eldinn. Mig
langar ekki að enda á sama hátt og séra
Yorick.
Hvert fagurfræðilegt hugtak (og agelast-
ían er eitt þeirra) kveikir endalausar spurn-
ingar. Þeir sem hér áður fyrr deildu á Rab-
elais á hugmyndafræðilegum (guðfræði-
legum) forsendum gerðu það vegna einhvers
sem var djúpstæðara en huglægar kreddur.
Milli þeirra var fagurfræðileg gjá: algert og
afdráttarlaust ósætti við það ekki-alvarlega;
hneykslunin frammi fyrir óviðeigandi hlátri.
Ástæðan fyrir því að agelastarnir hafa til-
hneigingu til að sjá guðlast í hverjum brand-
ara er nefnilega sú að hver brandari er ein-
mitt guðlast. Það er óyfirstíganleg gjá milli
hins skoplega og hins heilaga og eina sem
maður getur gert er að velta fyrir sér hvar
hið heilaga hefst og hvar því lýkur? Hefur
það verið falið sérstöku hofi? Eða nær svið
þess lengra, nær það líka yfir það sem kallað
hefur verið hið mikla gildismat hinna trú-
lausu, móðerni, ást, þjóðerniskennd, mannleg
reisn? Þeir sem líta svo á að lífið sem slíkt sé
heilagt, algerlega, án nokkurra takmarka,
verða pirraðir, sýna það stundum og stund-
um ekki, við það að heyra hvaða brandara
sem er, því í öllum bröndurum er fólgin
ákveðin svívirðing gagnvart því heilaga í líf-
inu.
Það er ekki hægt að skilja hið skoplega án
þess að skilja agelastana. Tilvera þeirra ljær
því skoplega hina algeru vídd sína, sýnir
fram á það að hið skoplega er áskorun,
áhætta, afhjúpar hversu dramatískt lífið er í
eðli sínu.
Skopskynið
Í Don Kíkóta hljómar hlátur sem er eins og
kominn úr gamanleikjum miðalda: það er
hlegið að riddaranum sem er með rakskál á
höfðinu í stað hjálms, það er hlegið að skó-
sveini hans sem er hirtur. En auk þessarar
gamansemi, gamansemi sem er stöðluð, oft
grimmileg, þá leyfir Cervantes okkur að
njóta annars konar, mun fágaðri gamansemi.
Elskulegur aðalsmaður úti á landi býður
Don Kíkóta heim til sín þar sem hann býr
ásamt syni sínum, sem er ljóðskáld. Sonurinn,
sem er skarpari en faðir hans, sér undireins
að hér er brjálæðingur á ferð og leikur sér að
því að halda sig í ákveðinni fjarlægð. Síðan
biður Don Kíkóti unga manninn að fara með
kveðskap fyrir sig; ungi maðurinn uppveðr–
ast allur, hlýðir Don Kíkóta sem hælir hon-
um á hvert reipi fyrir hæfileikana; sonurinn
er ánægður og upp með sér og finnst gest-
urinn bráðgáfaður og gleymir undireins að
hann sé brjálaður. Hvor þeirra er þá brjál-
aðri, brjálæðingurinn sem hælir þeim skarp-
skyggna á hvert reipi eða sá skarpskyggni
sem tekur mark á hóli brjálæðingsins? Nú er-
um við komin inn á svæði annars konar skop-
skyns sem er fágaðra og óendanlega dýr-
mætt. Við hlæjum ekki vegna þess að einhver
er hafður að fífli, grín gert að honum og hann
jafnvel niðurlægður, heldur vegna þess að
skyndilega verður ákveðinn raunveruleiki
tvíræður, hlutirnir missa yfirborðsmerkingu
sína, fólk reynist vera öðruvísi en það heldur
að það sé.
Þetta er skopskynið, skopskynið sem
Octavio Paz kvað vera „hina miklu uppgötv-
un“ nútímans og að það ættum við Cervantesi
og nútímaskáldsögunni að þakka. Ég kem
aftur og aftur að þessari gríðarmerkilegu
hugmynd Paz: skopskynið er manninum ekki
meðfætt, það er merki um það stig sem nú-
tímamenningin hefur náð (sem þýðir að jafn-
vel í dag er það nokkuð sem allir hafa ekki
náð og að enginn veit hversu lengi þessi
„mikla uppfinning“ verður meðal okkar).
Skopskynið er ekki neisti sem kviknar
augnablik þegar fyndnar aðstæður skapast
eða þegar okkur finnst einhver saga fyndin.
Mild birta þess baðar gervalla tilveru okkar.
Reynum að sjá aftur fyrir okkur atriðið sem
ég var að segja frá áðan, eins og við séum að
skoða kvikmynd á spólu aftur: aðalsmaður-
inn elskulegi fer með Don Kíkóta til hallar
sinnar og kynnir hann fyrir syni sínum sem
flýtir sér að sýna gestinum furðulega að hann
haldi sig til hlés og sé yfir hann hafinn. En að
þessu sinni vitum við af þessu: við höfum þeg-
ar séð hversu kjánalega sjálfhverfur hann
varð þegar Don Kíkóti fór að hæla honum
fyrir ljóðin; þegar við sjáum þetta atriði núna
aftur finnst okkur hegðun unga mannsins
strax einkennast af óviðeigandi hroka miðað
við aldur hans, hún er semsagt skopleg strax
frá upphafi. Þannig sér sá fullorðni maður
heiminn sem hefur öðlast mikla reynslu af
mannlegu eðli (og horfir á lífið eins og hann
sé að horfa aftur og aftur á sömu kvikmynda-
spólurnar) og er fyrir löngu hættur að taka
alvöru mannanna alvarlega.
Hvað ef hið sorglega
hefur yfirgefið okkur?
Eftir erfiða reynslu áttaði Créon sig á því
að einstaklingsbundnar ástríður sem við ráð-
um ekki við eru lífshættulegar fyrir borgrík-
ið; með þessa sannfæringu að vopni tekst
hann á við Antígónu sem aftur á móti teflir
fram alveg jafn réttmætum rökum um gildi
einstaklingsins. Hún deyr, en hann fær nag-
andi samviskubit og þráir ekkert heitar en
„lifa ekki ekki einn einasta dag til viðbótar“.
Hegel sótti innblástur í Antígónu þegar hann
skrifaði sína stórkostlegu hugleiðingu um hið
sorglega: tveir andstæðingar takast á, báðir
óaðskiljanlega tengdir sannleika sem stenst
að hluta til, er afstæður, en það er litið á hann
sem fullkomlega réttlætanlegan sem slíkan.
Hvort um sig er tilbúið að fórna lífi sínu fyrir
þann sannleika, en það getur ekki sigrað
nema leggja andstæðinginn algerlega í rúst.
Þannig höfðu þau í rauninni bæði rétt fyrir
sér og voru jafn sek. Miklum harmrænum
persónum er sómi að því að vera sek, segir
Hegel. Og í rauninni er djúpstæð vissa um
sekt það sem getur orðið til þess að sátt næst
í framtíðinni.
Að losa hin miklu átök undan þeirri kjána-
legu túlkun að allt sé barátta milli ills og
góðs, skilja þau í ljósi harmleiksins, var gríð-
arlegt andlegt afrek; það varð til þess að
bregða birtu á það hversu hörmulega fall-
valtur hinn mannlegi sannleikur er; það varð
til þess að menn áttuðu sig á því að það var
nauðsynlegt að leyfa andstæðingnum að
njóta sannmælis. En lífskraftur stífs siðferðis
er ósigrandi: ég man eftir leikgerð af
Antígónu sem ég sá í Prag skömmu eftir
stríð; höfundurinn drap hið harmræna í
harmleiknum og gerði Créon að vondum fas-
ista sem tókst á við unga frelsishetju.
Slíkar pólitískar aðlaganir að nútímanum
voru mjög í tísku eftir síðari heimsstyrjöld-
ina. Það var ekki nóg með að Hitler leiddi
ósegjanlegar hörmungar yfir Evrópu, heldur
spillti hann tilfinningu íbúa álfunnar fyrir
hinu harmræna. Baráttan gegn nasismanum
var talin barátta hins góða gegn hinu illa og
sama máli gegnir um alla pólitíska baráttu.
Stríðin, borgarastríðin, byltingar, andbylt-
ingar, barátta þjóðanna, uppreisnir og bar-
áttan gegn þeim hafa verið rekin út af svæði
hins harmræna og send burt af valdi dómara
sem þrá ekkert heitar en að refsa. Er það aft-
urför? Skref afturábak niður á stigið sem það
var á áður en harmleikurinn kom til skjal-
anna? Ef svo er, hverjum hefur farið aftur?
Mannkynssögunni sjálfri, sem er illa leikin af
glæpamönnum? Eða þeim skilningi sem við
leggjum í mannkynssöguna? Ég hugsa oft
með mér: hið harmræna hefur yfirgefið okk-
ur; í því er ef til vill hin sanna refsing okkar
fólgin.
Hin ógleymanlega gleymska
Árið 1975, nokkrum mánuðum eftir að ég
yfirgaf fyrir fullt og allt mitt litla land sem
hersetið var af Rússum, var ég skyndilega
kominn til Martíník. Kannski langaði mig til
að gleyma því um stundarsakir að ég var orð-
inn útlagi. En það var ekki hægt: ég var allur
með hugann við örlög smáþjóða og allt þarna
minnti mig á Bæheim; ekki síst vegna þess að
þegar ég fór fyrst til Martíník voru íbúar eyj-
arinnar í ástríðufullri leit að eigin sjálfs-
mynd.
Hvað vissi ég um eyjuna á þessum tíma?
Ekkert. Annað en nafn Aimé Césaire, en þeg-
ar ég var sautján ára hafði ég lesið ljóð hans í
þýðingum í tékknesku framúrstefnutímariti
skömmu eftir síðari heimsstyrjöldina. Mart-
íník var í mínum augum eyjan hans Aimé
Césaire. Og þannig birtist hún mér þegar ég
steig fyrst fæti á hana. Césaire var á þeim
tíma borgarstjóri í Fort-de-France. Á hverj-
um degi sá ég hóp fólks við ráðhúsið sem var
að bíða eftir að ná tali af honum, trúa honum
fyrir vandamálum sínum, biðja hann um ráð.
Ég á eflaust aldrei aftur eftir að sjá svo inni-
legt, holdlegt samband milli almennings og
fulltrúa þess.
Ljóðskáld sem stofnandi menningar, þjóð-
ar, það var nokkuð sem ég þekkti vel frá Mið-
Evrópunni minni; það var tilfellið með Karel
Hynek Macha í Bæheimi, Adam Mickiewicz í
Póllandi, Sandor Petöfi í Ungverjalandi. En
Macha var skáld sem bölvun hvíldi á, Mickie-
wicz var útlagi, Petöfi var ungur byltingar-
sinni sem féll í bardaga árið 1849. Þeir fengu
ekki að kynnast því sem Césaire kynntist:
ástinni sem fólk hans tjáði honum opinskátt.
Auk þess var Césaire ekki nítjándu aldar
rómantíker, hann var nútímaskáld, arftaki
Rimbauds, vinur súrrealistanna. Bókmenntir
smáþjóðanna í Mið-Evrópu eiga rætur sínar
að rekja til menningar rómantíkurinnar, en
bókmenntir Martíník (og allra Antillaeyj-
anna) eru sprottnar (og það fannst mér svo
heillandi!) af fagurfræði nútímalistarinnar!
Það var ljóð sem Césaire orti ungur sem
kom öllu af stað: Minnisblöð um heimkomu til
ættjarðarinnar (1939); heimkoma Negra til
eyjar, til Antillaeyjar sem byggð er Negrum;
án nokkurrar rómantíkur, án þess að fegra
eitt né neitt (Césaire talar ekki um svert-
ingja, hann talar um negra) er hreint út spurt
í ljóðinu: „Hver er það sem dormar?“ Guð
minn góður, hverjir eru þeir eiginlega, svert-
ingjarnir sem búa á Antillaeyjunum? Það var
komið með þá frá Afríku á 17. öld; en hvaðan
nákvæmlega? Hvaða ættbálkum tilheyrðu
MINNISLEIKHÚSIÐ
Milan Kundera vinnur um þessar mundir að ritun
ritgerðasafns sem nefnist Rifnu tjöldin þar sem
hann veltir fyrir sér ýmsum hliðum skáldsögunnar
og þeirrar hugsunar sem einkennir það listform.
Hér eru nokkrir kaflar úr bókinni, birtir með
góðfúslegu leyfi höfundarins.
Teikning eftir Milan Kundera er nefnist Brandarinn. Birtist í ítalska bókmenntatímaritinu Riga.