Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003
O
PINBERT rými eða al-
menningsrými hefur
meðal annars verið
skilgreint á þessa leið:
„Opinbert rými er það
sem ekki er einkavætt
eða í einkaeign, það er
almenningseign eins og
hafið, andrúmsloftið, skógarnir og sólin. Það
nýtur umhyggju og verndunar samfélagsins.
Enginn getur lifað án þess og allir tilheyra því,
þjófar jafnt sem dúfur, það er rýmið þar sem
allir geta mæst óhindrað, það er líka rými
ímyndunaraflsins, þar sem hægt er að vera
enginn og allir. Það er rýmið sem við nefnum
veröldina.“ Þetta eru orð hollenska lista-
mannsins Henk Visch um opinbert rými en
samkvæmt þeim getum við litið á svo til allt
sem ekki er í einkaeign sem opinbert rými.
Þetta er kannski ekki alveg svona einfalt en
næstum því. Listasöfn teljast til dæmis ekki til
þessa opinbera rýmis sem við fjöllum um hér,
rými þeirra er helgað listinni frá upphafi. Op-
inbera rýmið sem ég er að tala um er allt hitt;
sjúkrahúsin, skólarnir, torgin, göturnar, um-
ferðareyjurnar, útvarpið, náttúran, Engey,
Sæbrautin, borgarskipulagið, Ægisíðan,
strætó, mjólkurfernurnar, notkunarreglur
straujárna, myrkrið, Sandskeið og …
Tengsl samtímalistar við áhorfendur
Listamenn í dag reyna yfirleitt eftir bestu
getu að ná til áhorfenda. Á endanum er það jú
áhorfandinn sem gefur listinni líf. Of algengt
er samt að heyra viðkvæði eitthvað á þá leið að
samtímalistir séu óskiljanlegar og ekki áhorf-
endavænar. Það er líkast því að áhorfendur
búist við því að geta gengið inn á hvaða listsýn-
ingu sem er og fengið boðskap hennar beint í
æð þrátt fyrir að hafa aldrei sýnt myndlist
nokkurn áhuga áður. Ef innihaldið skilar sér
síðan ekki á jafneinfaldan hátt og í sápuóperu
kvarta sumir, þetta er aðeins fyrir fáa útvalda.
Sem betur fer er líka fjöldinn allur af fólki sem
sækir myndlistarsýningar og myndlistarvið-
burði sér til skemmtunar.
En það er umdeilanlegt hver hefur snúið
baki við hverjum – áhorfendur og samfélagið
við listamönnum eða listamenn við áhorfend-
um? Umfjöllun um samtímalistir er lítil sem
engin í flestum fjölmiðlum, sjónvarpsstöðvarn-
ar sýna lítinn áhuga, menningarþáttur sjón-
varpsins, Mósaík hefur í mörg horn að líta og
getur ekki einn og sér staðið fyrir allri mynd-
listarumfjöllun. Stöku yfirlitsmyndir í lok
fréttatíma, gjarnan við undirspil háfleygrar og
oft lítt viðeigandi tónlistar, teljast varla með.
Það er helst ríkisútvarpið, hlægilegt nokk, sem
sýnir lit með viðtalsþáttum og reglubundinni
umfjöllun um myndlist t.a.m. í þættinum
Víðsjá á Rás eitt. Einstaklingsframtakið á líka
aðgang að útvarpinu, dæmi um það voru t.d.
skemmtilegir og fróðlegir viðtalsþættir Jór-
unnar Sigurðardóttur við myndlistarkonur í
upphafi 21. aldar á síðasta ári. Listasöfnin
standa einnig fyrir stöðugri fræðsludagskrá og
oftar en ekki er auglýst listamannaspjall þar
sem viðkomandi listamaður fjallar um verk sín
og svarar spurningum.
Svo virðist sem ritlistin hafi löngum verið
okkur Íslendingum hugleiknari en myndlistin,
þjóðararfurinn er ekki af myndlistarlegum
toga og margt sem gæti flokkast undir slíkan
arf, til dæmis útsaumur, vefnaður og útskurð-
ur, hefur eyðilagst og ekki varðveist gegnum
aldirnar. Það virðist viðurkennt viðhorf að rit-
listin sé okkar fag. Hún er það vissulega en
ekki eingöngu því sífellt koma fram fleiri ís-
lenskir myndlistarmenn sem skipta sköpum
fyrir menningu okkar. Þegar við þetta bætist
að sýningaraðstaða er auðvitað af skornum
skammti í lítilli borg eins og Reykjavík er eðli-
legasta þróunin kannski sú að myndlistarmenn
grípi til þess ráðs að skrifa skáldsögur, leikrit
og barnabækur og sæki síðan um starfslaun úr
launasjóði rithöfunda til að geta síðan með-
fram ritstörfunum lagt stund á sitt eigið fag,
myndlistina!
Þar sem allir mætast
Umfjöllunarefni þessarar greinar er list í
opinberu rými sem eðlis síns vegna verður
ekki til án styrkja frá ríkinu, í þessum geira
kemst fólk ekki langt á einstaklingsframtak-
inu. Listaverk í opinberu rými eru talandi vitn-
isburður um menningu þjóða hvar sem þau má
sjá. Hér á landi er það aðallega Listskreyt-
ingasjóður sem leggur til fé til sköpunar var-
anlegra listaverka í opinberu rými, en ætlast
er til að 1% af byggingarkostnaði nýrra bygg-
inga fari í listaverk. Á síðustu tíu árum hafa út-
hlutanir verið æði misháar og hljóta tölurnar
að fara eftir því hversu mikið hefur verið byggt
á hverju ári. Samkvæmt tölum frá 1991 til 2000
er úthlutunin allt frá rúmum tveimur millj-
ónum árlega upp í mest 17 milljónir 1991, en
meðaltalið er nær 4–5 milljónum árlega. Þetta
eru auðvitað tölur yfir allt landið og hver út-
hlutun skiptist niður á marga aðila. Það er aug-
ljóst að þetta rétt dugir fyrir nokkrum mál-
verkum og stöku höggmynd.
Listaverk sem unnin eru í opinberu rými eru
yfirleitt frekar hefðbundin, hér á landi sem
annars staðar. Þau eru helst í formi vegg-
skreytinga, höggmynda, formi sem er þekkj-
anlegt sem myndlistarverk og raskar ekki ró
okkar. Sum eru auðvitað afar vel heppnuð og
okkur til ómældrar ánægju á ferð okkar í
hversdeginum. Þar má nefna hefðbundið verk
eins og til dæmis mósaíkmynd Gerðar Helga-
dóttur á Tollstöðinni jafnt sem nýstárlegra
verk eins og pússuðu steinana hans Sigurðar
Guðmundssonar við Sæbraut.
Þessar aðstæður sem lýst er hér að ofan
gefa til kynna að margt mætti betur fara og að
bæði ríkið og samfélagið mættu hlúa betur að
menningunni sem felst í myndlist. Það er þó
ekki svo einfalt að fjárveitingar skapi af sjálfu
sér áhugaverð listaverk, þegar allt kemur til
alls eru það listamennirnir sem eru hinn skap-
andi aðili. Það er þó öllum ljóst að skapandi
hugsun einskorðast engan veginn við þær
stéttir sem kallast listamenn og best hlýtur að
vera að taka höndum saman.
Þegar við hugsum um það er það synd að
þetta svokallaða opinbera rými sé ekki meira
lifandi en það er í dag. Hér er um að ræða vett-
vang sem er kjörinn til að reyna að tengja sam-
tímalistir samfélaginu á einhvern hátt.
Styttur bæjarins
Hingað til höfum við vanist því að hér og þar
í hinu opinbera rými sé ákveðið svæði tekið frá
fyrir listaverk. Eins og fram kemur í örlitlum
bæklingi, Styttur bæjarins, sem Listasafn
Reykjavíkur hefur gefið út og tíundar einar 33
höggmyndir í miðbæ Reykjavíkur var fyrsta
útilistaverkið sem sett var upp í Reykjavík
sjálfsmynd Bertels Thorvaldsen sem sett var
upp á Austurvelli 1875. Bertel þurfti síðar að
víkja út í Tjarnargarð þegar höggmynd Einars
Jónssonar af Jóni Sigurðssyni var sett upp á
Austurvelli árið 1931. Í upphafi voru allar
stytturnar sem settar voru upp í Reykjavík
minnismerki um fræga einstaklinga. Verkið
Móðurást eftir Nínu Sæmundsson sem komið
var fyrir við Lækjargötu 1928 var hið fyrsta
sem vék frá þeirri reglu.
En enn í dag eru listaverk sem unnin eru
fyrir opinbert rými frekar hefðbundin að gerð,
amk. hvað varðar viðhorf til áhorfenda. Hér er
ekki endilega verið að setja út á það, hefð-
bundið verk er auðvitað ekki í sjálfu sér
óáhugavert verk, langt frá því. Frekar er verið
að velta fyrir sér hvort fleiri möguleikar gætu
verið fyrir hendi. Slíkar spurningar vakna sér-
staklega þegar síður heppnuð útilistaverk ber
fyrir augu, einhvers konar samsetningar sem
tengjast umhverfi sínu aðeins að takmörkuðu
leyti. Það er helst að börn geri sér að leik að
príla í þeim en þá óttast maður kannski um líf
þeirra og limi uppi á oddhvössum, steinsteypt-
um brúnum.
Héðan og hingað og þangað
Lýsandi dæmi um stefnubreytingu og nýja
hugsun við sköpun listaverka fyrir opinbert
rými er verk Kristins E. Hrafnssonar, Héðan
og hingað og þangað, sem afhjúpað var á
menningarnótt 2001. Það sýnir miðpunkt
Reykjavíkur, þann punkt sem miðað er við
þegar húsnúmerum er raðað á götur. Verkið er
að finna í gangstéttinni neðst á Vesturgötu,
fyrir framan Kaffi Reykjavík. Listaverkið, í
formi plötu sem felld er í gangstéttina, sýnir
miðpunktinn sem gengið er út frá þegar hús-
númerum í Reykjavík er raðað í austur og
vestur, jafnar tölur á hægri hönd og oddatölur
á vinstri. Þetta listaverk vísar fyrst og fremst
til umhverfisins með því að birta það, það
speglar ekki umhverfið. Það lýtur ekki fyrst og
fremst fagurfræðilegum lögmálum, hlutverk
þess er annað. Efni þess er hagnýtt, (það er
gengið á því) og það vísar ekki í sögu högg-
mynda nema með því að vera andstæða þeirra.
Í þessu verki Kristins má sjá samhljóm við
hugmyndir sem eru ofarlega á baugi í dag,
hugmyndir um nýja tegund listaverka eða list-
ar ætti frekar að segja, í opinberu rými. Hug-
myndir um list sem gjarnan varpar ljósi á um-
hverfi sitt í stað þess að baða sig sjálf í
sviðsljósinu.
Fleiri dæmi um þetta má auðvitað nefna,
það eru helst sýningar sem hafa verið einka-
framtak listamannanna sjálfra. Það eru sam-
sýningar eins og til dæmis Bezti Hlemmur í
Heimi, Listamaðurinn á horninu og Camp 2 á
Höfn í Hornafirði síðastliðið sumar. Einnig má
nefna samsýningar Myndhöggvarafélags
Reykjavíkur, Firma og Strandlengjuna og
tímabundna menningarviðburði eins og Menn-
ingarnótt og Ljósahátíð. Slíkir viðburðir lífga
upp á hversdaginn og margt sem þar hefur
gerst hefur vissulega skapað tengsl milli
áhorfenda og listamanna á frjóan hátt. Þessir
atburðir standa þó stutt.
Ný kynslóð listamanna
Ég held að þessi tilhneiging, að taka sam-
félagið og áhorfandann með í reikninginn sé
sérstaklega áberandi hjá yngri kynslóð lista-
manna.
Tvö verk eftir Þórodd Bjarnason eru af
þessum toga. Annars vegar er verk sem Lista-
safn Reykjavíkur, Kjarvalsstaðir, festi kaup á
og samanstendur af nokkrum þríhjólum. Ætl-
unin er að börn geti hjólað um á þríhjólunum
þegar þau koma á myndlistarsýningar með
foreldrum sínum. Verkið hefur að vísu því mið-
ur ekki sést uppi við síðan það var keypt. Í því
verki sameinast nokkrir þættir. Hinn sjónræni
þáttur sem myndast af því að sjá börnin hjóla,
eins konar nútímaútgáfa af málverki eftir
Brueghel, flæmska sextándu aldar málarann
sem málaði gjarnan almúgann við störf og leik.
Ennfremur gera hjólin safnheimsóknina
ánægjulegri fyrir alla fjölskylduna, foreldrar
fá meira næði til að skoða það sem sýnt er og
börnin upplifa heimsóknina á safnið á jákvæð-
an hátt, það er komið til móts við þau, þau eru
fullgildir gestir. Annað verk eftir Þórodd var
hluti af sýningunni Bezti Hlemmur í Heimi,
þar sem hann bauð áhorfendum að stíga upp í
lyftara og skoða útsýnið, nýtt sjónarhorn á
þekkt umhverfi. Hér er áhorfandinn í aðal-
hlutverki og hann þarf að taka þátt í verkinu til
þess að það lifni við.
Ósk Vilhjálmsdóttir hefur einnig unnið
myndlistarverk þar sem samfélagið og áhorf-
andinn eru aðalatriðið, dæmi um það er verk
sem hún sýndi á sýningunni Camp 2 á Horna-
firði, myndbandsupptökur af börnum á Horna-
firði sem töluðu um það hvernig framtíðar-
heimili þeirra ætti að vera. Börnin hjálpuðu
líka til við að byggja umgjörðina utan um verk-
ið, lítinn kofa þar sem myndbandið var svo
sýnt.
Ósk hefur unnið fleiri verk í opinberu rými
og í samstarfi við aðflutta Íslendinga. Í list
sinni leitast hún sérstaklega við að gera áhorf-
andann að þátttakanda í verkinu, á ýmsan
hátt. Nýjasta verkefni hennar, Eitthvað ann-
að, sem hún setti upp í Gallerí Hlemmi sl. vetur
vakti mikla athygli og hlaut góðar undirtektir.
Þar bauð hún til umræðu um Eitthvað annað,
betra líf, bað fólk að koma með tillögur og fólk
úr öllum hópum samfélagsins kom saman og
ræddi ólík málefni.
Án efa hafa fleiri íslenskir listamenn unnið
verk á þessum nótum á síðustu árum, verk sem
ekki verða til nema fyrir tilstuðlan beinnar
þátttöku áhorfenda á einn eða annan hátt.
Ekki er mér þó kunnugt um varanleg verk sem
sérstaklega hafa verið unnin fyrir opinbert
rými á þennan hátt. Af því tilefni langar mig að
fjalla um nokkra erlenda listamenn sem á mis-
munandi hátt vinna innan þessa sívaxandi
geira. Á ólíkan hátt gera þau samfélagið og
áhorfendur að hluta af verkum sínum og end-
urskilgreina hugtakið list í opinberu rými á
frumlegan og skemmtilegan hátt.
Kvakk-kvakk
Árið 1993 stóð listamiðstöðin Straumur í den
Haag í Hollandi, Stroom hcbk, að verkefni sem
hafði það markmið að finna listinni nýja far-
vegi í borginni og auka samskiptin við áhorf-
endur/almenning. Einn af þátttakendunum
var bandaríski listamaðurinn John Knight,
með verk sitt Froskabjölluframkvæmdin.
John Knight lét framleiða 3000 sérhannaðar
reiðhjólabjöllur sem gáfu frá sér froskakvak
og á þeim var mynd af storki, táknmynd den
Haag, ennfremur fólst fangamark listamanns-
ins í myndinni. Íbúum borgarinnar var til-
kynnt í auglýsingablaði sem borið er í öll hús
líkt og Fréttablaðið og með auglýsingum á
strætisvögnum og í útvarpi að þeir gætu farið
með gömlu reiðhjólabjölluna sína í listamið-
stöðina og fengið glænýja „listhjólabjöllu“ í
staðinn. Þekkjandi Holland og Hollendinga
veit ég að þar er það í alvöru þannig að ef eitt-
HVERJAR ERU HINAR
NÝJU STYTTUR BÆJARINS?
Hvar og hvernig á listaverkið á torginu að vera?
Hver á að skapa listaverkin og hver á að njóta
þeirra og hvernig? Undanfarin ár hafa sífellt fleiri
listamenn velt þessum spurningum fyrir sér og komið
fram með nýjar hugmyndir varðandi viðfangsefni,
form og þátttöku áhorfenda í sköpun listaverka.
RAGNA SIGURÐARDÓTTIR myndlistargagnrýnandi
Morgunblaðsins leggur hér sitt lóð á vogarskálarnar.
Morgunblaðið/ÞB
Hluti af verki Þórodds Bjarnasonar, Takið börnin með, 1998.