Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 5

þeir? Hvaða tungumál töluðu þeir? Fortíðin
var gleymd. Hálshöggvin. Hálshöggvin af
löngu ferðalagi í járnum, innan um lík, öskur,
grát, blóð, sjálfsmorð, morð; eftir þessa vítis–
ferð stendur ekkert eftir, ekkert nema
gleymskan: grundvallargleymskan sem varð
grundvöllur alls.
Ógleymanlegt áfall gleymskunnar breytti
þrælaeyjunni í leikhús draumanna; það var
aðeins í gegnum draumana sem íbúar Mart-
íník gátu gert sér eigin tilveru í hugarlund,
skapað sér sitt eigið tilvistarminni; ógleym-
anlegt áfall gleymskunnar hóf sagnamenn al-
þýðunnar upp á stall skálda sjálfsmyndar-
innar (þeim til heiðurs skrifaði Chamoiseau
skáldsöguna Sólíbó dásamlegi, 1988) og arf-
leiddi skáldsagnahöfundana síðan að þessari
stórkostlegu munnlegu arfleifð. Ég var afar
hrifinn af þessum skáldsagnahöfundum (og
ekki bara þeim frá Martíník, heldur líka höf-
undum frá Haítí: René Depestre, sem var út-
lagi eins og ég; Jacques Stephen Alexis, sem
fasistar drápu árið 1961, rétt eins og nasistar
höfðu tuttugu árum áður drepið tékkneska
skáldsagnahöfundinn Vladislav Vancura,
fyrstu bókmenntalegu ástina mína); ljóð-
rænan í skáldsögunum þeirra var algerlega
einstök og frumleg (draumurinn, töfrarnir,
hugmyndaflugið léku þar óvenjustórt hlut-
verk) og mikilvæg ekki bara fyrir eyjarnar
þeirra heldur (nokkuð sem er afar sjaldgæft
og ég undirstrika sérstaklega) fyrir nútíma-
list skáldsögunnar.
Minnisleikhúsið
Í skáldsögunni Terra nostra (1975) eftir
Carlos Fuentes er persóna brjálaðs vísinda-
manns sem er með undarlega tilraunastofu
„minnisleikhúsið“ þar sem einhver stórkost-
legur búnaður gerir honum kleift að varpa
upp á skjá, ekki bara öllum þeim atburðum
sem hafa átt sér stað, heldur líka þeim sem
hefðu getað átt sér stað; hann heldur því
fram að við hlið „vísindalega minnisins“ sé til
eitthvað sem hann kallar „skáldlega minnið“
sem bætir öllum hugsanlegu atburðunum við
þá atburði sem áttu sér stað í raun og veru og
inniheldur þar af leiðandi „algera þekkingu á
algerri fortíð“.
Það er eins og Fuentes sé innblásinn af
brjálaða vísindamanninum sínum, því í Terra
nostra setur hann á svið sögulegar persónur
sem voru á dögum á Spáni á 16. öld, bæði
kónga og drottningar, en það sem á daga
þeirra drífur á ekkert skylt við það sem gerð-
ist í raun og veru; það sem Fuentes varpar
upp á skjá eigin „minnisleikhúss“ er ekki
saga Spánar; heldur stórlega stílfært til-
brigði við sögu Spánar.
Þetta minnir mig á bráðfyndinn kafla í
skáldsögunni Þriðji Hinrikinn (1974) eftir
Kazimierz Brandys: pólskur útlagi er að
kenna sögu bókmennta lands síns í banda-
rískum háskóla; hann veit að enginn sem á
hann hlustar veit neitt um þær og því býr
hann sér til gamans til alls kyns bókmenntir,
höfunda og verk sem aldrei hafa verið til. Í
lok skólaársins kemst hann svo að því, sér til
mikillar furðu, að þessi skáldaða bókmennta-
saga er í megindráttum lík þeirri sem átti sér
stað í raun og veru. Að hann fann ekki upp
neitt sem ekki hefði getað staðist og að þessi
tilbúningur hans endurspeglaði mjög vel það
sem mestu máli skipti í pólskum bók-
menntum.
Á skjánum á sínu „minnisleikhúsi“ fylgist
Robert Musil með starfsemi öflugrar stofn-
unar í Vín, aðgerðum þar sem verið var að
undirbúa árið 1914 afmælishátíð keisarans
með það í huga að gera hana að panevrópskri
friðarhátíð: öll atburðarásin í Manni án eigin-
leika (1930–1943) snýst um þessa miklu vits-
munalegu, pólitísku, diplómatísku og heims-
borgaralegu stofnun sem hefur aldrei séð
dagsins ljós.
Því „sameiginlegir viðburðir eru nokkurs
konar tölfræði“ segir Musil; það merkir að
dagsetningar styrjalda, nafn á sigurvegurum
og þeim sigruðu, ýmsir stjórnmálaviðburðir
eru afsprengi tilbrigða og margvíslegrar
upppstokkunar sem eru stærðfræðilega af-
mörkuð af mun djúpstæðari öflum. Musil
vissi að þessi „djúpstæðu öfl“ birtast oftast
skýrar í öðru tilbrigði sögunnar en því sem
birtist fyrir tilviljun.
Ljóskastarinn sem
hverfist um tilveruna
Það væri hægt að lesa merkingu (og arf-
leifð) módernismans úr viðleitni hverrar list-
greinar til að nálgast eins mikið og hægt er
það sem sérstakt er við hana, sérkenni henn-
ar. Þannig hafnaði ljóðrænn skáldskapur öllu
því sem röklegt er, öllum kennisetningum,
öllu skrauti til að leyfa djúpri og hreinni lind
hins ljóðræna hugarflugs að spretta fram
hindrunarlaust. Myndlistin hafnaði því að
vera heimild, eftirherma, hafnaði öllu því
sem hægt var að gera á annan hátt (til dæmis
með ljósmyndum). En hvað með skáldsög-
una? Hún neitaði líka að vera nokkurs konar
lýsing á mannkynssögunni, samfélagslýsing,
vörn fyrir hugmyndafræði og hefur leit að
„því sem skáldsagan ein getur sagt“.
Nýverið las ég smásögu eftir Kenzaburo
Oe, Jarmandi þjóðflokkur (skrifuð 1958).
Sagan gerist í rútu að kvöldi dags, vagninn
er fullur af Japönum en skyndilega kemur
hópur af sauðdrukknum erlendum hermönn-
um upp í rútuna og þeir fara að níðast á ein-
um farþeganum, ungum stúdent. Þeir neyða
hann til að gyrða niður um sig og bera á sér
rassinn. Stúdentinn heyrir niðurbældan hlát-
ur allt í kringum sig. En hermennirnir láta
sér ekki nægja að níðast á þessum eina far-
þega og neyða helming farþeganna til að
gyrða niður um sig á sama hátt. Rútan stað-
næmist, hermennirnir stíga út úr henni og
fólkið hysjar aftur upp um sig buxurnar. Hitt
fólkið hristir af sér slen aðgerðarleysisins og
skipar þeim sem höfðu verið niðurlægðir að
kæra þessa framkomu hermannanna til lög-
reglunnar. Einn þeirra, sem er kennari, hell-
ir sér yfir stúdentinn: hann stígur út úr vagn-
inum um leið og hann, fylgir honum alla leið
heim til sín, heimtar að fá að vita hvað hann
heitir til að geta sagt öllum frá þeirri nið-
urlægingu sem hann hafði orðið fyrir og
kæra útlendingana. Þetta endar síðan með
því að þeim lendir heiftarlega saman. Frábær
saga um hugleysi, skömm, siðprýði, frekju-
lega hnýsni, kvalalosta, hatur …
Ástæðan fyrir því að ég minnist á þessa
smásögu er einungis sú að mig langar að
spyrja: hverjir eru þeir, þessir erlendu her-
menn? Auðvitað eru þetta bandarískir her-
menn sem hernámu Japan í lok síðari heims-
styrjaldarinnar. Ef höfundurinn talar
sérstaklega um „japanska“ farþega, hvers
vegna tilgreinir hann ekki þjóðerni her-
mannanna? Pólitísk ritskoðun? Stílbragð?
Nei. Ímyndið ykkur að japönsku farþegarnir
standi andspænis bandarískum hermönnum
út alla smásöguna! Það hefði verið nóg að
nefna þetta eina orð einu sinni greinilega, og
þá hefði smásagan skroppið saman í pólitísk-
an texta, árás á hernámsliðið. Það var nóg að
sleppa þessu lýsingarorði, þar með myrkv-
aðist pólitíska hliðin og birtan beindist að
þeirri gátu sem á huga skáldsagnahöfundar-
ins allan, gátu tilverunnar.
Skáldsagnahöfundurinn hefur nefnilega
ekki minnsta áhuga á að draga upp mynd af
mannkynssögunni, segja frá henni, útskýra
hana með öllum sínum breytingum, stríðum,
byltingum og gagnbyltingum, þjóðar-
skömmum o.s.frv.; skáldsagnahöfundurinn
er ekki skjaldsveinn sagnfræðinganna; en
hann sækir innblástur í mannkynssöguna og
hann er heillaður af henni; hann lítur á hana
eins og ljóskastara sem hverfist um tilveru
mannsins og varpar ljósi á óvænta og
óþekkta möguleika sem lítið fer fyrir, eru
ósýnilegir á tímum friðar og stöðugleika.
© Milan Kundera.
Friðrik Rafnsson þýddi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003 5
A
ntoine Gallimard: Þegar ritgerðasafn þitt,
Svikin við erfðaskrárnar, kom út árið 1993
birtir þú grein í dagblaðinu Le Monde
sem nefnist Frakkahatur er til, en þar
vitnaðir þú í Veru konuna þína sem hafði
sagt við þig: „Frakkland er annað fæðing-
arland þitt.“ Hún sagði fæðingar vegna
þess að þegar þú fluttist til Frakklands
endurfæddist þú til ritstarfanna.
Milan Kundera: Eftir að Rússar gerðu innrás í land mitt ár-
ið 1968 var ég settur í bann sem höfundur. Ég lauk við Lífið er
annars staðar árið 1969 og við Kveðjuvalsinn árið 1970 en þá
skáldsögu skrifaði ég sem endanlega kveðju til lífs míns sem
rithöfundar. Claude, faðir þinn, kom á þessum tíma með
reglulegu millibili að hitta mig í Prag. Hann hafði með sér á
laun handritið að þessum tveimur skáldsögum, gaf þær út og
gerði þar með Gallimard að skjólshúsi mínu. Það er honum að
þakka að ég bý í Frakklandi núna. Hann hvatti mig til þess að
flytjast úr landi vegna þess að hann sá enga aðra leið til að
vinna gegn „kveðju minni til skáldsögunnar“, enda var hann
afar ósáttur við hana.
A.G.: Ég man eftir fyrstu árunum þínum í Frakklandi. Þú
bjóst í borginni Rennes og þegar þú komst til Parísar kom
Claude þér fyrir í herbergi undir súð, skammt frá þeim stað
þar sem ég bjó. Við vorum mikið saman. Ég á ákaflega
skemmtilegar minningar frá þessum tíma.
M.K.: Það er satt, ég var hamingjusamur í útlegð minni hér
í Frakklandi allt frá fyrstu mínútu. En því fór fjarri að ég
hellti mér aftur út í ritstörfin. Það sem ég var hamingjusamur
með eftir alla þessa árekstra við mannkynssöguna var að geta
lifað aftur eðlilegu lífi, nafnlaus, sem háskólakennari úti á
landi. Hann pabbi þinn þurfti enn að beita mig heilmiklum for-
tölum áður en ég féllst á að láta hann hafa Bókina um hlátur
og gleymsku til útgáfu. Það gerðist svo árið 1978. Eftir átta
ára hlé.
A.G.: Hvenær datt þér í hug að fara að skrifa á frönsku?
M.K.: Ég fór strax að skrifa á frönsku! Fyrirlestrana mína
við háskólann! Því kom það algerlega af sjálfu sér að skrifa
ritgerðasöfnin tvö sem ég birti árið 1986 og 1993 á frönsku. En
það hvarflaði hins vegar ekki að mér að fara að skrifa skáld-
sögu á frönsku.
A.G.: Þegar ég lít yfir líf þitt sé ég að það er undarlega sam-
hverft. Fyrsta skáldsagan þín, Brandarinn, kom út í Frakk-
landi tveimur vikum eftir að Rússar gerðu innrás í Tékkóslóv-
akíu. Ódauðleikinn, síðasta skáldsagan þín sem skrifuð var á
tékknesku, kom út tveimur mánuðum eftir hrun kommúnism-
ans.
M.K.: Í annað sinn á ævinni fannst mér ég þá vera að upplifa
„kveðjustund“ gagnvart lífi mínu sem skáldsagnahöfundar.
Frá listrænu sjónarmiði hef ég ekki gengið jafn langt í neinni
skáldsögu og í Ódauðleikanum. Mér fannst að eftir það yrðu
allar skáldsögur mínar óþarfa endurtekning sama formsins.
Og þar sem mannskynssagan skellti hurðum og andúð mín á
opinberu lífi fór vaxandi fannst mér þessi „lokakveðja til
skáldsögunnar“ næstum notaleg. Ég var á þessum tíma að
skrifa nokkrar ritgerðir á frönsku. Sú síðasta átti að fjalla um
Choderlos de Laclos og Vivant Denon. Ég skrifaði nokkrar
blaðsíður og fannst ég vera að drepast úr leiðindum. Ég þoldi
ekki hvað þetta brölt mitt var óskaplega alvarlegt. Til að losna
undan því, mér til skemmtunar, sneri ég ritgerðinni upp í einn
allsherjar brandara. Þannig varð skáldsagan Með hægð til ár-
ið 1995 til, léttasta skáldsagan mín þar „sem ekki er að finna
eitt einasta alvarlegt orð“. Fyrsta franska skáldsagan mín.
Sjö árum eftir að ég lauk við handritið að Ódauðleikanum.
A.G.: Ég minnist þess þegar þú tókst tvö heil ár á áttunda
áratugnum í að endurskoða frönsku þýðingarnar á öllum
skáldsögunum þínum. Þú fórst yfir hverja setningu á fætur
annarri, veltir fyrir þér hverju einasta orði til að vera viss um
að þú næðir góðu sambandi við franska textann. Ég sagði við
þig á þessum tíma að þú værir að búa þig undir að fara ein-
hvern tímann að skrifa skáldsögur á frönsku. Það er í það
minnsta svo að núna, þegar ég les franska þríleikinn þinn, ef
ég má kalla hann það, þá heyri ég fyrir mér rödd þína eins og
ég þekki hana úr tékknesku skáldsögunum þínum og mér
finnst ég alltaf ganga aftur inn í sama heiminn.
M.K.: Heim sömu þemanna. Orðið „þema“ þýðir í mínum
huga: tilvistarvandamál sem glímt er við í skáldsögu. Það
frumlega hjá hverjum skáldsagnahöfundi helgast umfram allt
af nokkrum miklum þemum sem hann er með á heilanum allt
sitt líf. Sá hryllingur að týna eigin sjálfi, það var meginþemað í
einni af fyrstu smásögunum mínum, Ferðaleik, frá 1962. Þrjá-
tíu og fimm árum síðar skrifaði ég skáldsöguna Óljós mörk,
aðra skáldsöguna sem ég skrifaði á frönsku, sem fjallar um
þetta sama þema. Einnig má nefna síðustu skáldsögu mína,
Fáfræðina, sem skrifuð er á frönsku. Það sem vakti áhuga
minn var ekki útlegðin sem pólitískt eða sögulegt vandamál,
og þaðan af síður sú staðreynd að ég sjálfur var útlagi, heldur
stóru tilvistarspurningarnar sem kringumstæður útlaga, allra
útlaga, afhjúpa en eru um leið hluti af lífi hverrar einustu
manneskju: fáfræðin gagnvart eigin lífi, söknuðinum,
gleymskunni …
A.G.: … söknuðurinn, gleymskan: þetta er eins og endur-
ómur af Bókinni um hlátur og gleymsku. Eitt er þó algerlega
nýtt í frönsku skáldsögunum þínum þremur. Það er hversu
stuttar þær eru.
M.K.: Ástæðan fyrir því að mér þykir svona vænt um Með
hægð er sú að með henni uppgötvaði ég nýtt form. Skáldsög-
urnar mínar fram að þeim tíma eru á vissan hátt byggðar upp
eins og sónata: nokkrir hlutar sem koma hver á eftir öðrum,
sjö í mínu tilfelli, á þann hátt að hver þeirra fjallar um ákveðið
þema og er eins ólíkur öllum hinum í stíl og hugsanlegt er. Í
síðustu skáldsögum mínum er því algerlega öfugt farið og þær
minna einna helst á fúgu. Fúga er samsett úr örfáum þemum
sem er unnið úr samtímis allt frá upphafi til enda og mynda
þannig eina órjúfanlega heild. Hin mikla formlega fjölbreytni
innan skáldsögunnar er ekki fólgin í hinum ýmsu hlutum sög-
unnar, heldur er hún alltaf til staðar, samþjöppuð eins og
kontrapunktur. Með hægð gerist til dæmis samtímis á tveim-
ur öldum, hugleiðingar og framvinda sögunnar standa hlið við
hlið, raunveruleikinn blandast hinu yfirnáttúrulega, og það
eru einungis þemun tvö (hraðinn og sýniþörfin) sem mynda
kjölfestuna og tryggja að sagan helst saman sem þétt heild.
Þessi bygging krefst þess að maður sé afar knappur. Upp-
haflega útgáfan af Fáfræðinni var 170 blaðsíður. Ég var
óánægður allt þar til ég var búinn að ná handritinu niður í 130
blaðsíður.
A.G.: Ég skil. Næsta skáldsagan þín verður tólf blaðsíður.
Desember 2002
© Antoine Gallimard, Milan Kundera.
Friðrik Rafnsson þýddi
LEIÐIN TIL FÁFRÆÐINNAR
Nýjasta skáldsaga Milans
Kundera, Fáfræðin, kom nýverið
út hjá einu virtasta útgáfufyrirtæki
Frakklands, Gallimard. Af því til-
efni birti mánaðarrit útgáfunnar
stutt samtal milli aðaleiganda
útgáfunnar, Antoine Gallimard,
og Milan Kundera.
Morgunblaðið/Friðrik Rafnsson
„Það frumlega hjá hverjum skáldsagnahöfundi helgast um-
fram allt af nokkrum miklum þemum sem hann er með á heil-
anum allt sitt líf,“ segir Milan Kundera.