Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003 7
hvað er ókeypis, sama hvers eðlis það er og
hversu ómerkilegt, þá flykkist fólk af stað, –
ólíkt og hér þótt öðru sé haldið fram. Bjöll-
urnar höfðuðu því jafnt til listunnenda sem
sparsams almúgans. Gömlu hjólabjöllurnar
átti síðan að senda til Kúbu til endurnýtingar
og var það gert. Nú virðist þetta einfalt verk
en fleira kemur í ljós ef að er gáð.
John Knight kemur í þessu verki inn á nokk-
ur svið samfélagsins. Hann kynnti sér sam-
félagið í den Haag og tengdi dæmigerð hol-
lensk mótíf eins og reiðhjólið við myndina af
storki í borgarmerki den Haag. Verkið nær yf-
ir stórt svæði, borgina sjálfa og alla þá staði
þar sem hjólað er með bjöllurnar, einnig Kúbu
þar sem gömlu bjöllurnar lentu. Knight vildi
að verkið tengdist daglega lífinu og hann not-
aði nútíma aðferðir viðskiptalífsins við að
hanna nýja vöru, bjöllu með froskahljóði og
kynnti hana á sama hátt og aðrar nýjungar á
markaðnum. Síðan greip hann til gamalla
verslunaraðferða, skiptiverslunar, allir gátu
eignast bjöllu, – amk. þeir sem áttu hjól með
bjöllu en það eru eiginlega allir íbúar Hollands.
Storkurinn, tákn borgarinnar var á hverri
bjöllu, með því að ýta á bjölluna gat hver og
einn kvakað – sem minnir á að öll höfum við
rétt til að láta í okkur heyra.
Knight kom á sambandi við Kúbu eftir
diplómatískum leiðum í tengslum við útflutn-
ing á bjöllunum. Viðskiptabann Ameríku á
Kúbu og olíuskorturinn á Kúbu varð í því sam-
bandi augljós, en reiðhjól eru nauðsyn þegar
bensín er af skornum skammti. Þúsundir reið-
hjóla höfðu nefnilega verið flutt inn til Kúbu
frá Kína, en án allra fylgihluta. Því voru reið-
hjólabjöllurnar mesta þarfaþing. John Knight
hafði áhyggjur af því að Kúbumenn tækju
þessum bjöllum sem móðgun en það var öðru
nær. Við erum vanir að endurnýta var svarið.
Ef þú átt sæti og ljós þiggjum við þau líka.
Með þessu verki sínu tókst John Knight að
ná sambandi við ótrúlega marga á öllum svið-
um samfélagsins og sýna aðrar hliðar á listinni
en við erum vön.
Það má spyrja sig í hverju listaverkið sé fal-
ið í þessu tilfelli, hvar listin eigi sér stað. Í mín-
um huga er listaverkið ekki hlutgert í hjóla-
bjöllunni heldur birtist það á öllum augna-
blikum framkvæmdar þessa verks, listin á sér
stað í huga þess sem áttar sig á um hvað verkið
snýst, til dæmis þegar hann ýtir á bjölluna og
hugsar um að á Kúbu ýti nú einhver á sína,
hann verður meðvitaður um eigin aðstæður og
um aðstæður á Kúbu og um það að listin getur
birst í mörgum myndum. Ekki síst kemur
sterkt fram í þessu verki að myndlistin er hluti
af stærri heild sem hún alltaf er, að í listheim-
inum eins og annars staðar eru mörg öfl að
verki, stjórnmálaleg, efnahagsleg og persónu-
leg.
Dundað við berrassaðar konur
Ásmundur Sveinsson myndhöggvari sagði í
viðtali við Sigurð A. Magnússon árið 1965:
„Menn hafa ekki enn áttað sig á að þörf sé fyrir
myndhöggvara á þessu tæknitímabili. Mynd-
höggvararnir dunda við að gera berrassaðar
konur í garða meðan arkitektarnir vinna stór-
virki. Listamennirnir eiga að taka þátt í þess-
ari nýsköpun. Listin og tæknin eiga og verða
að vinna saman. Við eigum að vera þátttak-
endur í sköpun bæjanna, setja okkar svip á
þá.“ Þessi orð Ásmundar eiga ekki síður við í
dag því oft er eins og listamennirnir hafi dreg-
ist langt aftur úr í hugsun, ekki síst þegar kem-
ur að þessum geira sem fjallað er um hér.
D-turn tilfinninganna í Doetinchem
Samvinnuverkefni hollenska listamannins
Q.S. Serafijn, Lars Spuybroek og Nox arki-
tekta er eins og eftir forskrift Ásmundar, en
þar sameinast listræn hugsun, tækni og skipu-
lagi með áherslu á þátttöku almennings.
D-turninn er raunverulegt verkefni sem þó á
sér stað bæði í netheimum og raunheimum,
netið gerir þessu verki kleift að verða til í
raunveruleikanum.
Verkið er til í þremur lögum, það er högg-
myndin, eða turninn sjálfur, spurningalisti og
heimasíða, allir þrír hlutar eru nátengdir og
háðir hver öðrum um tilvist sína.
Turninn er í formi hálffulls innkaupanets á
hvolfi og stendur á fjórum fótum. Það er NOX
fyrirtækið sem hannar bygginguna, 12 metra
háa og með flóknu pólýester yfirborði.
Byggingin er síðan tengd heimasíðunni og
spurningalistanum. Á heimasíðu D-turnsins
má sjá viðbrögð íbúanna við spurningalistan-
um sem er gerður af Q.S. Serafijn, listamanni
búsettum í Rotterdam. Spurningarnar fjalla
um tilfinningar, ást, hatur, hamingju og ótta.
Svörin við spurningunum koma fram á graf-
ískan hátt á heimasíðunni í formi „landslags“
þar sem toppar og dalir sýna hæðir og lægðir
hinna ýmsu tilfinninga eftir póstnúmerum.
Aðalatriðið er þó að turninn sjálfur skiptir
litum eftir því hvaða tilfinning er sterkust. Til-
finningarnar eru auðkenndar grænum, rauð-
um, bláum og gulum og þessir litir ákveða svo
litinn á ljósinu sem turninn er flóðlýstur með
þegar skyggja tekur. Á hverju kvöldi þegar
íbúar Doetinchem aka framhjá turninum geta
þeir séð hvaða tilfinning var mest ráðandi í
bænum þann daginn.
Íbúar borgarinnar geta einnig komið á
framfæri skilaboðum á heimasíðunni. Þeir
geta sent mynd og sent stutt bréf sem eru síð-
an tengd við landslagsútlínurnar með litlum
flöggum. Til að styrkja sambandið milli hinna
mismunandi þátta mun turninn síðan senda
forskrifuð ástarbréf og blóm frá „ástarnet-
föngum“ til „hatursnetfanga“. Enn fremur fær
netfangið sem sýnir mestar tilfinningar það ár-
ið verðlaun upp á 10.000 evrur, um eina milljón
króna.
Turninn mun koma til með að vera stað-
settur í Doetinchem næstu áratugi, sýna til-
finningar bæjarbúa og skrá mismunandi til-
finningaástand hinna ýmsu bæjarhverfa í
gegnum tíðina.
Að skapa aðstæður í stað hluta
Jeanne van Heeswijk er ein þeirra sem leit-
ast við að koma beint að skipulagi hverfa og
borgarhluta í vinnu sinni sem listamaður.
Þannig skapar hún ekki hluti heldur reynir að
skapa aðstæður fyrir aðra, virkja bæði al-
menning og listamenn í von um frjórra sam-
starf og opnari hug á báða bóga. Frá 1995 hef-
ur hún unnið að verkefni í hverfinu Westwijk í
Vlaardingen þar sem hún ásamt listamönnum,
skipuleggjendum og íbúum leggur fram tillög-
ur um það sem betur mætti fara í skipulagi og
við nauðsynlegar breytingar í hverfi sem kom-
ið er til ára sinna, áætlað er að verkefninu ljúki
árið 2005. Vlaardingenbær hefur þegar sam-
þykkt að taka á sig kostnað vegna breytinga
þeirra sem íbúarnir fá fram í gegnum þetta
verkefni, til dæmis við að gera garð sem mun
verða hvíldarstaður á gönguleið milli íbúða-
svæðis og verslunarmiðstöðvar. Bærinn vildi
einnig kosta gerð tíu listaverka, Jeanne kom
því til leiðar að eitt þessara var falið í hendur
íbúaráði. Eftir nokkrar umræður milli Jeanne
og íbúaráðsins fékk ráðið frjálsar hendur við
nýtingu þessa fjármagns við gerð listaverks,
án frekari utanaðkomandi aðstoðar. Jeanne
hefur um árabil leitast við að endurskilgreina
hugtakið listamaður og opna augu fólks og
annarra listamanna fyrir möguleikunum sem
þetta sjálfvalda starf býður upp á. Starf henn-
ar virðist bera árangur og eftir því vera tekið
því hún er nú ein fjögurra listamanna sem fer
fyrir hönd Hollands á Tvíæringinn í Feneyjum
í sumar.
Draumagarður almennings
Í Hamborg reyndu listamenn einnig að fá al-
menning til samstarfs en þar hefur fram-
kvæmdin Park Fiction lengi verið á döfinni.
Park Fiction er í raun saga verkefnis sem enn
er ólokið. Í miðju verkefnisins sem hófst 1995
er hugmyndin um almenningsgarð í St. Pauli
hverfinu í Hamborg. Í stað bygginga í einka-
eign sem áttu að rísa á bökkum Elbu og hýsa
skrifstofur settu íbúar og listamenn fram hug-
myndir um græn svæði, baðhús, útibíó, eyjar
með gervipálmum, hekk-völundarhús og fleira.
Listamennirnir komu sér fyrir í gámi á
svæðinu og buðu íbúum að koma fram með til-
lögur sínar. Þeim til aðstoðar höfðu þau liggj-
andi frammi fjölda bóka um garða og skipulag
þeirra.
Listamennirnir sem standa að verkefninu og
hafa verið óþreytandi árum saman í viðræðum
við borgaryfirvöld og íbúa eru þau Cathy
Skene, Cristoph Schafer og Margit Czenki.
Þau fengu tækifæri til að kynna verkefni sitt á
Dokumenta 11 í Kassel í sumar, en það er sú
alþjóðlega listsýning sem nýtur hvað mestrar
virðingar í listheiminum og haldin er fjórða
hvert ár. Þar er verkefnið kynnt með skugga-
myndum og kvikmyndum og listamennirnir
vona að það hjálpi til við að gera garðinn ein-
hvern tíma að veruleika. Hvort þátttaka í slíkri
listsýningu hefur áhrif á ráðamenn veit ég
ekki. Þó getur hugsast að þeir sem fjármagna
taki við sér ef sýningin er nægilega virt og fær
mikla athygli fjölmiðla eins og Dokumenta
gerir.
Fatasnagar á strætóskýlinu
Vinnu Harmen de Hoop má líkja við lítil
skemmdarverk, ísmeygilegar innrásir í hið
daglega umhverfi, verk hans eru full af húmor
en um leið spyrja þau spurninga um mannlega
hegðun í nútímasamfélagi. Hann færir hluti úr
stað og breytir þeim þannig að þeir verða fá-
ránlegir, spurningin er bara hvort við komum í
raun auga á fáránleikann eða séum orðin svo
sljó á umhverfi okkar að ekkert komi okkur
lengur á óvart. Sjáum fyrir okkur rauðan póst-
kassa með áföstu slökkvitæki úti á miðri götu.
Símaklefa þar sem í borðið undir símanum
hafa verið boruð fjögur göt og í þeim komið
fyrir skrúfjárnum. Strætóstoppistöð með
snögum fyrir jakka, eða það hryllilegasta sem
ég trúi og treysti að hafi verið fjarlægt eftir
myndatöku; sandkassa með skóflum og fötum
á umferðareyju. Hann hefur málað HOTEL
við innganginn á neðanjarðarlestinni, lúmsk
athugasemd við fjölda heimilislausa. Fært
grænu ruslaföturnar svipaðar þeim sem við
þekkjum hér, plastföturnar á staurunum, til
þannig að allt í einu eru fjórar á sama horninu.
Hann hefur einnig sett kassa með eplum og
bjórflöskum við innganginn niður í neðanjarð-
arlestirnar. Þetta er kannski næstum því aula-
húmor en mér finnst þetta bráðfyndnar at-
hugasemdir við skrifræði og skipulag borga
okkar.
Harmen de Hoop reyndi að gera svipuð verk
á Indlandi en sá strax að það gekk alls ekki,
þar hengdi fólk bara strax fötin sín á snagana
osfrv. Þessar litlu athugasemdir eru sprottnar
upp úr okkar samfélagi og þar eiga þær heima,
kannski einmitt í skipulagssjúkum samfélög-
um Hollands, Þýskalands og Norðurlandanna.
Verk sín „sýnir“ hann svo á póstkortum og
ljósmyndum en gætir þess að fara aldrei á
staðinn til að fylgjast með hegðun fólks, enginn
veit í raun hver áhrif verkanna eru, þau lifa
bara í hugum okkar, þetta er ekki falin mynda-
vél.
Let’s make things better …
… var frægt auglýsingaslagorð sem Philips
verksmiðjurnar komu með fyrir nokkrum ár-
um. Hver veit nema þeir hafi stolið því frá Alan
Murray, sem hefur sérhæft sig í að betrum-
bæta notkunarreglur í bæklingum frá fyrir-
tækjum eins og Philips. Einnig þar má finna
hið opinbera rými, einnig þar getum við mæst.
Fyrsta verk Alans Murrays var að búa til
listaverk byggt á ljósmyndum og texta um það
hvernig ætti að opna hurð og loka. Hann sá þó
fljótt að þetta var bara enn eitt listaverkið sem
engu myndi breyta og engin áhrif hafa og tók
þá stefnu að vinna með raunverulega bæk-
linga. Hann segir sjálfur: „Innan myndlistar-
heimsins er hreyfing sem segir listheiminum
að hætta að gera eftirlíkingar og skopstæl-
ingar, bretta upp ermar og óhreinka hendurn-
ar. … Við höfum búið þannig um okkur að við
getum gert skopstælingar, grín og gaman eins
lengi og við viljum. … Söfn og gallerí geta ver-
ið öflug og breytt samfélaginu … Það er hlut-
verk listamanna að koma fram með verk sem
hafa áhrif … “
Alan Murray vann meðal annars með bæk-
linga um straujárn, betrumbætti þá og fór til
framleiðandans með úrbætur sínar. Í sumum
tilfellum var breytingum hans vel tekið og þær
notaðar við framleiðsluna, í öðrum þóttu þær
ma. of kostnaðarsamar því notkunarreglur
mæta jafnan afgangi við framleiðslu. Hann
betrumbætti líka bækling um sigvesti og var í
kjölfar þess gerður nýr bæklingur eftir hans
fyrirmynd.
Nú vinnur Alan Murray að verkefni sem
hann nefnir Leiðarvísir að veggtennis og er
verkið í formi heimasíðu og myndbands.
Heimasíðuna má heimsækja á http://
www.guide-to-squash.org.
Murray heillaðist í fyrstu af fagurfræði
veggtennisins. Af fullkomnum hlutföllum sal-
arins, af hraða boltans, af kóreógrafískum
heyfingum tveggja leikmanna sem líkt og
dansa hvor í kringum annan, af flóknum
reglum leikjarins. Verkefni hans er langtíma-
verkefni þar sem hann lærir sjálfur veggtennis
og reglur hans og útskýrir þær smám saman á
heimasíðunni.
Hér kemur spurningin gamla og góða; Er
þetta list? sterklega fram. Ég held að einfald-
ast sé að líta á þetta verk Murrays nokkurn
veginn eins og „objet trouvé“, fundinn hlut líkt
og pissuskálina gömlu hans Duchamp sem
breyttist í listaverk við það að vera komið fyrir
innan veggja listasafns. Murray vinnur verk
sitt eins og listamaður, hann vegur og metur
fagurfræðilegt gildi þess og veltir fyrir sér
snertiflötum við stöðu listamannsins og list-
heiminn, þar sem margir tapa og fáir vinna. En
jafnframt þessu er verk Murrays í raun og
veru það sem það segist vera, hreint og beint
leiðarvísir að reglum í veggtennis, eins og
bæklingar hans um straujárn og sigbelti voru
líka raunveruleg.
Í aðeins víðara samhengi fæst Murray við
samfélag okkar og viðtekin viðhorf valdhafa til
einstaklinga og stöðu okkar innan samfélags-
ins, líkt og ótal listamenn gera á mismunandi
hátt. Hann neitar að samþykkja ákveðinn
hlekk í framleiðslu neysluvöru, hlekk sem í
raun lítilsvirðir neytandann. Hann leitast við
að auðvelda öðrum lífið, birta eitthvað á að-
gengilegan máta. Það má segja að hann berjist
fyrir betra lífi, neiti að samþykkja samfélagið
eins og það er. List hans vekur okkur til um-
hugsunar um gildi okkar sem einstaklinga og
áhrifamátt okkar í lýðræði samtímans.
Nýr farvegur fyrir listina
Það er svo auðvelt að verða samdauna sam-
félaginu, kostum þess og göllum. Listamenn
sem þeir sem talað hefur verið um hér eru
samfélaginu þess vegna nauðsynlegir. Það sem
jafnframt einkennir vinnuferli þeirra sem hér
hafa verið nefndir er samvinna og tengsl við
aðrar atvinnugreinar. Slík samvinna getur
leitt af sér hugsunarhátt sem er opnari og hef-
ur ekki eins mikla tilhneigingu til að skipa
hlutum niður í ákveðin hólf og við erum vön.
Slíkt hlýtur að leiða af sér frjóari hugsun hjá
öllum aðilum, listamönnum jafnt sem arkitekt-
um, verkfræðingum, tæknimönnum, framleið-
endum heimilistækja, osfrv. Að ógleymdum
stjórnmálamönnum.
Innkaupanet á hvolfi var hugmyndin að formi D-turns
tilfinninganna í Doetinchem, Hollandi. Liturinn lýsir til-
finningaástandi bæjarbúa. Q.S. Serafijn, 2002.
Í verkum sínum grípur Harmen de Hoop á ísmeygilegan hátt inn í vest-
rænt samfélag sem einkennist af ofurskipulagi. Verkum hans má líkja við
lítil skemmdarverk, ísmeygilegar innrásir í hið daglega umhverfi.
Á mótum Vesturgötu og Aðalstrætis er að finna verk Kristins E.
Hrafnssonar, Héðan og hingað og þangað, frá árinu 2001. Um-
hverfi verksins er inntak þess.