Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003 3
Þ
EGAR ég var stelpa sögðu
pabbi og mamma okkur systr-
unum stundum frá árunum í
Moskvu, þar sem pabbi var
sendiherra í lok seinni heim-
styrjaldarinnar. Það voru frá-
sagnir af furðulegu samfélagi
sem var í heljargreipum ofur-
eftirlits. Yfirvöld vissu svo miklu betur en
fólkið hvað því var fyrir bestu og einstakling-
urinn skipti engu gagnvart hagsmunum rík-
isins. Í landi jafnaðarins voru vélbyssuvædd-
ir eftirlitsmenn í verslunum til að varna
almenningi aðgangs að deildum með forrétt-
indavarningi fyrir kommissara flokksins og
aðra gæðinga. Engum var treystandi, allir
tortryggilegir og þess vegna gengu jafnt lög
sem óskráðar reglur út á nauðsyn þess að
vernda ríkið gegn borgurunum. Eyrun voru
á stilkum við að hlera, hlusta eftir mögulegu
ráðabruggi, hljóðnemar alls staðar.
Njósnanetið lá um samfélagið allt og þeir
sem voru grunaðir um græsku hurfu einfald-
lega. Það var nauðsynlegt fyrir heill heildar-
innar að eyða þeim sem ekki var treystandi.
Við þetta bjuggu foreldrar mínir eins og
aðrir, hjá þeim var húsið morandi af hljóð-
nemum, jafnt á heimilinu sem sendiráðs-
skrifstofunni, hvergi hægt að tala saman inn-
anhúss án tilfinningar um að sívökult eyra
þess sem allt vissi betur, fylgdist með hverju
orði. Hafandi plokkað niður hljóðnema úr
ljósakrónum og speglum brugðu menn al-
mennt á það ráð að fara í gönguferð ef þeir
vildu tala saman í trúnaði.
Það tók drjúgan tíma að ávinna sér traust
skrifstofustúlkunnar Korotkovu, hún var
hrædd og vör um sig. Enda þekkti fjölskylda
hennar af eigin raun afleiðingar þess að
treysta óverðskuldað. Systursonur hennar
barnungur hafði sagt kennara sínum frá
samtali sem hann hafði orðið vitni að við eld-
húsborðið heima hjá sér. Daginn eftir voru
faðir hans og föðurbróðir sóttir og ekkert
hafði til þeirra spurst síðan. Korotkova sagð-
ist vita að þetta væri ekki barninu að kenna,
en hún réði ekki við sig, hún þyldi ekki að sjá
drenginn, návist hans væri sér óbærileg.
Með tímanum lærði Korotkova að treysta
foreldrum mínum og með þeim tókst gagn-
kvæm vinátta og væntumþykja. Dag einn
kom pabbi að henni grátandi. Þau fóru í
gönguferð og stúlkan upplýsti að sér væri
uppálagt að mæta til yfirvalda vikulega og
greina frá öllu sem hún yrði vísari í sendi-
ráðinu. Þetta var orðið henni óbærilegt, hún
vildi ekki bregðast lengur trausti velgjörða-
manna sinna, og þar að auki vissi hún ekkert
hverju hún ætti að ljósta upp. Pabbi hug-
hreysti hana og bauðst til að hjálpa henni að
semja vikulegu skýrsluna. Þar með var sá
vandi úr sögunni.
Þótt ég kynntist henni ekki sjálf, fannst
mér vænt um Korotkovu og ég hafði samúð
með henni. Svo lærðist manni að hún var
heppin miðað við aðra í þessu samfélagi, sem
var gegnsýrt af kúgun, valdníðslu og spill-
ingu. Ofstjórnarríki, sem átti eftir að halda
þegnum sínum í heljargreipum í marga ára-
tugi enn, þar til það féll undan eigin þunga.
Mikið vildi ég að hann faðir minn hefði orðið
þeirrar ánægju aðnjótandi að sjá Sovétríkin
hrynja. Hann hafði alla tíð barist svo ein-
arðlega gegn þessari stjórnskipan, af sann-
færingu þess, sem þekkir innviðina ekki bara
af bók, heldur af eigin raun.
Á unglingsárum mínum virtust andstæð-
urnar skýrar. Kúgun í austri, frelsi í vestri.
Lengi býr að fyrstu gerð og maður er ekki
undir það búinn að endurskoða grundvall-
arlínurnar í heimsmynd sinni. Þó er mann-
kynssagan full af dæmum um snöggar um-
byltingar á stjórnarháttum sem höfðu
víðtækar og alvarlegar afleiðingar. En
tryggð er dyggð og menn seinþreyttir til
vandræða. Þar að auki er óþægilegt að taka
heimsmyndina til endurskoðunar því það
ógnar öryggiskenndinni. En undirmeðvit-
undin er nú samt á vaktinni og punktar hjá
sér helstu fréttir og að því kemur að hún fer
að senda viðvaranir.
Viðbúið var að reglur útlendingaeftirlits,
lögreglu og varnarsveita í Bandaríkjunum
yrðu hertar í kjölfar hryðjuverkanna 11.
september 2001. Hins vegar óttuðust margir,
að þau öfl sem vilja takmarka frelsi borg-
aranna næðu yfirhöndinni og þjóðin yrði
hneppt í heimatilbúna fjötra. Í nafni al-
mannaheilla yrði alið á óöryggi og tor-
tryggni. Fólki yrði talin trú um nauðsyn ör-
yggisráðstafana sem gengju langt út yfir
eðlileg mörk. Það hefði í raun verið ætlun
óvinanna: að veikja Bandaríkin innan frá. Fá
þau til að taka upp stjórnarhætti sem ganga
þvert á það sem þau hafa staðið fyrir. Fá þau
til að bregðast trausti sinna eigin þegna og
ganga fram af vinum sínum. Grafa þannig
eigin gröf.
Eins og hvað? Af nógu er að taka, en órök-
studdar handtökur og meðferð fanga, ásamt
sjálfumglaðri fullvissu um eigið ágæti standa
uppúr. Kannski er skýrasta dæmið löggjöfin
sem gengur undir stuttheitinu „Patriotic
Act“ og samþykkt var í vetur. Hún heimilar
að menn séu orðalaust teknir úr umferð ef
yfirvöldum sýnist svo, án þess að eiga rétt á
lögfræðiaðstoð eða aðstandendur séu látnir
vita hvað orðið hafi um þá. Minnir það ekki á
mág hennar Korotkovu? Það er svo yfirvalda
að meta hvort viðkomandi telst falla undir
skilgreininguna stríðsfjandi „enemy combat-
ant“, en þá fara hinir grunuðu fyrir herdóm-
stól. Þarna koma ekki aðrir að, sömu aðilar
handtaka, yfirheyra og dæma og enginn
möguleiki er á áfrýjun. Stríðsféndur eiga
engan rétt samkvæmt viðteknum réttar-
reglum, hvorki varðandi meðferð málsins né
aðbúnað í fangelsi, lögfræðiaðstoð eða sam-
neyti við aðstandendur. Fanginn fellur utan
þeirra ramma um meðferð grunaðra sem sið-
væddar þjóðir hafa verið að leggja frá því á
miðöldum. Heimilt er að halda föngum án
ákæru, sem gengur gegn allri réttarhefð og
alþjóðasamningum. Talið er að síðan í sept-
ember 2001 hafi þúsundir fanga þurft að
hlíta slíkri meðferð. Af öryggisástæðum eru
ekki haldin hefðbundin og opin réttarhöld í
máli þeirra, heldur fara þeir fyrir lokaðan
herdómstól þar sem ekki þarf vitna við. Hver
tryggir rétt þessara fanga? Hver ákveður
hverjir teljast stríðsféndur og hvaða starfs-
reglur er stuðst við? Er þar geðþóttinn einn
að verki? Sum dæmi benda til þess.
Því er haldið fram að þessir fangar séu
ekki beittir harðræði í fangelsum í Banda-
ríkjunum, því þar sé farið að reglum um
mannúðlega meðferð fanga. Sama máli gegn-
ir hins vegar ekki um samstarfsstofnanir
þeirra hér og þar um heiminn. Þangað eru
þeir sendir sem ekki þykja samvinnuþýðir og
meðferðin á föngunum þar er ekki á ábyrgð
sendandans. Fullyrt er að svona fangar hafi
verið beittir grimmilegu harðræði og meira
að segja lyfjameðferð, meðan þeir voru
krafðir svara við spurningum bandarískra
yfirvalda.
Skref fyrir skref ganga hrakspárnar eftir.
Umbreytingin á sér stað fyrir augunum á
okkur, en eins og svo oft áður í sögunni, láta
menn sem ekkert sé. Bandarískir vinir mínir
segja að þar í landi þori enginn að andmæla,
allir láti sem þeir séu sammála. Að hluta til
sé það múgæsingin, þunginn í straumi
fjöldans, sem menn þora ekki að leggjast
gegn, og að hluta til eru menn einfaldlega
hræddir um eigin hag ef þeir láta efasemdir í
ljós. Það óhugnanlegasta sé skorturinn á vit-
rænni umræðu í samfélaginu. Þótt einstaka
greinar birtist í blöðum, sé engin umræða í
ljósvakamiðlum sem, eins og allir vita, hafa
margföld áhrif á við blöðin. Svokallaðir um-
ræðuþættir í sjónvarpi einkennist af sam-
róma klisjukór, sem viðheldur óáreittu al-
menningsáliti. Meira að segja í þinginu vanti
gagnrýnar raddir. Jafnvel Clinton segi ekk-
ert. Þögnin ríki meðan Bandaríkin kalli yfir
sig geigvænlegar takmarkanir á mannrétt-
indum. Heimsbyggðin horfi agndofa á, með-
an sjálfskipaðir siðgæðisverðir veraldar, þeir
sem alltaf vita betur, snúa hengingaról um
eigin háls. Í nafni frjálsrar þjóðar.
Sé gamla máltækið rétt, að vinur sé sá er
til vamms segi, er þá ekki kominn tími til að
vinir Bandaríkjanna láti í sér heyra?
FRJÁLSAR ÞJÓÐIR
RABB
G U Ð R Ú N P É T U R S D Ó T T I R
EINAR SKÚLASON
ÚR GEISLA
Eins má óð og bænir,
allsráðanda hins snjalla
mjög er fróðr sás getr greiða,
guðs þrenning mér kenna.
Göfugt ljós boðar geisli
gunnöflugr miskunnar,
ágætan býðk ítrum
Ólafi brag, sólar,
þeirars húms í heimi
heims myrkrum brá, þeima,
og ljós meðan var, vísi
veðrs kallaðist hallar.
Sá lét bjartr frá bjartri
berast mannr und skýranni,
frægr stóð af því, flæðar,
förnuðr, röðull stjörnu.
---
Bæn hefk, þengill, þína,
þrekrammr, stoðað framla.
Eflaust höfum jöfri
unnið mærð sem kunnum.
Ágætr, segið ítran,
Eysteinn, hve brag leystak.
Hás elskið veg vísa
vagnræfrs; en eg þagna.
Einar Skúlason var tólftu aldar skáld og orti Geisla, sem er helgikvæði um Ólaf helga Nor-
egskonung, að áeggjan Eysteins konungs Haraldssonar og frumflutti við vígslu Nið-
arósdómkirkju árið 1153. Í fyrri vísunum tveimur býður hann Ólafi, sem hann kennir við sól,
ágætan brag og segist fá skáldskapinn frá guði. Í síðustu vísunni tekur hann fram að hann
hafi gert eins vel og hann gat og spyr hvernig konungi (Eysteini) hafi líkað kvæðið um leið
og hann fer fram á greiðslu fyrir viðvikið.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 8 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 Á R G A N G U R
EFNI
FORSÍÐUMYNDIN
Kristinn Ingvarsson tók myndina undir Eyjafjöllum.
Sálmar á atómöld
voru ortir í nýju
formi í nýjum heimi,
í hættulegu formi í
hættulegum heimi –
bráðum glötuðum
heimi, að mati
sumra, segir Þröst-
ur Helgason í grein
um ljóðaflokk
Matthíasar Johann-
essen sem verður til
umfjöllunar á dag-
skrá á hátíð-
arhöldum Norð-
manna vegna 850
ára afmælis Nið-
arósbiskupsdæmis.
Rómarganga
var stunduð til forna, en hvers vegna? Hvað
höfðu menn fyrir stafni þegar til borg-
arinnar var komið? Helgi Þorláksson rekur
spor Nikulásar ábóta og Sturlu Sighvats-
sonar þar suður frá.
Íslenskur fræðirita-
markaður
hefur tekið nokkr-
um breytingum á
undanförnum
misserum. Björn
Þór Vilhjálmsson
segir frá breyt-
ingum á Tímariti
Máls og menning-
ar, tilkomu Ritsins
svokallaða og vef-
rita með fræði-
legan metnað, auk
þess sem síungir
öldungar á borð við Skírni og Andvara
koma við sögu.
Empire
nefnist bók eftir
Michael Hart og
Antonio Negri sem
Viðar Þorsteinsson
segir hafa farið eins
og eld í sinu jafnt á
meðal mótmæla-
glaðra stúdenta og
sprenglærðra kenn-
ara, enda sameini
hún hina „neikvæðu
heimspeki“ póst-
módernískra gagn-
rýnenda og þá já-
kvæðu, hvetjandi og siðferðislegu nálgun
sem sé öllum mótspyrnuhreyfingum nauð-
synleg.