Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003
P
ÓLITÍSK róttækni hefur mátt
muna sinn fífil fegri innan há-
skólasamfélaga á Vesturlönd-
um. Þetta má meðal annars
rekja til ákveðinnar tortryggni
sem gripið hefur um sig á meðal
vinstrisinnaðra menntamanna
eftir að tók að halla undan fæti
hjá marxismanum, enda var hann sú kenning
sem þeir fylktu sér um og mótaði baráttu
þeirra. Nú á dögum eru þjóðfélagsafskipti
menntamanna – þ.e. þeirra sem ekki hafa hall-
að sér að hógværari stjórnmálakenningum á
borð við „þriðju leiðina“ – bundin við einstök
mál og bera ekki með sér að þar séu á ferð
neinar allsherjarkenningar. Sumir hafa reynd-
ar fagnað þessu og telja að hér sé jafnvel stigið
skref fram á við: Rétt sé að forðast stórar hug-
myndir sem upphefji frumspekilega einingu á
kostnað mismunarins og loki möguleikum okk-
ar á að hugsa út fyrir takmörk klassískrar
vestrænnar heimspeki. Þessi afstaða, sem er
eitt af einkennum póstmódernismans, hefur
vissulega leitt af sér fjölmargt jákvætt og má
sjá áhrifa hennar stað í róttækri menningar-
fræði okkar daga, sem leitast við að skilja og
skýra menningu okkar út frá valdatengslum og
orðræðu þeirra sem völdin hafa á hverjum
tíma – án þess að einni menningu sé hampað á
kostnað annarrar.
Þó verður ekki litið fram hjá því að róttækir
menntamenn innan félags- og hugvísinda hafa
fyrir vikið mætt vanda sem segja má að sé tví-
þættur: Í fyrsta lagi vita þeir ekki hvert þeir
vilja stefna – heimspeki þeirra takmarkar sig
við hlutverk hinnar gagnrýnu broddflugu og
þeir eru því auðveldur skotspónn þeirra sem
saka þá um „neikvæðni“ og að vera „á móti
öllu“. Í öðru lagi skortir þá aðferðafræði og
byltingaruppskriftir – hugmyndir þeirra eru
teoría án praxís, svo gripið sé til marxísks
orðalags. Michel Foucault, einn af tortryggn-
um heimspekingum hins póstmóderníska
ástands, ætlaði þjóðfélagsgagnrýni sinni t.d.
aldrei að vera leiðarljós í átt að betra sam-
félagi. „Við vitum af reynslunni,“ segir Fouc-
ault og á hér meðal annars við skipbrot marx-
ismans, „að allar áætlanir um að brjótast út úr
kerfum líðandi stundar í nafni heildarhugsjón-
ar um annað samfélag, annan hugsunarhátt,
aðra menningu, aðra heimssýn, hafa aðeins
endurvakið hinar háskalegustu hefðir.“
Þessi andi afbyggingar og tortryggni hefur
orðið til þess að sumir róttækir hugsuðir sam-
tímans hafa hneigst í átt að nokkurs konar
kaldhæðni og ólíkindalátum gagnvart vanda-
málum samtímans. Spyrja má hvort þetta við-
horf skjóti ekki skökku við þegar fjöldahreyf-
ingar fylla göturnar í borgum heimsins í
kringum fundi þjóðarleiðtoga, og þegar mót-
mæli vegna árása Vesturveldanna á Írak fara í
sjálfum Bandaríkjunum langt fram úr því sem
var við upphaf Víetnamstríðsins. Gott og vel,
getum við sagt, það er ágætt að við tökumst á
við afbyggingu orðræðunnar og höfum tæki og
tól á borð við sýndarveru Baudrillards til að
lýsa menningarástandinu – en verður ekki
fræðaheimurinn að færa róttækum og líflegum
andspyrnuhreyfingum samtímans eitthvað
meira en tortryggni, yfirvegun og kaldhæðni?
Vinsældir bókarinnar Empire sem kom út
árið 2000 segja sína sögu um þetta ástand, því í
henni er – loksins! gætum við sagt – gerð al-
varleg tilraun til að setja andspyrnuna í heim-
spekilegt samhengi: Í bókinni er ekki bara að
finna frumlega og magnaða lýsingu á þeim
vandamálum sem við blasa frá bæjardyrum
róttækrar samfélagsheimspeki, heldur er að-
gerðum og mótspyrnu gert hærra undir höfði
en sést hefur frá því miðaldra róttæklingar
lögðu Hvað ber að gera? eftir Lenín á hilluna.
Óheftur kapítalismi, hnattvæðing,
heimsvaldastefna Bandaríkjanna og
kúgun vinnuafls
Höfundar Empire eru bandaríski bók-
menntafræðingurinn Michael Hardt og ítalski
byltingaraktívistinn Antonio Negri. Negri er
meðal annars þekktur í sínu heimalandi fyrir
að hafa setið í fangelsi vegna ásakana um
tengsl við mannrán vinstrisinnaðra hryðju-
verkasamtaka á áttunda áratugnum, en hann
hefur einnig setið á þingi og starfað sem há-
skólakennari í Frakklandi og á Ítalíu. Hardt er
mun yngri maður og starfar við samanburð-
arbókmenntafræðideild Duke-háskóla.
Bók þeirra hefur farið eins og eldur í sinu
jafnt á meðal mótmælaglaðra stúdenta og
sprenglærðra kennara, enda sameinar hún
hina „neikvæðu heimspeki“ póstmódernískra
gagnrýnenda og þá jákvæðu, hvetjandi og sið-
ferðislegu nálgun sem er öllum mótspyrnu-
hreyfingum nauðsynleg. Nafn bókarinnar,
„Empire“, sem má þýða sem Veldið, vísar til
þeirrar skipanar heimsmála sem höfundarnir
telja að sé um þessar mundir að festa sig í
sessi. Framlag bókarinnar felst annars vegar í
gagnrýninni greiningu á uppbyggingu og eðli
þessa ástands, en hins vegar á úrlausnum og
tillögum til breytinga. Í gagnrýnni og afbyggj-
andi nálgun sinni notfæra Hardt og Negri sér
margt úr þeim myrku lýsingum sem fræði-
menn á borð við Foucault, Gilles Deleuze og
Félix Guattari hafa sett fram – að sjálfum
Karli Marx ógleymdum. Hardt og Negri eru
óhræddir við að spyrða saman ólíka fræði-
menn, búa til óvæntar tengingar og nýta sér
það gagnlegasta frá hverjum og einum auk
þess sem stíll þeirra er á köflum torræður,
skáldlegur og margræður. Þetta gerir bók
þeirra að erfiðri, jafnvel seinlegri, en safaríkri
lesningu.
Hugtakið „Veldið“ lýsir þeirri blöndu óhefts
kapítalisma, hnattvæðingar, heimsvaldastefnu
Bandaríkjanna og kúgun vinnuafls í Þriðja
heiminum sem einkenna samtíma okkar. Sam-
kvæmt þeim er hér um að ræða nýtt „valdmið“
(e. paradigm of rule). Til að skýra eðli valds
innan Veldisins grípa Hardt og Negri til grein-
armunar Foucaults á ögunarsamfélaginu (því
samfélagi stofnanabundinnar ögunar sem ein-
kennir fyrstu stig iðnvæðingar) og stýringar-
samfélaginu (sem hefur með mun óræðari
tækjum tekið upp lúmska og innrætta stýringu
í stað agans). Þeir telja reyndar að Foucault
hafi á endanum ekki náð fullum tökum á eðli
valds innan stýringarsamfélagins og til að
draga upp fullkomnari mynd nýta þeir sér m.a.
skrif Deleuze og hóps síður þekktra ítalskra
samtímamarxista. Hardt og Negri nota hug-
takið „lífvald“ (e. biopower) – sem raunar er
komið frá Foucault – til að lýsa þróaðri útgáfu
af því valdi sem Foucault taldi einkenna stýr-
ingarsamfélagið. Þetta vald birtist sem ítök í
öllu lífi, hvort sem um er að ræða nýtingu lífs
til framleiðslu á vörum (e. production) eða
tímgun lífsins sjálfs (e. reproduction). Hardt
og Negri telja að í Veldinu hafi allur grein-
armunur á framleiðslu menningar, vöru, lífs,
líkama og sálar verið afnuminn, og því flæðir
lífvaldið eins og ósýnilegur vökvi um allt hið fé-
lagslega svið.
Íhlutun (e. intervention) er eitt af þeim lyk-
ilhugtökum sem Hardt og Negri setja fram til
skilnings á Veldinu. Þeir telja að heimsskipan
Veldisins einkennist af íhlutun alþjóðasam-
félagins, þar sem Sameinuðu þjóðirnar gegni
hlutverki réttlætingar og löggildingar, en að
þessi íhlutun sé ávallt færð í búning undan-
tekningarinnar. Þannig sé hægt að láta líta svo
út sem heimurinn sé í grunninn friðsamur og
réttlátur, en einungis þurfi af og til að rétta
kúrsinn með því að gera innrásir í lönd sem
ekki eru til friðs. Íhlutunin er þó alls ekki und-
antekning, heldur einungis augljósasta birt-
ingarmynd þess ofurvalds sem Veldið leitast
við að öðlast yfir ríkjum heims og íbúum
þeirra.
Vert er að ítreka að Hardt og Negri telja
ekki að hugtök á borð við „heimsvaldastefna
Bandaríkjanna“, sem er að verða gamalgróin
klisja á vinstri kanti stjórnmálanna, lýsi þessu
kerfi best, enda sé Veldið samansett úr mun
flóknara, lífrænu valdaneti sem lúti lögmálum
langt út fyrir vitund og vilja ráðamanna í
Bandaríkjunum. Hardt orðar þetta svo í við-
tali: „Það getur á stundum borgað sig rökræð-
unnar vegna að segja að Bandaríkin stjórni, og
að taka í kjölfarið afstöðu gegn þeim. En ég
held að þetta sé ekki alveg rétt, við þurfum að
þróa aðrar aðferðir.“ Með þessu eru Hardt og
Negri engan veginn að fegra hlut Bandaríkj-
anna, heldur einungis að benda á þann mun
sem er á stöðu þeirra innan heimsvaldakerfis
samtímans og stöðu Bretlands innan breska
heimsveldisins á sínum tíma. Bretland var
augljóslega miðjan í því heimsveldi, en Veldið
sem ríkir í dag „hefur enga miðju og ekkert
ytra borð.“
Sú staðreynd að Veldið er bæði án miðju og
ytra borðs breytir ýmsu varðandi möguleika
okkar til að berjast gegn því. Það er skoðun
Hardts og Negris að ekki sé lengur hægt að
notast við líkingu Karls Marx um byltingar-
starfsemi sem neðanjarðarstarf moldvörpunn-
ar – það sé útilokað að standa utan kerfisins
(eða fyrir neðan það) á þann hátt sem mold-
vörpulíkingin gerir ráð fyrir. Þeir vilja því
frekar notast við líkingu Gilles Deleuze um
höggorminn og taka svo til orða að hlykkir
hans verði „enn margslungnari en greni mold-
vörpunnar“. Þar sem Veldið er laust við miðju
og ytra borð getur höggormurinn bitið hvar og
hvenær sem er – hann er alls staðar jafnnálæg-
ur kjarna Veldisins. Hinar dreifðu og að því er
virðist ósamstæðu andspyrnuhreyfingar okkar
daga „tengjast ekki á láréttum ási heldur
ræðst hver þeirra um sig á sýndarmiðju Veld-
isins“.
Á svipaðan hátt og Marx, sem áleit kapítal-
ismann þjóðfélagsstig sem nauðsynlegt væri
fyrir öll samfélög að ganga í gegnum, telja
Hardt og Negri óumflýjanlegt að ganga í
gegnum þróunarstig Veldisins og að þýðing-
arlaust sé að reyna að snúa þessari þróum við í
átt að gömlum skýjaborgum upplýsingar og
módernisma á borð við þjóðríkið. Þar greinir
þá á við marga andhnattvæðingarsinna og
vinstripólitíkusa dagsins í dag, sem vilja ríg-
halda í vinalegt bæjarstæði þjóðríkisins og
telja að aðeins þannig sé hægt að veita yfir-
þjóðlegum öflum hnattvæðingarinnar mót-
spyrnu. Hardt og Negri telja á hinn bóginn að
innan Veldisins séu miklir möguleikar sem
mótspyrnu- og andófsöfl verði að kunna að
nýta sér frekar en að berjast gegn. Þjóðríkið
hefur að þeirra mati fyrir löngu gengið sér til
húðar og framtíðarsýn „mergðanna“ (hins
framleiðandi lýðs, e. multitudes) getur ekki
byggst á því. Það er þó langt því frá að höf-
undar Empire aðhyllist sögulega nauðhyggju
af því tagi sem fékk Marx til að trúa svo stað-
fastlega á óhjákvæmileg endalok kapítalism-
ans. Hardt og Negri telja að andófshreyfingar
samtímans eigi mikið verk fyrir höndum í að
skipuleggja sig og gera tilraunir með nýjar
tegundir lýðræðis. Eitt af verkefnum þessara
andófshreyfinga er að finna hvernig þær geta
starfað saman þrátt fyrir ólíkar og jafnvel mót-
sagnakenndar áherslur. Hardt telur að reynsl-
an frá mótmælunum í Seattle gefi tilefni til
bjartsýni hvað þetta varðar og að þessum
hreyfingum geti tekist að tengja saman högg-
ormsbit sín í stóru „netkerfi“ (e. network):
„Dreift netkerfi skapar aldrei mótsagnir milli
ólíkra punkta því það er alltaf hægt að mynda
þríhyrning. Þetta er eitt af því sem slær mann
við Seattle. Hér höfum við hópa sem við héld-
um að væru hlutlægt séð í mótsögn hver við
annan – verkalýðshreyfingar og umhverfis-
verndarsinnar, en líka anarkistar, kirkjuhóp-
ar, lesbíuhópar o.s.frv. Samt sem áður virkuðu
þeir saman á þann hátt að mótsögnin skapaðist
ekki. Allar mótsagnir fundu sinn stað innan
netkerfisins.“
Andófið þarfnast ekki
réttlætingar lengur
Of snemmt er að fullyrða um það hvort
Empire stendur undir væntingum sem Das
Kapital eða Kommúnistaávarp 21. aldarinnar
eins og gagnrýnandi New York Times hefur
meðal annarra ýjað að – en ljóst má telja að
höfundarnir ætla bókinni eitthvert slíkt hlut-
verk. Hardt og Negri ætla sér þó ekki hlutverk
„fulltrúa“ þeirra sem eru kúgaðir hér á jörðu
og telja sig ekki færa þeim neina „nýja lausn“ á
vandamálum þeirra. Hardt telur að samræða
og lýðræðisleg samskipti innan mótspyrnu-
hreyfinganna muni búa þau svör til af sjálfu
sér, um leið og netverkið tengir þau saman:
„Mér finnst ekki endilega að við eigum að vera
sammála. Markmiðið er… gagnvirkni og um-
ræða.“
Í rauninni rís nálgun þeirra ofar kröfunni
um það að svara vandamálum mergðanna með
kenningum og veita þeim forystu – Hardt og
Negri gefa þess vegna ekki nema mjög stuttar
lýsingar á því hver markmiðin eigi að vera með
andspyrnu mergðanna.– Aðaláhersla þeirra er
á að andóf og mótspyrna séu og muni verða
sjálfsprottin innan Veldisins. Andófið er veru-
fræðileg staðreynd – ummyndað framhald af
byltingarhreyfingum 20. aldarinnar – og
þarfnast hvorki fræðilegrar né siðferðislegrar
réttlætingar: „Byltingarmaðurinn getur nú á
dögum ekki einu sinni þóst vera fulltrúi fyrir
nokkurn skapaðan hlut, ekki einu sinni fyrir
mannlegar grundvallarþarfir hinna arðrændu.
Pólitískur byltingarvígmóður dagsins í dag
verður að enduruppgötva það sem hann hefur
alltaf verið: hann er ekki fulltrúi heldur raun-
verulegur hluti fyrirbæris.“
Í bókinni Empire sem kom út árið 2000 er ekki bara að finna frumlega og magnaða lýsingu á þeim vanda-
málum sem við blasa frá bæjardyrum róttækrar samfélagsheimspeki, heldur er aðgerðum og mótspyrnu gert
hærra undir höfði en sést hefur frá því miðaldra róttæklingar lögðu Hvað ber að gera? eftir Lenín á hilluna.
„Of snemmt er að fullyrða um það hvort Emp-
ire stendur undir væntingum sem Das Kapital
eða Kommúnistaávarp 21. aldarinnar.“
HIÐ NÝJA VELDI
E F T I R V I Ð A R Þ O R S T E I N S S O N
Höfundur er BA í heimspeki. Þýðing hans á kafla
úr Empire er væntanleg í næsta tölublaði Hugar,
tímarits Félags áhugamanna um heimspeki.
Vert er að ítreka að Hardt og Negri telja ekki
að hugtök á borð við „heimsvaldastefna
Bandaríkjanna“, sem er að verða gamalgróin
klisja á vinstri kanti stjórnmálanna, lýsi þessu
kerfi best, enda sé Veldið samansett úr mun
flóknara, lífrænu valdaneti sem lúti lögmálum
langt út fyrir vitund og vilja ráðamanna í
Bandaríkjunum.