Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003
Í
RÆÐU sem formaður læknisfræði-
nefndar Nóbelsstofnunarinnar, Mör-
ner greifi, hélt við afhendingu verð-
launanna, þar sem Niels Finsen gat
ekki verið viðstaddur, sagði hann
meðal annars: „Prófessor Niels Fin-
sen getur ekki verið viðstaddur vegna
alvarlegra veikinda. Hann er velgerð-
armaður hinna þjáðu en þó fórnarlamb,
brautryðjandi í læknavísindum en þó sönnun
vanmáttar þeirra í mörgum tilfellum. Sjúk-
dómur hans hefur þó aldrei náð svo miklu
valdi á honum að hann hafi kúgað vísinda-
löngun hans. Það mætti fremur segja að hún
hefði vaknað og styrkst við sjúkdóm sjálfs
hans. Hinar fyrstu óákveðnu hugsanir hans
um áhrif ljóssins á líffærin voru knúðar
áfram af þjáningum hans og til þess að ráða
bót á þeim. … Ég ætla að minnast á eitt at-
riði sem er sérkennilegt fyrir starfsemi Fin-
sens. Það er hin óbilandi elja hans sem aldr-
ei bregst. Prófessor Finsen er kominn af
gamalli íslenskri ætt. Þaðan stafar þetta
lundareinkenni vissulega. En það er ekki
eingöngu íslenskt skaplyndi. Það er ætt-
areinkenni hins norræna kynstofns sem hér
kemur fram hjá Finsen. Við dáumst að hug-
kvæmninni í vísindastarfsemi hans en jafn-
framt hrífumst við af því að í honum sjáum
við Norðurlönd.“
Íslenskur?
Niels Ryberg Finsen fæddist í Færeyjum
15. desember árið 1864. Foreldrar hans voru
Hannes Finsen landfógeti í Færeyjum og
kona hans Johanne. Johanne Sophie Car-
oline Christine var dóttir Niels Ryberg For-
mann bústjóra á Falstri en Hannes Kristján
Steingrímur Finsen var sonur Ólafs Finsen
yfirdómara og stiftamtmanns í Reykjavík og
konu hans Maríu Nikolínu Óladóttur Möller.
Ólafur Finsen var sonur Hannesar Finns-
sonar síðasta biskups í Skálholti en frá hon-
um er ættarnafnið Finsen komið. Ættbogi
Finsena var fjölmennur á Íslandi og ekki
síður í Danmörku og flestir karlar þessarar
ættar komust til einhverra metorða innan
stjórnkerfisins. Hannes Finsen lauk lög-
fræðiprófi árið 1856 og einungis tveimur ár-
um síðar var hann orðinn landfógeti í Fær-
eyjum. Hann var gerður að amtmanni árið
1871 en árið 1884 varð hann stiftamtmaður í
Ribe sem þá var við landamæri Þýskalands.
Hannes og Johanne eignuðust þrjú börn auk
Nielsar, elstur var Ólafur apótekari, þá
Niels, Elísabet og loks Vilhelm póstmeistari
og öll bjuggu þau í Danmörku. Johanne lést
árið 1864 aðeins 31 ára gömul en rúmu ári
síðar kvæntist Hannes síðari konu sinni
Birgittu Formann og eignuðust þau fimm
börn.
Niels ólst upp í Færeyjum til 14 ára ald-
urs en þá var hann sendur í einn fínasta
skóla Danmerkur í Herlufsholm á Suður-
Sjálandi. Skólavistin varð honum ekki til
framdráttar og eftir tveggja ára nám fékk
hann þann vitnisburð að hann væri „drengur
góður en skorti bæði hæfileika og dugnað“.
Þar sem ekki virtust möguleikar á áfram-
haldandi námi í Danmörku var gripið til
þess ráðs að senda Niels til ömmu sinnar og
frænda í Reykjavík. Niels kunni vel við sig í
Reykjavík og eignaðist þar góða vini, meðal
annarra Jón Helgason síðar biskup, en hann
varð aldrei afburða námsmaður á bókina.
Hann lauk stúdentsprófi frá Lærða skól-
anum árið 1882 með lélegri einkun þótt ár-
angur hans í strærðfræði og náttúrufræði
væri ágætur þá var ákaflega takmarkaður
áhugi hjá honum varðandi fornfræðina og
slíkir menn voru ekki hátt skrifaðir í skól-
anum. Um sumarið siglir Niels utan og kom
aldrei aftur til Íslands en um haustið hóf
hann nám í læknisfræði við Kaupmanna-
hafnarháskóla. Hann bjó á Garði en þar áttu
íslenskir stúdentar rétt á ókeypis vist í fjög-
ur ár en danskir stúdentar komust þar ekki
að fyrr en eftir nokkurra ára nám. Niels
lauk læknisnáminu á þrítugasta aldursári
með slakri einkunn en ljósi punkturinn var
að hann hafði skömmu áður trúlofast bisk-
upsdótturinni í Ribe, Ingeborg Balselv.
Niels og Ingeborg voru gefin saman í dóm-
kirkjunni í Ribe undir lok árs 1892 en
nokkru áður hafði útför Hannesar Finsen,
föður Nielsar, verið gerð frá sömu kirkju.
Niels og Ingeborg eignuðust fjögur börn en
það elsta lést í fæðingu en hin voru Halldór,
Gudrun og Valgerda.
Því verður ekki á móti mælt að Niels var
af íslenskum ættum eins og skilmerkilega er
greint frá í íslenskum bókum þar sem sagt
er af afrekum hans. Hann var auðvitað einn-
ig af dönskum ættum því ekki var hann
móðurlaus frekar en aðrir. Hann elst upp í
Færeyjum til 14 ára aldurs, býr tæp tvö ár í
Danmörku, er síðan sex vetur og eitt sumar
á Íslandi en býr eftir það í Danmörku til
æviloka rúmum 20 árum síðar. Danska var
hans móðurmál og hann talaði dönsku í
Færeyjum en hann mun hafa náð þokka-
legum tökum á íslensku á meðan hann
dvaldi á Íslandi. Það hefur eitthvað þvælst
fyrir mönnum sem skrifað hafa um Niels
Finsen að staðsetja hann meðal þessara
þriggja þjóða og Anker Aggebo læknir, sem
skrifaði lotningarfulla ævisögu hans, lýsti
honum þannig: „Róttækur, einmana, dul-
rænn og þjáður maður. Skapgerð hans var
djörf, margradda, þó að hún hefði aðeins
einn streng. Færeyskt granít, harður og
karlmannlegur, einmana íslenskur jökull,
dreymandi unaður Suður-Sjálands og hlýja
Holtsetalandsvatna var sameinað og sam-
stillt í þrekmiklum vilja hans. Hvað sem
þessu líður var Niels Finsen danskur þegn
og verðugur fulltrúi þess jarðvegs sem hann
var sprottinn úr.“
Rannsóknir og lækningar
Að loknu námi í læknisfræðinni fékk Niels
starf við háskólann sem kennari í líffæra-
fræði en hluti af því starfi fólst í krufn-
ingum. Hann var farsæll í starfi og leysti
það vel af hendi en það var annað sem vakti
áhuga hans og hann sagði starfi sínu lausu
árið 1893. Í Hospitaltidende í júlí 1893 birt-
ist fyrsta vísindagrein Nielsar „Om Lysets
Indvirkning paa Huden“ en hann skrifaði
rúmlega 30 vísindagreinar á næstu tíu árum.
Rannsóknir hans snerust fyrst og fremst um
áhrif sólarljóssins og annarrar geislunar á
húðina. Aðrir læknar höfðu gert athuganir á
þessu sviði áður og þeirra á meðal var
franski læknirinn Charcot, faðir Charcot
sem fórst með skipinu Pourquoi pas? út af
Mýrum árið 1936, og sænski læknirinn Wid-
mark.
Niels Finsen rannsakaði áhrif ljóss á vís-
indalegan hátt, hvaða geislar hefðu áhrif,
hvernig þeir hefðu áhrif og hvers vegna það
gerðist. Það var ekki nóg að segja „blessuð
sólin elskar allt…“ það varð að færa vís-
indalega sönnun fyrir því. Niels lýsti því
sjálfur hvernig áhugi hans á lækningamætti
sólarljóssins vaknaði:
„Ein af mínum fyrstu athugunum og auk
þess sönnun fyrir gagnsemi sólarljóssins var
það sem hér fer á eftir: Fyrir neðan
gluggann minn í húsagarðinum var flatt þak.
Sólin skein á helming þaksins, þar lá köttur
og sleikti sólskinið, sneri sér og teygði og
virtist kunna lífinu hið besta. Þegar skugg-
inn féll á köttinn færði hann sig þangað sem
sólin skein. Þetta endurtók sig nokkrum
sinnum. Þessi hversdagslegi atburður varð
tvígildur fyrir mig. Í fyrsta lagi áleit ég að
sólarljósið væri nytsamt fyrir köttinn úr því
að hann leitaði þess ósjálfrátt. Ég man líka
að ég öfundaði köttinn sem gat legið svona í
sólskininu. Þarna fékk ég fyrstu hugmynd-
ina um sólböð eða ljósaböð. Síðar komst ég
að því að sólböð voru notuð í fornöld en þá
hafði ég aldrei heyrt þeirra getið.
Önnur smáathugun sama eðlis: Ég stóð á
brúnni yfir á Slotsholmen (Hojbro) og horfði
niður í vatnið (vegna lasleika varð ég að
stansa hvað eftir annað á leiðinni). Það var
glaða sólskin og brúin varpaði skugga á
sundið. Undir brúnni var mikill straumur.
Ég kom auga á eitt skorkvikindanna sem
voru á yfirborði vatnsins. Það barst með
straumnum til brúarinnar. En er það kom
inn í skuggann þaut það á móti straumnum.
Þetta endurtók sig hvað eftir annað meðan
ég stóð þarna á brúnni, – einhverju sinni
sagði ég kunningja mínum frá þessu með
köttinn og skorpödduna. Hann sagði mér þá
frá stofuhundi sem ætíð leitaði uppi sól-
skinsblettina í stofunni og legðist þar. Þess-
ar þrjár í sjálfu sér ómerkilegu athuganir
festu huga minn við þýðingu ljóssins og mér
datt jafnvel í hug að hagnýta hana, þ.e.a.s.
ljósaböð.“
Í bréfi til Ólafs bróður síns vorið 1894 seg-
ir Niels, „Eins og sakir standa fæst ég við
rannsóknir á gagnsemi sólarljóssins (dýra-
tilraunir). Ég vonast til að ná einhverjum ár-
angri. En ég hef mikið að gera og þoli ekki
að leggja hart að mér vegna heilsunnar,
annars líður mér nú ákjósanlega.“
Finsen er með alls konar athuganir og til-
raunir og mörg rannsóknartækin smíðar
hann sjálfur. Hann athugar ekki bara sólar-
ljósið heldur einnig kolbogaljós og röntgen-
geisla og hvernig samspil þeirra gæti verið.
Rit hans Ljósið sem fjörgjafi endar þannig:
„Við þekkjum öll hin einkennilegu áhrif sem
sólarljósið hefur á allar lifandi verur. Við
finnum þau þó að við sjáum þau ekki að
jafnaði. Við tökum eftir þeim við snögg um-
skipti. Hafi himinninn t.d. verið skýjaður á
sumardegi og sólin brýst allt í einu fram
breytist öll náttúran. Allt lifnar við, skor-
kvikindin skríða glaðlega um eða fljúga suð-
andi í loftinu. Eðlur og uglur koma fram á
sjónarsviðið og leika sér í sólskininu, fugl-
arnir syngja. Við mennirnir finnum einnig
þessi góðu áhrif. Þessi greinilega verkun
ljóssins, en dálítið óákveðna, mætti kalla lífs-
vekjandi í þeim skilningi að hún vekur til
lífsins, eykur hreyfingu. Hingað til hefur
þetta, er mér óhætt að segja, verið eignað
hlýju sólargeislanna og „andlegum áhrifum“
ljóssins. Mér virðist af rannsóknum mínum
og athugunum að þessi áhrif séu útfjólu-
bláum geislum að þakka, að minnsta kosti
hvað lægri dýr snertir.“
Niels veit að geislun og sólarljósið hafa
áhrif en það nægir honum ekki, hann verður
að hafa vísindalega sönnun. Við ófullkomnar
athuganir setti hann fram þá tilgátu að húð-
berklar, lúpus, stöfuðu af sýklum í húðinni,
en þó ekki í ysta lagi hennar vegna þess að
sólarljósið dræpi þá þar. Þess vegna þyrfti
að koma geislum inn í húðina til að drepa
sýklana.
Tilraunir Dowes og Blunt 1878 bentu til
þess að sólarljós gæti drepið eða hamið vöxt
sýkla sem valda sjúkdómum hjá mönnum.
Niels gerir ýmsar athuganir og prófar sig
áfram með rafljósi þar sem sólskinsstund-
irnar voru stundum af skornum skammti.
Hann fær inni hjá Rafmagnsveitu Kaup-
mannahafnar í Gothersgötu árið 1895 og þar
læknar hann sannanlega fyrsta sjúklinginn
af lúpus. Rafveitustjórinn Winfeld-Hansen
segir svo frá:
„Mig minnir að það hafi verið um miðjan
nóvember sem dr. Finsen leitaði til okkar.
Hann bað leyfis að mega gera nokkrar til-
raunir um áhrif ljóssins á húðberkla. Ég
man greinilega hve skýr og einföld rök Fin-
sens voru er hann færði fyrir sannfæringu
sinni um að ljósið gæti læknað lúpus. Hann
skýrði mér frá því að húðberklasýklarnir
væru ½–1 mm undir húðinni. Hann áleit að
þetta væri af því að sýklarnir þyldu ekki
ljósið eða að minnsta kosti einhverja ljós-
geisla. Eftir nokkrar byrjunartilraunir sem
hann hafði gert hafði hann ástæðu til þess
að halda að það væru fjólubláu geislarnir
sem væru sýklunum banvænir. Hann kvaðst
álíta að geislarnir gætu farið 1 cm inn í lík-
amann. Hann trúði því fastlega að tilraunin
mundi takast.
Mér var ánægja að því að leyfa tilraun-
irnar á rannsóknarstofu rafmagnsstöðvar-
BRAUTRYÐJANDI Í LÆKNA-
VÍSINDUM EN ÞÓ SÖNN-
UN VANMÁTTAR ÞEIRRA
Hinn 10. desember 1903 tilkynnti Nóbelsnefndin
í Stokkhólmi að hinn íslenskættaði Niels Ryberg Fin-
sen fengi Nóbelsverðlaunin í læknisfræði. Verðlaunin
voru veitt fyrir „framlag hans til lækninga, sérstaklega
lupus vulgaris, með áherslu á geislun þar sem hann
hefur opnað nýjar víddir í læknisfræðinni“, eins
og segir í rökstuðningi nefndarinnar. Hver var
þessi maður og hvað gerði hann svona merkilegt
að það verðskuldaði Nóbelsverðlaun?
Niels Finsen rannsakaði áhrif ljóss á vísinda-
legan hátt.
UM NIELS FINSEN
E F T I R J Ó N Ó L A F Í S B E R G