Lesbók Morgunblaðsins - 01.11.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. NÓVEMBER 2003 9
– þar göngum við enn út úr húsi og verðum
óvænt og algjörlega, holdvot“. Hún telur veðrið
vera tæki í lífi okkar til að auka samsömun við
aðra sem og umhverfið; „upplýsingar um veð-
urfar eru teknar fram til að auka áhrif af ein-
hverju; sem tákngerving“.
Massey færir rök að því að við notum veðrið
með þessum hætti m.a. til að upplifa tímann í
því rými sem við byggjum hverju sinni. Hún
rekur þá póstmódernísku hugmyndafræði sem
leynist í togstreitunni á milli okkar persónulegu
reynslu og þess sem gerist umhverfis okkur –
einnig þar sem við erum ekki viðstödd og er ut-
an við okkar valdsvið. Reynsla er raunveruleg
þó við upplifun hana ekki sjálf, hvort sem hún
hefur áhrif á líf okkar eða ekki. „Upphafs-
punktar og ákvörðunarstaðir lifa sínu eigin lífi.
Afhjúpun á þeim hefðbundnu andstæðum sem
felast í virku viðfangsefni og óvirkum hlut er
þáttur í vinnuferli Ólafs Elíassonar. Hann ögr-
ar þessari stöðnuðu, fyrirframgefnu, ósættan-
legu „hlutgervingu“ listarinnar, þegar áhorf-
andinn nálgast hana,“ segir hún. Með þeim
hætti tekst honum einnig að ögra fyrirfram-
gefnum hugmyndum okkar um rými með því að
framkalla „hreyfingu“ eða „ferli“ í víðasta skiln-
ingi þessara hugtaka – í þeim skilningi er felur í
sér framvindu eða breytingar. „Rými býr yfir
tíma/tímum. Ekki sem óvirkur samtími [sam-
tími í merkingunni þar sem allt gerist sam-
tímis] lokaðs kerfis heldur sem samtími hreyf-
ingar. Og það er allt annar hlutur.“
Frelsi til formgerðar
Það er því ekki bara listamaðurinn sem hefur
frelsi til að formgera þá reynslu er Verkefni um
veðrið býr yfir, heldur er það frelsi eftirlátið
áhorfandanum sjálfum. Ólafur hefur lagt hart
að sér við að leita leiða í verkum sínum til að
skapa það svigrúm er listaverk þurfa að búa yf-
ir til að slíkt megi takast. Allt frá því að sýning
Ólafs var opnuð fyrir rúmum tveimur vikum,
hefur þetta frelsi til formgerðar meðal annars
lýst sér í því að fólk liggur á gólfinu í túrb-
ínusalnum í tugatali gagngert til að framkalla
myndir, form og hreyfingar í speglunum fyrir
ofan sig, jafnvel í þeim mæli að fjallað var um
það sem „listgjörning“ í langri grein í The
Guardian í vikunni. Þar var verkinu jafnframt
lýst með þeim hætti að það væri þegar orðið að
„goðsögn“, sem vitaskuld er fyrst og fremst til
marks um hversu vel listamanninum hefur tek-
ist að fá áhorfendur til að þreifa sig áfram í því
virka ferli framvindu og breytinga er Verkefni
um veðrið felur í sér.
Ólafur gerir sér þó fulla grein fyrir að fram-
setning þessarar hugmyndafræði um áhorfand-
ann og hlutverk hans í sýningarferlinu er ekki
einungis undir honum einum komin sem lista-
manni, hún er órjúfanlega tengd því umhverfi
þar sem list hans er til sýnis; staðnum, arki-
tektúrnum, stofnuninni, markaðssetningunni og
samofnum hlutverkum allra þessara þátta. Eins
og fram kom í viðtali er birtist í Morgunblaðinu
í sumar við Susan May, sýningarstjóra Ólafs í
túrbínusalnum, ákvað hann því að reyna að af-
hjúpa meðvitaðan og/eða ómeðvitaðan þátt
safnsins sem stofnunar, í því hvernig safngest-
urinn upplifir verkið. Að sögn May vildi Ólafur
„sjá til þess að safnið sem liststofnun, [miðlaði]
ekki niðurstöðu um verkið fyrirfram – eins og
oft gerist þegar fólki er sagt að það muni upp-
lifa þetta eða hitt frammi fyrir listaverki – því
það er andstætt því sem hann er að fást við á
þessari sýningu“.
Í pallborðsumræðum sem prentaðar eru í
sýningarskrá verkefnisins segist Ólafur hafa
gert sér grein fyrir því að sýning í Tate Modern
feli það í sér að listamaðurinn „gangi inn í tilbú-
ið líkan af því hvaða upplifun felst í list, [...] ég
vildi komast að því hvað felst í því að ganga inn
í strúktúr þar sem framsetning reynslu hefur
þegar verið framleidd, sem pakki, sem end-
anleg heild. Ég á ekki við að öllu leyti, heldur
fagurfræðilega. Tate, sem stofnun, hefur mark-
aðssett pakka tilfinninga og reynslu. Þá á ég við
hugtakið [að baki sýningarinnar], kynninguna,
túlkunina, ítarefnið, þetta allt saman, auk rým-
isins.“
Sá vandi sem hann taldi sér vera á höndum
fólst í því að áhorfandinn er með fyrirfram-
gefnar hugmyndir um rýmið sem leiða til þess
að hann sér það ekki eins og það er, heldur eins
og honum hefur verið sagt að það sé. En þessi
vandi á ekki einungis við um rými sem notað er
til sýningarhalds því Ólafur tekur einmitt fram
að hann „trúi því ekki að til sé sönn reynsla,
vegna þess að ég held að fólk sjái það sem það
vill sjá; sitt eigið frávarp“.
Átök andstæðra afla
Doreen Massey telur að með verki sínu hafi
Ólafi tekist að minnka þetta frávarp til mikilla
muna. Honum hafi tekist að sýna fram á að
rými hafi marga tíma; ekki einungis í afstæðum
skilningi, heldur einnig í persónulegri reynslu
okkar sjálfra. „Til þess að ljúka rými upp fyrir
þessari tegund af ímyndunarafli þarf að sam-
þætta tímann og rýmið,“ segir hún. Ekki það að
hún vilji halda því fram að myndlist er byggir
fyrst og fremst á framsetningu hlutar jafngildi
hlutgervingu rýmisins, heldur fremur að þau
einkenni sem af slíkri listsköpun leiða (stilling
sjónarinnar á einn hlut, stöðugleiki hans) hafa
hingað til einnig verið álitin eiga við um rýmið
umhverfis. Röksemd hennar er „að framsetn-
ingin/hlutgerving rýmisins setji hömlur á þann
þrótt er felst í tímanum. Rýmið fær vont orð á
sig,“ segir hún.
En með því að skapa forsendur í sýning-
arrýminu þar sem áþreifanlegur ramminn –
það sem við áhorfendum blasir – er einungis
kveikja að virkri þátttöku þeirra í eigin rann-
sókn hefur Ólafi tekist að skapa nýja vídd í
upplifun á myndlist. Vídd þar sem rýmið býr
yfir fjölþættri reynslu óteljandi þátta er gerast
samtímis. Verkið myndar þannig hliðstæðu við
ytri óreiðu ómunavíddar tilvistarinnar – veðrið
og himingeiminn – sem og við innri óreiðu
hvers og eins sem upplifir það, ekki síður en við
ringulreiðina í hugmyndafræði samtímans.
Ófyrirsjáanlegt veðrið, sem er stöðugum breyt-
ingum háð frá augnabliki til augnabliks og end-
urtekur sig aldrei, verður þannig að hugmynda-
fræðilegu tæki sem listamaðurinn notar til að
brjóta niður þá viðteknu klisju að listaverk (eða
jafnvel hvað sem er) geti verið til sem „statísk“
eða óvirk hugmynd er standi óhögguð og tíma-
laus án þess að verða fyrir þeim hvörfum er
eiga sér stað hvert augnablik fyrir tilstilli upp-
lifunar áhorfandans.
Nítjándu aldar heimspekingurinn P.D.
Ouspensky gerir í verkinu Tertium Organum
tilraun til að lýsa ámóta óræðri reynslu og felst
í verki Ólafs. Hann segir að ef við snertum yf-
irborð borðplötu með fingurgómunum, „þá
muni þar birtast fimm hringir, er á flötu yf-
irborðinu gefa enga hugmynd um uppbyggingu
handarinnar og þeirrar manneskju er höndin
tilheyrir. Á borðinu birtast fimm aðskildir
hringir,“ segir hann, „og hvernig er þá hægt að
nota þá sem fosendu til að gera sér manneskju í
hugarlund ásamt öllu því ríkidæmi líkamlegs og
andlegs líf sem henni tilheyrir?“ Verk Ólafs
vinnur einmitt á þessum sviðum; þeim óræðu
sviðum er gera mannsandanum kleift að þreifa
sig áfram og skynja það sem erfitt er að skil-
greina með öðrum hætti en fyrir tilstilli full-
komlega afstæðrar upplifunar, á mörkum hins
fagurfræðilega, heimspekilega og vísindalega.
Ð OG VERULEIKANN
Ljósmynd/Ari Magg
örtu mistri sköpunarverks síns í túrbínusal Tate Modern á opnunardaginn.
Ljós sólar Ólafs er
kraftmikið en mjúkt,
minnir á atlot mildra
afla náttúrunnar,
fremur en þann
ótamda kraft er oft
felur í sér eyðilegg-
ingu. Mýkt og mildi
ljósgjafans leikur í
heitu litrófi er skír-
skotar til rómantíkur
og fortíðarþrár án þess
þó að nokkrum blekk-
ingum sé beitt. Áhorf-
andinn er sér full-
komlega meðvitandi
um bæði uppbyggingu
verksins og vélræna
þætti þess, og þar af
leiðandi einnig um
sinn eigin þátt í þeim
tilfinningum sem
sýningin vekur innra
með honum.
fbi@mbl.is