Lesbók Morgunblaðsins - 01.11.2003, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins - 01.11.2003, Page 11
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. NÓVEMBER 2003 11 Er Ísland heitur reitur? SVAR: Heitir reitir nefnast staðir á jörðinni sem einkennast í fyrsta lagi af mikilli eldvirkni samanborið við svæðin í kring og í öðru lagi af því að þeir rísa hátt yfir umhverfið. Þannig verður ekki um það deilt að Ísland er mun eld- virkari hluti af hryggjakerfi jarðar en Mið- Atlantshafshryggurinn bæði fyrir norðan og sunnan landið. Þetta kemur meðal annars fram í því að blágrýtisskorpan undir Íslandi er um 30 km þykk en skorpan sunnan og norðan við landið er um 6 km að þykkt. Og jafnframt leikur ekki á því vafi að Ísland rís yfir sjáv- armál, ólíkt Atlantshafshryggnum fyrir norð- an og sunnan. Af þessum sökum er Ísland óumdeilanlega „heitur reitur“ og hefur svo verið að minnsta kosti í 60 milljón ár, eins og Grænlands- Færeyjahryggurinn sannar. En Grænlands- Færeyjahryggurinn er einhvers konar fram- hald af Íslandi til VNV og ASA, gerður úr 25– 30 km þykkri blágrýtisskorpu. Bergið í Fær- eyjum og A-Grænlandi er 60–65 milljón ára, myndað þegar þessir staðir voru þar sem Ís- land er nú. Í meira en 30 ár hefur almennt verið talið að heitir reitir myndist þar sem „möttulstrókar“ rísa úr iðrum jarðar. Strókar þessir eru 200– 300°C heitari en möttulefnið umhverfis og þess vegna eðlisléttari. Þeir „sjást“ með jarð- skjálftabylgjum niður á 450 km dýpi en til þess að „sjá“ þá lengra niður þyrfti mun víðfeðmari og fullkomnari net jarðskjálftamæla en nú eru til staðar. Hins vegar eru ýmis rök fyrir því að mött- ulstrókar, að minnsta kosti hinir öflugri þeirra, nái allt niður að mörkum jarðkjarna og -möttuls á 2.900 km dýpi, og að varminn sem þeir bera til yfirborðsins sé frá kjarnanum kominn. Þá hefur verið sýnt fram á það að eðl- iseiginleikar möttulefnis, sem hitnar nógu mikið til að það fari að „ólga“ líkt og grautur í potti, séu þannig að mjóir, sívalir strókar myndist í stað þess að efnið allt sé á iði. Að ýmsu leyti minna möttulstrókar, eins og menn hugsa sér þá, á saltstöpla sem alkunnir eru frá Mið-Austurlöndum og víðar: Saltlag sem liggur undir fargi eðlisþyngri jarðlaga rís til yfirborðsins í strókum – saltstöplum – og getur meira að segja náð alla leið upp á yf- irborð þar sem saltið dreifir úr sér líkt og jök- ulís. Kenningin um möttulstróka hefur reynst öflug við að skýra eiginleika heitra reita. Þeir (heitu reitirnir) standa hátt vegna þess að und- ir þeim er (tiltölulega) eðlisléttur sökkull. Hin mikla eldvirkni, og þar með þykk blágrýt- isskorpa, stafar af því hve heitur möttulstrók- urinn er: Blágrýtið myndast þegar heitt mött- ulefni bráðnar vegna þrýstiléttis, og því heitara sem möttulefnið er, þeim mun meiri verður bráðnunin. 200–300°C munur á hita ís- lenska möttulstróksins og jarðmöttulsins und- ir Mið-Atlantshafshryggnum fyrir norðan og sunnan nægir til þess að skýra muninn á þykkt skorpunnar. Jarðefnafræðilegar mælingar á íslenskum blágrýtissýnum benda til um 30% bráðnunar undir landinu, sem svarar til um 25 km þykkr- ar blágrýtisskorpu. Og jarðskjálftafræðingar telja sig greina mörk blágrýtis og möttulefnis á 25–35 km dýpi. Loks er þess að geta, að möttulstrókar virðast vera tiltölulega stað- fastir – og rótfastir í jarðmöttlinum – miðað við skorpu jarðar, sem skiptist í fleka sem eru á reki fram og aftur um yfirborð hnattarins eins og kunnugt er. Þannig hefur fjarlægðin milli heitu reitanna Íslands og Hawaii haldist óbreytt í að minnsta kosti 40 milljón ár. Eins og mál standa er svarið því þetta: Ís- land er heitur reitur, og undir Íslandi er mött- ulstrókur, um 200 km í þvermál, sem sennilega nær allar götur niður að mörkum möttuls og kjarna. Sigurður Steinþórsson, prófessor í jarðfræði við HÍ. Hver er munurinn á fléttum og skófum? SVAR: Orðin fléttur og skófir eru að vissu marki mismunandi nöfn yfir sama fyrirbærið, sambýli svepps og þörunga. Þó er viss merk- ingarmunur á orðunum eins og skýrt verður hér á eftir. Orðið fléttur í þessari merkingu kemur fyrst fyrir í bók Helga Jónssonar, Bygging og líf plantna - Grasafræði, sem út kom árið 1906. Hann notaði það yfir allan þann hóp sveppa sem mynda sambýli við þörunga og hefur sú merking orðsins haldist síðan. Litið var á flétt- ur sem sjálfstæða fylkingu plönturíkisins al- veg eins og sveppi og mosa. Ekkert orð í mál- inu hafði þessa merkingu fyrir, því að fram að þessu hafði almenningur ekki gert neinn greinarmun á fléttum og mosum, en kallaði fléttur oftast mosa (samanber litunarmosi, hreindýramosi). Blaðkenndar fléttur voru stundum nefndar skófir (geitaskóf, engjaskóf, veggjaskóf) eða grös (fjallagrös, maríugrös). Í dag er hins vegar litið á fléttur sem hluta svepparíkisins og eru það aðeins sérstæðir lifnaðarhættir sem greina þær frá sveppum, það er sambýlið við þörungana sem jafnframt gerir þær frumbjarga. Orðið skófir er aftur á móti gamalt í málinu og er notað yfir blaðkenndar eða hrúð- urkenndar fléttur, sem auðvelt er að skafa af steinum. Blaðkenndar fléttur á jarðvegi voru einnig nefndar skófir (engjaskófir), og jafnvel mosar með sama vaxtarlag samanber dýjaskóf yfir mosann Marchantia. Runnkenndar fléttur eins og hreindýramosi eða skollakræða voru aldrei nefndar skófir. Ef við höldum okkur við þessa merkingu orðanna, má segja að allar skófir séu fléttur ef við undanskiljum dýjaskófina, en ekki eru all- ar fléttur skófir. Hörður Kristinsson, sérfræðingur á Náttúrufræðistofnun Íslands. ER ÍSLAND HEITUR REITUR? Hvers vegna fyrnast lögbrot, sjá selir í lit, hvað er DAFO-greining, hvers vegna er bókstafurinn z notaður til að tákna svefn í myndasögum og hver var Murphy sem lög- mál Murphys er kennt við? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is. VÍSINDI Morgunblaðið/RAX Frá Heklugosi. F YRSTU tvær rúnir rúnastafrófsins, Fé og Úr, vísa á heim lífrænnar náttúru, auk þess sem önnur tengist goðsagnavef hetjukvæða en hin sköpunarsögu í Eddu Snorra Sturlusonar. Næstu tvær rúnir mynda samstæðu með líkum hætti nema spennuvídd þeirra er enn víðtækari. Séu Fé og Úr náttúrurúnir þá eru Þurs og Óss alheimsrúnir því þær benda til máttarvalda sem þarfnast hvort annars svo jafnvægi haldist í heiminum. Í Egils sögu tengist hin fyrrnefnda líkama mannsins með hörmulegum afleiðingum. Hann stenst ekki innrás þess sem Þursrúnin stendur fyrir: eitraðan eld, vetrarstorm yfir eyðilegum fjöllum, dauðann í óbyggð- inni, grýtt nesið og helkalt afl hafsins fyrir utan. Færa má rök fyrir því að rún þessi vísi á einu sviði á Ými, forföður hrímþursa, sem varð til við samruna elds og íss. Sé það rétt þá vísar rúnin á frumrænan efnisheim líkt og Úr. Frum- kýrin og frumþursinn skópust við sameining elds og íss, sem fyrr getur, við bráðnun eit- urdropa, en af þeim var kýrin virkt sköpunarafl, nær- andi kraftur, sem gaf frumverunni Bor mannsmynd. Kýrin kann að vera tákn um frum-orku gagnstætt Ými er stendur fyrir frum-efni, efnismassa sem „fórnað“ var af þremur guðlegum verum, frumvitund alheimsins í líki Óðins, Vila og Vés. Sköpun Bors og dráp Ýmis varði veg frá ís og hrími, óviti og formleysu, frá efn- isglundroða til forms og vitundar. Þursrúnin er óreiðutákn í göldrum sautjándu aldar, en í baksýn er dauðahneigð mannsins, eyðingarvilji sem birst getur í þungri, stjórnlausri heift. Þessi merk- ing kemur að hluta fram í rúnakvæðunum þar sem rúnin er skýrð; „Þurs veldur kvenna kvillu;/ kátur verður fár af illu“, stendur í því norska. Rúnin er líkt og í Skírnismálum tengd þjáningum kvenna, barns- farasótt eða tíðum. Jötuneðli rúnarinnar er auk þess dregið fram í íslenska kvæðinu; Þursinn er „kletta búi“, sem var kenning fyrir tröll og jötna, og „varð- rúnar ver“, en „Varðrún“ er eitt af nöfnum tröllkvenna í Snorra-Eddu. Þar er rúnin að auki kennd við Sat- úrnus. En Þursrúnin átti sér tvær hliðar líkt og aðrar rúnir. Hún er að vísu tákn fyrir hráan og andlausan eyðilegg- ingarkraft sem beint var gegn Ásum er stóðu fyrir meðvitund og skipulag. Þeir gátu hins vegar goldið líku líkt, mætt ofríki með ofbeldi, auk þess sem uppruni guða og jötna var samslunginn. Þursrúnin er því ekki aðeins rún frumlægs glundroða heldur vísar hún um leið á guð þrumufleygsins, nauðsynlegan niðurbrotskraft, Þór, sem var jötnaótti, gýgjargrætir, ormsvoði og Hrungnis haussprengir samkvæmt fornum kvæðum. Hafa verður hugfast í þessu samhengi að guðir voru jötnum háðir á ýmsan hátt. Hvorir þörfnuðust hinna enda leitaðist Þór ekki við að tortíma ætt- um jötna. Hlutverk hans var að tryggja jafnvægi í lífkerfi alheimsins, eða eins og segir í Hár- barðsljóðum Eddukvæða: „Mikil myndi ætt jötna,/ ef allir lifði,/ vætur myndi manna/ undir Miðgarði.“ Arfsagnir Snorra-Eddu sýna að Þór átti sitthvað sameiginlegt með jötnum, var son Jarðar og átti afkvæmi með Járnsöxu. Mynd hans er margþætt því hann var í senn ægilegur þrumu- guð, geðstrangur jötnabani og guð mildrar náttúru, frjósemisguð sem gaf sólskin um daga og döggvar um nætur. Þetta tvíeggjaða vald tengist mætti þrumunnar sem Þór var kenndur við. Enginn kemst hjá því að fyllast lotningu þegar eldingar leika við himin, en jafnframt vaknar ótti því hver veit hvar eldinn ber niður? Menn finna fyrir návist guðsins sem í öndverðu var ekki greindur frá þrumunni sem slíkri, heldur bjó hann í henni, var þruman sjálf, en einhvern tíma seinna varð til guð í mannslíki, og fólk trúði því að hann veitti ljúfu og langþráðu lífi yfir eyðilega jörð, með regni því sem þrumunni fylgir, en gæti um leið valdið skaða og tjóni með hagli og eldingum. Þessi túlkun styður það sem áður er sagt um tvíeðli fyrstu rúnanna, Fés og Úrs, tákn hafa aldrei einfalda merkingu, en Þursrúnin er eftir sem áður hættulegasta rún rúnastafrófsins. Jafnvægið er alla tíð brothætt og hætt við afturhvarfi, frá Þór, um ættir jötna til Ýmisveru upphafsins, enda er Þursrúnin notuð óspart í meinstöfum og fordæðuskap sautjándu aldar; þar er óveðursafl hennar virkjað um tvíundir og þríundir, hlekkjun tveggja eða fleiri rúna, eins og lög kváðu á um. RÚNAMESSA LESBÓKAR Morgunblaðið/RAX „Þursrúnin stendur fyrir: eitraðan eld, vetrarstorm yfir eyðilegum fjöllum, dauðann í óbyggðinni, grýtt nesið og helkalt afl hafsins fyrir utan.“ ÞURS RÚNALÝSING 3:16 M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.