Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.2004, Síða 12

12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. júlí 2004
Við viljum ganga að vissum hlutum vísumþegar langþráð sumarið breiðir loksinsút faðminn. Fyrst og fremst mannsæm-andi veðri til útiveru, hagstæðu verði á
grillmat og spennandi, skemmtilegum og heila-
lausum sumarmyndum þar sem afþreyingargildið
er sett á oddinn. Áhyggjur og alvara lífsins geta
beðið haustsins ásamt útsynningi, soðningu og
hríð.
Sumarið er tími mynda á
borð við Total Recall, Shrek,
Speed, Die Hard,
Armageddon og Indiana
Jones en framleiðsla kvik-
myndaiðnaðarins er því marki brennd að enginn
veit neitt í sinn koll hvernig afurðirnar spjara sig
fyrr en viðbrögð áhorfenda koma í ljós. Þá er
engu breytt. Því hefur sumarið ekki síður verið
tími vonbrigða og risavaxinna mistaka á borð við
Pearl Harbor, A.I., Matrix 2 og 3, Star Wars Ep-
isode II., Windtalkers, og allra hinna skellanna
sem hafa fært okkur stærri skerf ef leiðindum en
ánægju.
Fyrrasumar var einstaklega slakt, hver sum-
arstórmyndin var frumsýnd á eftir annarri sem
stóð ekki undir væntingum; Hulk, League of the
Extraordinary Gentlemen, lokakafli Matrix-
þrennunnar, SWAT, svo nokkrar séu nefndar,
framleiðendur og bíógestir
í slæmum málum. Var
Draumaverksmiðjan að
missa tökin á viðskipt-
unum?
Svarið er sem betur fer
neitandi. Sumarið 2004 hef-
ur verið dæmalaust gott,
sumarstórmyndirnar koma
í röðum, hver annarri
skemmtilegri. Fjörið byrj-
aði í maí með Van Helsing, sem þó er hvað slökust
þeirra trompa sem Hollywood hefur spilað út síð-
ustu vikurnar. Trója, Ekki á morgun heldur hinn,
Harry Potter 3., Shrek 2., Kóngulóarmaðurinn 2.,
Ég, vélmenni, allt eru þetta fisléttir sumarsmellir
eins og þeir gerast bestir. Aðsóknin hefur slegið
öll met hér sem annars staðar, það er aftur væn-
legur kostur að skella sér í bíó á hlýju júlíkvöldi.
Það er vissara að mæta tímanlega, í sumar hafa
oftlega myndast langar biðraðir við miða-
sölugötin, örugg vísbending
um að eitthvað eftirsókn-
arvert er á boðstólum.
Veislunni er ekki lokið,
nokkrar dæmigerðar sum-
arstórmyndir eiga eftir að
skjóta upp kollinum. M.a.
endurgerð The Manchurian
Candidate, sem fengið hef-
ur góða dóma vestra; The
Village, sem er nýjasta
mynd hrollvekjusmiðsins M. Night Shyamalan
(Sjötta skilningarvitið); Collateral, með Tom
Cruise undir handleiðslu Michaels Mann og Alien
vs Predator, enn ein brellumyndin sem sækir
uppruna sinn í heim hasarblaðahetja.
Við erum því í bestu málum í rökkvuðum sölum
kvikmyndahúsanna sumarið 2004; kjúklingar,
svína- og lambakjöt hefur ekki verið ódýrara í
mannaminnum og þá er aðeins að biðja og vona að
veðurguðirnir verði okkur líknsamir.
Sumarsmellir snúa aftur
Sjónarhorn
Eftir Sæbjörn
Valdimarsson
saebjorn@heimsnet.is
Ég, vélmenni Will Smith á tali við vélmenni í
einum af hinum funheitu smellum sumarsins.
’Aðsóknin hefur slegið öll met hér sem annars staðar, það eraftur vænlegur kostur að skella sér í bíó á júlíkvöldi. ‘
The Screen Actors Guild,stærsta bandalag leikara í
Bandaríkjunum, tryggði sér á dög-
unum rétt yfir
sjö kvikmyndum
og hyggst nú
selja réttinn til
að geta greitt
útistandandi
skuldir við
nokkra leikara.
Þetta er í
fyrsta sinn sem
yfirmenn banda-
lagsins hafa nýtt
sér réttinn sem þeir hafa til að
leggja kvikmyndir undir að þessum
hætti eigi enn eftir að greiða leik-
urum laun.
Rétthafi kvik-
myndar hefur
meðal annars val um það hvar hún
er tekin til sýningar.
Meðal þeirra leikara sem greiða
á laun fyrir ágóðann eru James
Coburn, David Bowie, Mark Wahl-
berg og Rosanna Arquette.
  
Breski kvikmyndaiðnaðurinnvelti hærri peningaupphæðum
en nokkru sinni fyrr á síðasta ári.
Breska kvik-
myndaráðið birti
fyrr í vikunni
lista yfir 10
tekjuhæstu
myndir síðasta
árs og náðu
myndirnar í
heild að hala inn
tæplega 200
milljarða ís-
lenskra króna.
Bresku myndirnar Love Act-
ually, Johnny English og Tomb
Raider 2 áttu stóran þátt í vel-
gengninni og áttu þær jafnframt
5,7 % af allri miðasölu í Bandaríkj-
unum.
Breska kvikmyndaráðið birti
einnig upplýsingar um aukningu í
breskri kvikmyndagerð en árið
2003 voru 173 kvikmyndir gerðar
þar í landi, meira en helmingi fleiri
en árið áður. 57 þúsund ein-
staklingar höfðu atvinnu af breska
kvikmyndaiðnaðinum á síðsta ári
og nemur sú aukning um 77% frá
árinu áður.
  
Nú hafa verið mönnuð flesthlutverk kvikmyndarinnar
Hroki og hleypidómar (Pride and
Prejudice) eftir
sögu Jane Aust-
en sem leikstjór-
inn Joe Wright
er með í bígerð.
Breska leik-
konan Keira
Knightley mun
fara með hlut-
verk Elísabetar
Bennet en
Knightley hefur
að undanförnu verið að festa sig í
sessi sem kvikmyndastjarna og á
að baki myndir á borð við Love
Actually, Pirates of the Caribbean
og King Arthur.
Matthew MacFadyen fer með
hlutverk hins sjarmerandi en
hrokafulla Herra Darcy. Þau Don-
ald Sutherland, Judy Dench og
Brenda Blethyn fara jafnframt
með hlutverk í myndinni sem
áformað er að frumsýna á næsta
ári.
  
Leikarinn Tommy Lee Jonesundirbýr nú frumraun sína
sem leikstjóri.
Kvikmyndin
nefnist The
Three Burials of
Melquiades
Estrada og segir
frá Pete nokkr-
um Perkins sem
berst fyrir því að
verða við hinstu
ósk vinar síns
um að verða
grafinn í Mexíkó.
Jones fer jafnframt með aðal-
hlutverk myndarinnar.
Handritshöfundur myndarinnar
er Gullermo Arriaga sem á að baki
myndir á borð við 21 Grams og
Amores Perros.
Erlendar
kvikmyndir
Keira Knightley
David Bowie
Love Actually
Tommy Lee Jones
E
f stórfyrirtæki væru raunverulegar
persónur teldust þau án efa skóla-
bókardæmi um hinn sjúklega sið-
blinda einstakling. Þetta er nið-
urstaða og útgangspunktur kana-
dísku kvikmyndagerðarmannanna
Marks Achbars, Jennifer Abbott og Joels Bakans í
nýrri heimildarmynd sem hefur vakið mikla athygli
þar sem hún hefur verið sýnd í Kanada og Banda-
ríkjunum að undanförnu. Myndin ber einfaldlega
heitið Fyrirtækið (The Corporation) en þar er sjón-
um beint að þeirri grundvallarstofnun í kapítalísku
hagkerfi sem titillinn vísar til. Dregin er upp allt að
því hrollvekjandi mynd af því ofurvaldi sem stórfyr-
irtæki hafa í alþjóðasamfélaginu, og hvaða áhrif
grundvallarstefna þeirra um hámörkun gróða hefur
á umhverfi, menn og önnur dýr
jarðarkringlunnar.
Fyrirtækið var sýnd á kvik-
myndahátíðum beggja vegna
Atlantshafs áður en hún fór í dreifingu í fyrstu stór-
borgum Bandaríkjanna nú í júlí. Gagnrýnendur
helstu dagblaða og kvikmyndatímarita hafa gefið
myndinni góðar umsagnir en segja má að hún
hringi ekki ósvipuðum bjöllum heimildarmynd
Michaels Moores, Farenheit 9/11, sem nýtur gríð-
arlegra vinsælda um þessar mundir. Fyrirtækið
sver sig í hefð pólitískra heimildarmynda sem eiga
sér nokkra sögu í bandarískri kvikmyndagerð, en
Michael Moore hefur með velgengni sinni gert sýni-
legri á alþjóðlegum kvikmyndamarkaði.
Þannig hafa margir líkt Fyrirtækinu við harðvít-
uga gagnrýni Michaels Moores á stjórnarhætti og
utanríkisstefnu bandarískra stjórnvalda í Faren-
heit 9/11 en aðrir hafa bent á að efnistök og stíl-
brögð myndanna séu gjörólík. Enda má með réttu
segja að á meðan Moore beinir gagnrýni sinni að
miklu leyti að áhrifum eins manns, þ.e. George W.
Bush, leitast höfundar Fyrirtækisins við að greina
það kerfi sem vestrænt hagkerfi lýtur í grunn-
atriðum.
Frá Chomsky til Friedmans
Í myndinni er lagt út af samnefndri bók handrits-
höfundarins Joels Bakans, sem er prófessor í lög-
fræði við háskólann í British Columbia, og rætt við
um fjörutíu málsmetandi aðila í bandarísku og kan-
adísku þjóðlífi. Enda er Fyrirtækið um þrír klukku-
tímar á lengd í óstyttri útgáfu og öðlast gildi sitt
ekki síst af þeim sjónarhornum og upplýsingum
sem safnað er saman til að bregða upp mynd af
þeim veruleika sem við búum við. Álitsgjafahóp-
urinn kemur úr ólíkum áttum í pólitísku og fé-
lagslegu landslagi, en þar er rætt við allt frá vinstri-
sinnuðum menntamönnum, til hægrisinnaðra
fyrirtækjastjórnenda, auk hagfræðinga, sagnfræð-
inga, sálfræðinga og heimspekinga. Meðal þekktra
viðmælenda eru málvísindaprófessorinn og sam-
félagslegi ummælandinn Noam Chomsky, fræði-
konan Naomi Klein, sagnfræðingurinn Howard
Zinn, kvikmyndagerðarmaðurinn Michael Moore
og hagfræðingurinn Milton Friedman. Þá er rætt
við áhrifafólk í fyrirtækjaheiminum, s.s. forstjóra
Shell og Ray Sheldon, framkvæmdastjóra stærsta
teppaframleiðanda heims, sem „snerist“ nýlega til
umhverfisvænni framleiðsluhátta. Einnig koma
fram í myndinni aðilar sem orðið hafa fyrir barðinu
á alræði stórfyrirtækja, líkt og Jane Akre og Steve
Wilson, rannsóknarblaðamenn hjá Fox-sjónvarps-
fréttastöðinni, sem voru rekin úr starfi eftir að þau
neituðu að lúta ritskoðunarkröfum í framsetningu
fréttar sem þau höfðu unnið um heilsuspillandi áhrif
vaxtarhormóna í bandarískum landbúnaði.
Rétturinn til lífs, frelsis og athafna
„Ef þér er annt um umhverfið, atvinnuréttindi,
heilsu þína og framtíð barna þinna, verðurðu að sjá
þessa mynd,“ segir gagnrýnandi Washington Post
m.a. um Fyrirtækið jafnframt því sem hann lýsir
þungum áhyggjum yfir framtíð þar sem allt frá
regnvatni til genamengja mannsins eru komin í
einkaeign.
Í myndinni eru rakin ýmis dæmi um takmarkað
siðferði stórfyrirtækja heimsins, allt frá barna-
þrælkun í þriðja heiminum til markaðssetningar til
barna í „nýja“ heiminum. Í gegnum ótal dæmi um
ómannúðlega meðferð dýra, skeytingarleysi gagn-
vart atvinnuréttindum, spillingu umhverfisins og
vísvitandi framleiðslu skaðlegra og heilsuspillandi
vara eru áhrif ákveðinna grundvallartilhneiginga
fyrirtækja áréttuð. Og þá greiningu má heyra úr
munni bæði vinstrisinnaða sagnfræðingsins How-
ards Zinns og hins hægrisinnaða Miltons Fried-
mans. Þ.e.: hámörkun gróða fer ekki saman við
svæðisbundna og félagslega hagsmuni. Þetta eru
svo sem ekki ný tíðindi, en þau Achbar, Abbott og
Bakan setja þessar staðreyndir í áhugavert sam-
hengi. Þannig er ekki einungis brugðið upp mynd af
ástandinu eins og það birtist í samtímanum, heldur
leitað aftur í söguna og rýnt í sögu fyrirtækisins,
eða öllu heldur „réttindasögu“ þess.
Á nítjándu öldinni voru fyrirtækjum nefnilega
tryggð stjórnarskrárbundin réttindi á við raun-
verulegar manneskjur. Um það var úrskurðað í
hæstarétti Bandaríkjanna árið 1886, þegar staðfest
var að kröfu snjallra lögfræðinga að líta bæri á rétt
fyrirtækja á sama hátt og manneskja sem nytu
frelsis til lífs og athafna samkvæmt 14. stjórn-
arskrárbreytingunni. Ef áhrif og vald stórfyr-
irtækja eru borin saman við réttindi barnungra
verkamanna í þriðja heiminum má glöggt sjá að hin
fræga stjórnarskrárbreyting sem gerð var til þess
að tryggja réttindi fyrrum þræla í Bandaríkjunum,
hafi orðið fyrirtækjum til meiri hagsbóta en fólkinu
sem þau voru ætluð.
Og enn halda aðstandendur Fyrirtækisins rök-
leiðslunni áfram:
En ef litið er á fyrirtækið að miklu leyti sem
raunverulega persónu, hvernig stenst hún þá þær
siðferðiskröfur sem almennt eru gerðar til fólks?
Við athugunina kemur m.a. í ljós að eðli sínu sam-
kvæmt ber fyrirtækið öll einkenni sjúklegrar sið-
blindu, samkvæmt alþjóðastöðlum um einkenni
geðraskana. Meðal einkennanna sem fyrirtækin
sýna af sér eru „harðsvírað skeytingarleysi um vel-
ferð annarra“, þau eru „ófær um að mynda var-
anleg sambönd við fólk“, „beita blekkingum“, og
eru „ófær um að sýna iðrun“. Fyrirtækið er sem
sagt skepna sem lýtur sams konar réttinda til frels-
is og athafna og manneskja, en virðist að mestu
leyti undanskilin þeirri samfélagslegu og siðferð-
islegu ábyrgð sem slíkum réttindum fylgja.
Vinsæl meðal almennings
Ólíkt því sem t.d. má um segja um kvikmynd Mich-
aels Moores, Roger and Me, er gagnrýni myndar
þeirra Achbar og félaga ekki beint að lyk-
ilpersónum í fyrirtækjaheiminum, heldur að kerf-
inu sem þær starfa innan (og eru því óhjákvæmi-
lega hlekkur í vexti og viðhaldi þess). Þannig
komast höfundar að hluta til að niðurstöðu sem kall-
ast á við samfélagsgreiningu félagsfræðinga á borð
við Max Weber og má því segja að almennar og yf-
irvegaðar röksemdir einkenni myndina, þó svo hún
eigi það til að hrella líftóruna úr áhorfandanum á
stundum.
Enda virðist sem Fyrirtækið hafi vakið athygli
þeirra sem fjallað hafa um það, jafnt úr herbúðum
róttæklinga sem innanbúðarmanna í fyrirtækja-
heiminum en jákvæðir og ígrundaðir dómar hafa
t.d. birst í The Village Voice, The Economist og
Wall Street Journal. En líkt og reyndin hefur verið
með pólitískar heimildarmyndir Michaels Moores,
virðist Fyrirtækið ekki síður falla í kramið hjá hin-
um almenna áhorfanda en hún var valin besta
myndin af áhorfendum á Sundance- og Toronto-
kvikmyndahátíðinni svo dæmi séu nefnd.
Sálarmein stórfyrirtækja
Kanadíska heimildarmyndin Fyrirtækið (The
Corporation) er enn eitt dæmið um aukinn sýni-
leika pólitískra heimildarmynda á alþjóðlegum
kvikmyndamarkaði. Þar velta höfundar fyrir sér
grunneinkennum stórfyrirtækja nútímans og
líkja þeim við siðblindusjúklinga.
Fyrirtækjaréttindi Svo virðist sem fyrirtæki njóti sams konar réttinda og manneskjur en deili engan veginn
sömu ábyrgð. Mark Achbar, Jennifer Abbott og Joel Bakan fjalla um ofurvald stórfyrirtækja í heimildarmynd-
inni Fyrirtækið (The Corporation) sem vakið hefur athygli vestan hafs.
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is