NT - 16.08.1984, Síða 10

■ Það kann að vera, að
fjármálaráðherrum okkar tíma
finnist þeir eiga úr vöndu að.
ráða við að draga úr opinberri
eyðslu, en engu að síður munu
arftakar þeirra á tuttugustu og
fyrstu öldinni öfunda þá! Eftir
þrjátíu ár verða iðnríkin nefni-
lega að springa af ellilífeyris-
þegum. Kostnaðurinn mun
gera börnin þeirra gráhærð!
Aðalálagið verður, þegar
börn fædd í stóru bylgjunni á
fimmta áratugnum, komast
yfir sextugt, snemma á næstu
öld, einmitt í sömu rnund og
fækkun fæðinga á árunum eftir
1960 er farin að hafa áhrif á
fjölda starfandi fólks. En
breytingin á aldri þegnanna
er kostnaðarsöm. í nær hverju
einasta iðnaðarríki fjölgaði lif-
andi fæddum á árunum 1895-
1914, en síðan dró lítillega úr
þeim eftir 1919. Vegna þess að
betri heilsugæsla og næring
hefur stuðlað að sífellt lengri
ævi, hefur hið svokallaða
„framfærsluhlutfaU“ - fjöldi
lífeyrisþega á móti fólki á
starfsaldri - sífellt farið hækk-
andi.
Eftir 1960 hafa einkum þess-
ir þættir stuðlað að aukningu
útgjalda til félagsmála:
Heilbrigðismál
Á árunum milli 1960 og 1981
jukust útgjöld til heilbrigðis-
mála um 18% að raungildi í
löndum OECD, vegna breyt-
inga á aldri þegnaima. Þessi
upphæð hefði orðið enn hærri,
ef ekki hefði dregið úr fæð-
ingum eftir 1975, en ungabörn
eru líka aldurshópur, sem
einnig er mjög kostnaðar-
samur fyrir heilbrigðiskerfið.
Lífeyrir
Á milli 1960 og 1975 jukust
útgjöld sjö stærstu ríkjanna í
OECD til eftirlauna um 40%
að raungildi! Þetta samsvarar
u.þ.b. 2,2% árlegum vexti.
Eftir 1975 beittu mörg ríki
niðurskurði í eftirlaunakerfum
sínum, en hafa samt þurft að
mæta 1,8% aukningu raunút-
gjalda til eftirlauna. Mynd 1
sýnir, hvernig þeir þættir út-
gjalda til félagsmála, sem
tengjast aldri þegnanna, hafa
vaxið síðan 1960.
Að borga fyrir afa
En það hangir meira á spýt-
unni. Mynd 2 sýnir nýlegar
spár urn framfærsluhlutfallið
fram til ársins 2030 í Banda-
ríkjunum, Vestur-Þýskalandi,
Japan og Bretlandi. í spánum
er gert ráð fyrir litlum breyt-
ingum á frjósemi og lífslíkum.
Hvort tveggja er íhaldssamt
metið svo framfærsluhlutfallið
gæti hækkað jafnvel hraðar en
spáin gerir ráð fyrir.
Kostnaðurinn, sem verður
vegna breytts hlutfalls þiggj-
enda og greiðenda er mismun-
andi vegna mismunandi lífeyr-'
iskerfa í löndunum, en cittcr
þó sameiginlegt: með óbreyttu
fyrirkomulagi mun koma að
því að lokum að útgjöldin
verða meiri en tekjurnar.
í Bandaríkjunum er gert ráð
fyrir að hlutfall eftirlaunaþega
á móti launamönnum muni
vaxa frá 20% 1980 í 23% árið
2000, í 33% árið 2020 og í 42%
árið 2030. Um árið 2055 verður
hlutfallið að öllum líkindum
hærra en 50%, - aðeins tveir
vinnandi fyrir hvern eftirlauna-
þega.
Prófessor Sherwin Rosen
við Háskólann í Chicago hefur
áætlað, hver áhrif þetta hafi á
eftirlaunakerfið. Hann byrjar
á árinu 1981 og aðalatrið spár-
innar er það, að á árunum 2005
og 5,030 muni árleg fjárvöntun,
til viðbótar því, sem núverandi
iðgjöld gefa, vera um það bil
20 milljarðar dollara. Svart-
sýnni spá, en samt skynsamleg,
gerir ráð fyrir að fjárvöntunin
muni nema um 50 milljörðum.
1 Vestur-Þýskalandi hafði
hlutfallið eftirlaunaþegar/
Ef marka má framtíðarspána verður fjölmennara á göngum elliheimilanna en nú er.
Eftirlaun eftir árið 2000:
Eftirlaunakreppan
er að skella á
launamenn náð 45% árið 1980
og var það trúlega það hæsta í
veröldinni. Ekki er gert ráð
fyrir að þetta hlutfall hækki
frarn til 1995, en þá mun það
taka kipp upp á við. Um 2005
mun hlutfallið verða komið í
60% og árið 2030 90% eða
næsturn einn ellilífeyrisþegi á
hvern vinnandi mann.
Þeir Karl Heinz Júttermeier
og Hans Georg Petersen í Kiel
hafa reiknað út, að sambands-
stjórnin muni koma til með að
þurfa að hækka iðgjöld upp í
u.þ.b. 32% af brúttó tekjum
(í Vestur-Þýskalandi eru ið-
gjöld greidd af launþegum og
atvinnurekendum). Þetta mun
koma skattprósentunni hjá
fjölskyldum með meðaltekjur
upp í yfir 80%. Spárnar eru
bjartsýnar að því leyti, að þær
gera ráð fyrir almennum hag-
vexti í Vestur-Þýskalandi um
3,5% árlega fram til ársins
2000 og 2,4% eftir það.
Það, hve eftirlaun eru rífleg
í Vestur-Þýskalandi, á sinn
þátt í því, hve vandamálið
verður stórt þar. Eftirlaunin
eru miðuð við samsvarandi
laun á markaðnum og eru
skattfrjáls. Þetta hefur í för
með sér, að margir hafa úr
meiru að spila eftir að þeir
komast á eftirlaun, en áður.
Útlitið er ekki eins svart í
Bretlandi. Hlutfall lífeyrisþega
á móti launþegum var 36%
1981 en hækkar aðeins í 45%
árið 2030. Raunar nnin þetta
hlutfall lækka á árunum kring-
um aldamótin og komast niður
í 33%.
Bretar standa engu að síður
frammi fyrir stórauknum út-
gjöldum til eftirlauna. Þar er
um að ræða kerfi, sem umbun-
ar mönnum sérstaklega fyrir
að hafa tollað í opinberri þjón-
ustu (kerfi þetta er skammstaf-
að „Serps“ á ensku). Eins og
er, er fáum greitt samkvæmt
þessu kerfi, en þeim byrjar að
fjölga mjög eftir 2000, enda
var kerfið sett á laggirnar 1978.
Til þess að kosta þessa viðbót,
telja sérfræðingar að til þurfi
að korna hækkun framlaga úr
16,5% í 20,5% brúttótekna
árið 2018. Sumir telja reyndar
að þessi upphæð sé allt of lág
og fárvöntunin árið 2030 verði
um 20 milljarðar punda á
núvirði eða meiri en nemur
núverandi halla á fjárlögum
Breta.
Japanir munu eldast
óhemjulega ef svo má að orði
komast. Milli áranna 1970 og
1990 mun fjöldi fólks 65 ára og
eldra aukast um 86% eða úr
7,4 milljónunt í 13,8 milljónir.
Á árunum milli 1945 og 1960
minnkaði meðal barnafjöldi í
fjölskyldu úr 4,5 í 2,0 og var
orðinn 1,8 árið 1978aðmeðal-
tali. Afleiðing þessarar breyt-
ingar er, að hlutfall lífeyris-
þega á móti launþega, mun
hækka frá aðeins 8,0% 1976
upp í 23% 1990, í 37% árið
2000 og upp í 63% árið 2025.
Jafnvel þótt gert sé ráð fyrir
að ríkið auki sinn hluta í
lífeyriskerfinu frá því sem nú
er, en því hefur verið heitið,
þýðir þetta hrun japanska líf-
eyriskerfisins. Eða, það mundi
gera það, ef fjármögnun jap-
anska kerfisins væri með sama
hætti og í öðrum vestrænum
löndum.
Gegnumstreymiskerfin
Iðnríkin hafa flest tekið
þann kost að fjármagna eftir-
launakerfi sín með svokallaðri
gegnumstreymisaðferð - skatt-
ar og iðgjöld þeirra sem greiða
í sjóðinn nú eru notuð beint til
þess að greiða lífeyrisþegum
eftirlaun. Þessi gegnum-
streymiskerfi voru sérlega vin-
sæl meðal ríkisstjórna eftir-
stríðsáranna, vegna þess sem
mætti kalla „keðjubréfaeðli"
þeirra: Þeir sem fyrstu nutu
eftirlauna þurftu lítið eða ekk-
ert að greiða til sjóðanna og
eftirlaunin voru eins og himna-
sending.
Þegar lífeyriskerfin komust
til meiri þroska, virtist þetta
enn hafa sína kosti en þá
aðeins með því að „veðsetja
framtíðina". Mikil efnahagsleg
gróska á árunum milli 1950 og
1960, ásamt vaxandi fjölda
launþega sem greiddu iðgjöld,
urðu til þess að hægt var að
auka stöðugt greidd eftirlaun.
Hver nýr hópur lífeyrisþega
fékk greitt meira en hann hafði
borgað sjálfur. Öllum stóð á
sama um þetta því byrðin á
hvern iðgjaldagreiðanda fór
líka ntinnkandi.
Þessi blekkingarhringekja er
nú að snúast við. Minni hag-
vöxtur, sami eða minnkandi
fjöldi iðgjaldagreiðenda og
vaxandi fjöldi lífeyrisþega hef-
ur í för með sér að þetta
gegnumstreymi verður að
hætta. Brátt verða launþegar
að greiða iðgjöld sín inn í
kerfi' sem í raun og veru eru
vonlaus. Þegar svo er komið
getur gegnumstreymiskerfi
ekki gengið. Þegarogefstjórn-
völd ákveða efri mörk skatt-
heirntu mun breyting eins og
þessi sem verður á aldursskipt-
ingu þjóðar hafa í för með sér
að opinber framlög og ellilíf-
eyrir verða að lækka ef ekki er
dregið út öðrum framlögum -
ríkisins.
Eru Japanir hagsýnir?
Lífeyriskerfi Japana byggj-
ast á sjóðsöfnun fremur en
gegnumstreymi. f sjóðsöfn-
unarkerfi byggjast greiðslur til
lífeyrisþega á því sem hann og
félagar hans greiddu til sjóðs-
ins á starfsævi sinni. Þannig
hefur megin-ríkiskerfið Kosei-
Nenken-Hoken (KNH) byggt
upp gilda varasjóði sem að öllu
eðlilegu ættu að duga til að
standa við skuldbindingar í
framtíðinni.
Til þess að menn geti áttað
sig á kostum sjóðsöfnunarkerf-
is Japana er rétt að bera saman
það sem Japanir borga nú í
iðgjöld til kerfisins og hvað
þeir mundu greiða ef þeir
hefðu gegnumstreymiskerfi. í
gegnumstreymiskerfi þurftu
þeir að greiða nú 3,9% af
brúttótekjum. Ef ekki er gert
ráð fyrir aukningu rauntekna
færi þetta hlutfall upp í yfir
30% árið 2025 (Jafnvel þótt
gert væri ráð fyrir tekjuaukn-
ingu upp á 2% árlega mundi
þetta sam.t fara upp í 25%).
I sjóðsöfnunarkerfinu sem
nú er við lýði greiddu Japanir
(1980) 10,5% af brúttótekjum
og hámarksiðgjald er um það
bil 54000 íslenskar krónur á
launþega á mánuði. Launþeg-
ar nú eru að greiða fyrir hærri
kröfur sem þeir munu gera til
lífsins í framtíðinni fremur en
til að mæta tiltölulega hógvær-
um kröfum þeirra sem nú eru
gamlir. Þetta hlutfall, 10,6%
kemur ekki til með að þurfa að
breytast. Sjóðsöfnunarkerfi
eru nefnilega ónæm fyrir breyt-
ingum sem kunna að verða á
aldursskiptingu þjóða. Nauð-
synlegt hlutfall iðgjalda byggist
einungis á upphæð lífeyris og
því hve vel fjármagn sem safn-
ast í sjóðinn er ávaxtað.
Og þar liggur hundurinn
grafinn. Það er stefna jap-
önsku stjórnarinnar að nota
KNH-sjóðinn til fjárfestinga
innanlands svo sem í vegagerð.
Vextirnir sem stjórnin greiðir
af því fé sem hún fær að láni
eru ákveðnir af henni og eru
töluvert neðan við vexti á
frjálsum markaði. Á seinustu
árum hafa raunvextir af því fé
sem ríkið hefur haft að láni frá
sjóðnum verið neikvæður.
Með núverandi hlutfalli ið-
gjalda og lífeyrisgreiðslna er
efnahagur KNH-sjóðsins í
raun óheilbrigður.
Reyndar er það svo að þótt
vextirnir væru jákvæðir mundi
höfuðstóllinn ekki fara vax-
andi. Noriyuki Takayama við
Hitotsubashi-háskólann hefur
reiknað út að til þess að sjóður-
inn geti staðið við lífeyris-
skuldbindingar sínar einsog
þær voru 1981 og miðað við að
ekki verði breyting á eftir-
launaaldri (nú 60 ár) verði
stjórnin að hækka iðgjöld úr
10,6% í 16,2%. Er þá gert ráð
fyrir 2% raunávöxtun á fjár-
munum sjóðsins. Ef ávöxtunin
er hins vegar engin, þurfa ið-
gjöldin að hækka upp í um það
bil 30% og ef raunvextir eru
neikvæðir yrði hækkunin enn
meiri. Árin og afskipti ríkisins
eru stöðugt að rýra höfuðstól
sjóðsins. Þegar næsta stökk
verður í aldursdreifingu Jap-
ana á næstu öld kann að vera
að ríkisstjórnin hafi þegar
neyðst til þess að taka upp hina
skaðlegu gegnumstreymispólit-
ík.
Meiri sparnaður
Margir hagfræðingar halda
því fram að sjóðsöfnunarkerfi
hafi marga kosti fram yfir
gegnumstreymiskerfi. Ekki sé
hægt að segja að annað kerfið
sé „ódýrara“ en hitt því þau
kosti iðgjaldsgreiðandann
sömu fjárupphæð þegar til
lengri tíma er litið. Sjóðsöfn-
unarkerfi leggi hins vegar
minni byrðar á greiðandann
þegar allt kemur til alls vegna
þess að þau stuðli að örari
hagvexti.
Rökin fyrir þessu eru eftir-
farandi: í efnahagskerfi í vexti
leiði sjóðsöfnunarkerfi til þess
að sparnaður verði meiri,
menn leggja meira fyrir eftir
því sem þeir hafa meira milli
handanna. Þar með skapist
fjármagn sem nýst geti til hag-
kvæmrar fjárfestingar. í gegn-
umstreymiskerfi safnist hins-
vegar ekki fyrir neinir fjármun-
ir og því aukist sparnaðurinn
ekkert.
Verið getur að þetta viðhorf
sé rangt. Robert Barro við
Chicagoháskóla hefur lýst
dæmi um hvernig gegnum-