NT - 26.03.1985, Blaðsíða 10

Merkileg
grein uw
elnahags-
átöHUn
Þriðjudagur 26. mars 1985
Draga fast gengi og jöfnunar-
sjóðir best úr hagsveiflum?
10
■ Sjö samdráttarskeið hafa
gengið yfir íslenskt efnahagslíf
síðan um seinna stríð. Yfir eitt
þessara skeiða, 1967-68, dróst
þjóðarframleiðslan saman um
heil 8%. Sex af afturkippunum
áttu rætur að rekja til erlendra
truflana, annaðhvort rýrnandi
eftirspurnar eftir íslenskum
vörum á erlendunr nrörkuðum
eða versnandi viðskiptakjara.
Þessi lýsing á þróun ís-
lenskra efnahagsmála síðustu
áratugina kemur fram í grein
eftir Guðmund Magnússon,
háskólarektor, og Tór Einars-
son, hagfræðing, í nýútkom-
inni Klemensarbók. Titill
greinarinnar er „Hagsveiflur,
gengismál og jöfnunarsjóðir",
og í henni ganga höfundarnir
skrefi lengra heldur en að rekja
efnahagserfiðleika okkar og
greina orsakir þeirra; þeir búa
ennfremur til líkan sem notar
þessar sögulegu upplýsingar til
þess að segja fyrir um hvers
konar viðbrögð íslenskra
stjórnvalda gætu í framtíðinni
orðið árangursríkust til að
mæta svipuðum erfiðleikum.
Hvaða gengisstjórn?
Þeir Guðmundur og Tór
leita svara við spurningunni:
Hvers konar gengisskráning ís-
lensku krónunnar gæti best
varið okkur fyrir áhrifum af
alvarlegri svciflu á okkar mikil-
vægasta markaði í Bandaríkj-
unum? Hvaða aðferð ylli
minnstri röskun á framleiðslu
landsmanna, verðlaginu og
laununum?
1 niðurlagi greinarinnar segja
höfundarnir m.a. svo um ár-
angurinn af hverri aðferð af
fjórum sem þeir athuga:
Breytilegt gengi..... þótt
íslendingum tækist að losna úr
viðjum þrálátrar verðbólgu,
væri hætt við verulegum öldu-
gangi í verðlagi eftir sem áður.
„Of sveigjanlegt" raungengi er
ávísun á rykkjóttan gang launa
og verðbólgu." og: „Margt
bendir til að sveigjanlegt raun-
gengi magni sveiflur í launum
og verðbólgu umfram þær sem
leiðir af öðrum gengiskost-
um.“
Fast gengi. „Ekki er víst að
fast raungengi eitt sér breyti
hér nriklu um. Þó er ósennilegt
að kaupmáttur launa sveiflað-
ist meir en við núríkjandi geng-
■ Tór Einarsson.
isstefnu. Að öllu samanlögðu
sýnist fast raungengi frenrur
ófýsilegur kostur, a.nr.k. mið-
að við núverandi tilhögun
gjaldeyrismála og fjármála
ríkisins."
Fast gengi með jöfnunar-
sjóðum. „Niðurstöður benda
til að jöfnunarsjóðir í einhverri
mynd gætu bætt úr skák og
kemur það varla á óvart.“
„Tregbreytilegt“ gengi.
„Eftir þeirri leið mætti draga
talsveit úr launa- og verðbólgu-
sveitlum, án þess að of dýru
verði yrði keypt, í rykkjóttri
framleiðslu og atvinnu." Éinn-
ig: „Svokallað tregbreytilegt
raungengi er kostur senr kanna
þyrfti nánar. Vera kann að
hann sé sá skásti sem tiltækur
er í bráðina."
Að öllu samanlögðu komast
höfundarnir að þeirri niður-
stöðu að fast gengi ásamt
jöfnunarsjóðum skili bestum
árangri við að draga úr áhrifunr
sveiflunnar á íslenskt efna-
hagslíf. Jöfnunarsjóðirnir
stuðli sérstaklega að stillilegri
verðbólgu, peningaframboði
og rauniaunum. En þeir ganga
samt ekki svo langt að mæla
beinlínis með þessu fyrirkomu-
lagi. heldur segja: „Jöfnunar-
sjóðir í þeirri mynd sem eink-
um hefur verið rædd hérlendis
eru tvíbentir. Þeim þarf að
beita mjög einarðlega vænti
menn árangurs.“
„Nýstárlegar og
vandaðar röksemdir“
- segir Ásgeir Daníelsson, hagfræðingur
■ Grein Guðmundar Magn-
ússonar og Tórs Einarssonar
fjallar á nýstárlegan hátt um
efni sem verið hefur íslenskum
hagfræðingum hugleikið, þ.e.
áhrif breytinga í ytri aðstæðum
þjóðarbúsins og leiðir til að
draga úrþeim sveiflum í fram-
leiðslu, launum og verðbólgu,
sem fylgt hafa slíkum breyting-
um. Sumar niðurstöður þeirra
eru mjög athyglisverðar. Eink-
um fannst mér samanburður
þeirra á áhrifum mismunandi
gengisstefna og beitingu jöfn-
unarsjóða til að draga úr sveifl-
um í hagkerfinu vera forvitni-
legur. Sú niðurstaða þeirra að
hægt sé að beita jöfnunarsjóð-
um til að draga úr sveiflum í
þjóðarbúskapnum, og svo sú
niðurstaða þeirra að „mjög
langt kann að þurfa að ganga í
aðgerðum af þessu tagi ef ná á
einhverjum árangri" er í sam-
ræmi við skoðanir nrargra ann-
arra íslenskra hagfræðinga. En
með rannsóknum sínum hafa
Guðmundur og Tór fært okkur
nýstárlegar og vandaðar rök-
semdir fyrir þessum niðurstöð-
um. f vísindagrein, sem er jafn
ónákvæm og hagfræðin, skiptir
slíkt miklu.
Eitt það nýstárlegasta í grein
Guðmundar og Tórs er að þeir
gera ráð fyrir því að fólk taki
ákvarðanir sínar út frá
skynsamlegum væntingum.
Kenningin um skynsamlegar
væntingar var fyrst sett fram
fyrir 25 árum af John Muth, og
hefur hún notið mikilla vin-
sælda á undanförnum 10-15
árum. Ástæður þessara vin-
sælda kenningarinnar eru aug-
Ijósar: í fyrsta lagi þá skipta jú
væntingar einstaklinganna í
hagkerfinu miklu máli fyrir
atburðarásina og þróun hag-
kerfisins. í öðru lagi þá hafa
allar aðrar kenningar um það
hvernig væntingar fólks mynd-
ast bersýnilega galla sem kenn-
ingin um skynsamlegar vænt-
ingar bætti úr.
Margir hagfræðingar hafa
bent á að þótt kenningin um
skynsamlegar væntingar leysi
ákveðin vandamál varðandi
væntingar og hlutverk þeirra,
þá er hún í sama hjólfarinu og
fyrirrennarar hennar varðandi
önnuratriði. Líktogfyrirrenn-
arar hennar gerir hún t.d. ráð
fyrir því að væntingar allra séu
eins. Hún gengur jafnvel skref-
inu lengra með því, að sú
forsenda kenningarinnar um
skynsamlegar væntingar, að til
sé ein rétt kenning um hagkerf-
ið, sem væntingar fólks taki
mið af, gerir það óskynsamlegt
að væntingar fólks séu mis-
munandi. Spákaupmennskaog
margt annað, sem daglega á
sér stað í hagkerfinu verður
illskýranlegt ef gengið er út frá
kcnningunni um skynsamlegar
væntingar.
Það kemur auðvitað spánskt
fyrir sjónir þegar hagfræðingar
gefa sér það í útreikningum
sínum að einstaklingarnir í
hagkerfinu (stjórnendur fyrir-
tækja, launafólk, neytendur,
stjórnvöld) viti ávallt um það
sem framundan er í efnahags-
málum. Mörgum finnst
kannski einnig að þessi for-
senda sé sérstaklega langt frá
lagi hér á landi. En þá ber hins
að gæta, að aðrar aðferðir
byggja á síst traustari grunni.
■ Ásgeir Daníelsson.
Alla vega er engin ástæða til að
ætla að önnur vélræn kenning
um myndun væntinga gefi betri
raun.
Einn af ókostum þess að
byggja á kenningunni um
skynsamlegar væntingar í lík-
önum af því tagi sem Guð-
mundur og Tór hafa smíðað,
er að öll reikningsvinna verður
mjög flókin ogviðamikil. Auð-
vitað er ekkert við því að gera
ef réttar kenningar um hag-
kerfið og þróun þess eru
flóknar. Én að öðru jöfnu þá
hlýtur það að teljast til kosta
hagfræðikenningar ef hún er
einföld. Markmiðið hlýtur að
vera að geta skýrt sem mest
nreð sem einföldustum kcnn-
ingunr.
Mér þótti mjög athyglisvert
að frainreikningur með líkani
þeirra Guðmundar og Tórs gaf
að raunlaun fylgja þróun þjóð-
arframleiðslu með lítið eitt
„Kemurekkiáóvart“
- segir Þorvaldur Gylfason, prófessor
■ „Þetta er gert svolítið með
nýjum aðferðum, en niður-
stöðurnar koma engum í raun
og veru á óvart. Þetta er það
sem við áttum allir meira og
nrinna von á," sagði Þorvaldur
Gylfason, prófessor, þegar
hann var spurður álits á hag-
sveiflugreininni.
„Ég hef satt best að segja
ýmislegt að athuga við „hag-
sýnisvæntingu", en það er í
raun og veru ekki höfuðatriði
í málflutningi þeirra Guð-
mundar og Tórs. Maður kæm-
ist hæglega að sömu niður-
stöðu án þess að gera endan-
lega ráð fyrir henni," sagði
Þorvaldur Gylfason að lokum.
skemmri töf en í raunveru-
leikanum.
Athugun á þróun raunlauna
á íslandi undanfarna áratugi
sýnir að þegar þjóðarfram-
leiðslan byrjar að vaxa þá vaxa
raunlaun hægar en framleiðsl-
an. Á síðari helmingi upp-
sveiflunnar vaxa raunlaun aft-
ur á móti hraðar en þjóðar-
framleiðslan. Þegar svo sam-
dráttur byrjar þá minnkar
þjóðarframleiðslan meir en
raunlaun. Það er ekki fyrr en
1-2 árum eftir að samdráttur-
inn hefst, sem þetta snýst aftur
við.
Þessa þróun má auðveldlega
skýra með tilvísun til styrk-
leika aðila vinnumarkaðarins
á mismunandi skeiðum í þróun
hagsveiflunnar. Þegar upp-
sveiflan er komin á skrið og
fyrst eftir að samdráttur hefst
þá er staða verkalýðshreyfing-
arinnar sterkust. Én staða at-
vinnurekenda er sterkust þeg-
ar samdrátturinn hefur staðið
um nokkurt skeið og á fyrstu
stigum uppsveiflunnar.
1 grein Guðmundar og Tórs
er það ekki skýrt hvers vegna
framreikningur þeirra með lík-
aninu gefur þessa niðurstöðu
varðandi samband raunlauna
og þjóðarframleiðslu. Fljótt á
litið þá virðist mér einnig að
þær margbrotnu ástæður (sem
m.a. felast í þróun verðbólg-
unnar og áhrifum raunvaxta á
framboð á vinnuafli) sem liggja
að baki þess að líkanið hegðar
sér á þennan hátt séu síst
sennilegri en sú einfalda skýr-
ing sem ég rakti hér að framan.
■ Þorvaldur Gylfason.
■ „Ég fagna því að menn
hafi tækifæri og þekkingu til
þess að hugsa um svona mál.
Þó í svona vinnu sé ekki alltaf
verið að fjalla akkúrat um þau
dægurmál sem efst eru í efna-
hagsmálunum, þá fæðast oft í
henni hugmyndir sem hægt og
hægt síast inn í dægurþrasið,"
sagði Vilhjálmur Egilsson,
hagfræðingur VSÍ, þegar við
leituðum álits hans á grein
þeirra Guðmundar og Tórs.
„Ég reikna nú ekki með, og
það kemur reyndar skýrt fram
í lok greinarinnar, að þeir telji
sig hafa fundið nokkurn
endanlegan sannleik í þessum
málum. Helstu niðurstöðurnar
eru sem sagt þær að þessar
sveiflur í þjóðarframleiðslunni
verði minnstar þegar beitt er
föstu gengi og jöfnunarsjóð-
um. Þetta eru kannski niður-
stöður sem menn hefðu búist
við að fá,“ sagði Vilhjálmur.
„Jöfnunarsjóðir geta hins
vegar gengið út í öfgar," hélt
hann áfram. „Það er augljóst
mál að það borgar sig að veiða
fiskinn þegar hann er hæstur í
verði og þegar mest aflast, en
leggja minni áherslu á veiðarn-
ar og geyma frekar fiskinn í
sjónum þegar verðið er lágt og
illa aflast. Éf við hegðum okk-
ur eftir þessu getur vel verið að
þjóðarframleiðslan verði mest
þegar dæmið er gert upp.
Maður sá það á árum áður
þegar menn voru að gera út á
Aflatryggingasjóð að svona
sveiflujöfnunarsjóðir geta leitt
okkur út í hreina vitleysu. Þá
voru alveg ótrúlegustu vinnu-
brögð viðhöfð. Þá var haldið
uppi hreint vonlausri vinnslu.
Ég held að enginn vildi hverfa
aftur til slíkra aðgerða, jafnvel
þó að þær jöfnuðu einhverja
sveiflu," sagði Vilhjálmur.
„Það er annars athyglisvert
að velta fyrir sér þessum sveifl-
um og viðhorfi okkar, sem
þjóðar, til þeirra. Ef maður
lítur á mentalitet þjóðarinnar,
■ Vilhjálmur Egilsson.
þá virðumst við frekar vilja
búa við sveiflurnar heldur en
að jafna afkomuna stöðugt.
Þannig eru sveiflurnar kannski
ekki svo óæskilegar. Þegar vel
gengur í sjávarútveginum og
víðar þá viljum við hækka
kaupið og eyða miklunr pen-
ingum. Svo þegar illa gengur,
þá erum við tilbúin til þess að
taka skellinn. Þetta er kannski
einsog með fleira hjá okkur,
jafnvel drykkjusiðina, þegar
menn innbyrða gjarnan mikið
magn á skömmum tíma en svo
ekkert þess á milli."
Vilhjálmur nefndi sérstak-
lega lækkunina á kaupmættin-
um frá síðasta ársfjórðungi
1982 og fram á þriðja ársfjórð-
ung 1983. „Maður hefur ekki
orðið var við að svona lækkun
væri hægt að koma í gegn í
venjulegum lýðræðisríkjum.
Víðast annars staðar ímyndar
maður sér að allt vrði brjálað.
Þar sem svona kemur fyrir er
það yfirleitt undir forustu ein-
hverra byssubófa. En hérna
hefur þetta allvega gerst án
þess að það yrði bylting."
„Þaniiig held ég að viðhorf
okkar til sveiflananna sé slíkt,
að það sé kannski ekkert
markmið í sjálfu sér að jafna
þær," sagði Vilhjálnrur Égils-
son að lokum.
„Ekkert markmið að
jafna sveiflurnar“
- segir Vilhjálmur Egilsson