NT - 27.10.1985, Blaðsíða 10

1 0 Sunnudagur 27. september NT
Víöa um heim má finna hugmyndir um dauðann sem
refsingu eöa afplánun - og oft má rekja þessar hugmyndir
til þess að í fyrndinni hafi heimsk kona átt sökina á því
hvernig fór.
Að baki óteljandi goðsagna um
uppruna dauðans býr þrá mannsins
til að ráða gátuna um sitt eigið
dauðlega eðli. Löngun hans til að
skapa lifandi ímynd af þessum óvel-
komna vágesti hefur oft tekið á sig
óhugananlega mynd - ýmist í líki
lifandi beinagrindar, ófreskju eða
ógnvekjandi éngils. Lífið hefur ávallt
verið manninum ráðgáta en tortíming
dauðans hefur engu síður orðið tilefni
til heilabrota.
Það gæti næstum virst sem lífið,
þrátt fyrir ýmislegt andsteymi sem
því fylgir, sé of dásamlegt til aö geta
veriö satt - og að dauðinn, þrátt fyrír
■ þann frið sem honum virðist fylgja, sé
of átakanlegur til að geta verið raun-
verulegur. Hvarvetna á jörðinni hafa
komið fram sagnir þar sem dauðinn
er talinn óboðinn gestur sem ekki hafi
alltaf verið til en þó komið snemma til
sögunnar. I þessum gömlu sögnum
er hann oft talinn stafa af einhvers
konar mistökum eða misskilningi sem
orðið hafi í fyrndinni -en stundum er
hann talinn refsing mönnunum til
handa vegna óhlýðni þeirra, van-
þakklætis eða heimsku.
í mörgum goðsögnum er dauðinn
talinn afleiöing deilu milli guða og
manna.
Þessar goðsagnir um uppruna
dauðans - sem refsing, misskilningur
eða afleiðing deilu - er að finna
meðal ólíkustu þjóða á jörðinni. Líka
er algengt að finna ýmsa þessara
þátta sameinast í einni frásögn. Þar
birtist hvað eftir annað sú hugmynd
að í fyrstu hafi dauðinn aðeins átt aö
vera stundarfyrirbæri sem aðeins hafi
orðið vegna sorglegra mistaka í upp-
hafi og að menn hafi fyrir þann tíma
haft mátt til endurnýjunar eins og t.d.
tungl, krabbar eða slöngur sem skifta
um ham. Þessar hugmyndir um
glataðan hæfileika til að endurnýjast
koma fram i öllum þrem tegundum
goðsagna.
Skilaboðin sem
fórust á mis
Goðsögnin um mistökin, skilaboðin
sem misfórust - er einkum algeng í
Afríku. Þar er oft getið um kameljónið
sem guð sendi til mannanna með
skilaboð um ódauðleika, en það tafð-
ist á leiðinni og lenti í gini hlébarðans,
hins hraðskreiða sendiboða dauð-
ans. Hjá Göllum í Austur-Afríku er
saga um það þegar Guð sendi lítinn
fugl með skilaboð um hvernig menn
gætu öðlast hæfileikann til endurnýj-
unar með því að skifta um ham. Á leið
sinni hitti fuglinn slöngu sem át kjöt
en fuglinn var svangur og lofaði að
trúa slöngunni fyrir leyndarmálinu ef
hún gæfi honum að eta. Slangan
féllst á það og fuglinn sagði henni þá
frá þvi að þótt mönnunum væru b'úin
þau örlög að eldast og deyja gætu
þeir kastað ellibelgnum og orðið ungir
á ný. En guð reiddist fuglinum vegna
græðgi hans og sviksemi og lagöi
það á hann að sitja endalaust í
krónum trjánna og kvaka sorgarljóð.
í goðsögn hjá Hottentottum er sagt
frá því þegar tunglið sendi skordýr
niður til mannanna til að segja þeim
frá því að örlög þeirra væri að deyja
og að lifa sem dauðir væru. Skordýrið
fór sér hægt á leiðinni og mætti héra
nokkrum sem spurði hvert það væri
að fara og kvaðst gjarnan vilja taka
að sér erindið þar sem hann væri
miklu fljótari í ferðum en skordýrið.
Skordýrið féllst á tillögu hérans sem
mistúlkaði skilaboöin, annaðhvort
vegna heimsku eða illvilja og sagði
mönnunum að þegar þeir dæju
myndu þeir ekki lifna við eins og
máninn heldur verða aö dufti.
Tunglið reiddist héranum, barði
hann með staf og klauf á honum
vörina. Sumir segja að hérinn hafi
klórað andlit mánans og síðan sé þar
greinileg skora - aðrir álíta að sökin
hafi ekki verið hjá héranum sem hafi
komið skilaboðunum rétt til skila i
fyrstu en fólkið hafi neitað að trúa
honum og ruglað hann svo að loks
hafi hann sagt frá skilaboðunum
öfugt við það sem rétt var. Goðsögn-
ina um skilaboð sem ekki komust til
skilaerlíka aðfinna í Suðaustur-Asíu
og Oceaníu en hjá þessum þjóðflokk-
um eru hamskifti aðalinntak sagn-
anna. Sums staðar í Polynesiu er
sagt frá því að I upphafi hafi allir
menn haft hamskifti þegar þeir urðu
gamlir og þá orðið ungir á ný. Sagt er
frá því að lítið barn hafi farið aö gráta
þegar það þekkti ekki móður sína í
nýja haminum - hún hafi þá kennt í
brjósti um það og farið í gamla
haminn á ný en þá dáið og síðan hafi
allir dáið án þess að endurnýja .
haminn. Til er líka sérkennileg saga
frá Afríku þar sem segir frá hjónum
sem sendu börn sín að sækja vatn í
botnlausri fötu á meðan foreldrarnir
skiftu um hami. Börnin urðu þreytt á
þessu vonlausa verkefni og komu
aftur til baka. Faðirinn rak þau þá í
burtu en þau stálust til baka og sáu
móðurina hálfa í nýja haminum en
við þaö dó hún og þannig komst
dauðinn inn í veröld mannanna. Ar-
awakar í Guyana eiga sér sögu þar
sem segir frá því þegar velviljaður
skapari kemur í heimsókn til jarðar-
innar til að sjá hvernig fyrstu mönnun-
um farnaðist en þeir voru vanþakklátir
og réðust á hann. Þá tók hann frá
þeim ódauðleikann en veitti hlébörð-
unum, slöngunum og skordýrunum
hann I þess stað. Á Orinocosvæði er
því trúað' að guð hafi ákveðið að
menn yrðu ódauðlegir með því að
fara úr ham en gömul kona hafi
hlegið að slíkri hugmynd. Þá hafi guð
móðgast og dæmt mannkynið frá
eilífu lífi.
Hinn mikli refsandi
Hugmyndina um dauðann sem
refsingu, oft til komna vegna heimsku
einhverrar kvenveru, er víða að finna
á jörðinni. Auk þess er auðvitað
sagan um Adam og Evu í sköpunar-
sögunni. Frumbyggjar Nýju-Suður
Wales segja frá því hvernig guð í
upphafi bannaði mönnum að koma
nálægt ákveðnu tré þar sem býflugur
höfðu aðsetur. Karlmennirnir hlýddu
fyrirmælunum en konurnar langaði til
að bragða á hunanginu. Loks hjó ein
þeirra I tréð með öxi og þar flaug
dauðinn út í líki leðurblöku sem
síðan nær valdi á mönnunum með
því einu að snerta þá.
í goðsögunni um Baganda meðal
Kintu-þjóðflokksins er fyrsta mannin-
um gefið leyfi til að giftast einni af
dætrum himinsins eftir miklar þrautir
og þjáningar. Guð sendir síðan þessi
fyrstu hjón niður til jarðar þar sem
þeim er ætlað að búa og guð gefur
þeim gjafir þar á meðal eina hænu.
Hann segir þeim að flýta sér svo að
þau mæti ekki dauðanum og koma
ekki aftur þó að þau hafi gleymt
einhverju. Konan gleymir korni hæn-
unnar og fer að sækja það en þá lýsir
guð yfir vanþóknun sinni og gefur
dauðánum leyfi til að fylgja þeim.
Dauðinn heimtar síðan börn þeirra
jafnskjótt og þau fæðast en verður þó
fyrir hindrun í þeim verknaði. Kintu
ákallar guð sem lætur til leiðast og
sendir annan sona sinna til að kalla
dauðann afturtil himna. Guðfyrirskip-
ar þögn meðan á eftirförinni stendur
og sonurinn eltir dauðann sem hefur
falið sig ofan í jörðinni. Þögnin er rofin
þegar börnin fara að gráta og dauðinn
fær leyfi til að dvelja áfram á jörðinni
og herja á mennina. Hjá Algonquin
ættbálknum I N-Ameríku er litið svo
á að Mikli Héri, sem er uppspretta
lífsorkunnar, hafi veitt mönnunum
ódauðleikann. Sú gjöf var falin í litlum
böggli sem forföður mannanna var
bannað að opna. En konan Pandora
stóðst ekki freistinguna og opnaði
böggulinn en um leið flaug ódauðleik-
inn burt og hefur ekki komið síðan.
Einnig er til mjög einkennileg saga
meðal þjóðflokks sem lifir við strendur
Kivuvatns í Afríku þar sem sagt er frá
því hvernig guð reynir að bjarga
mönnunum frá valdi dauðans en
gefst upp örgmagna af áreynslu - hér
er ekki um neina refsingu að ræða. í
upphafi skapaði guð manninn
ódauðlegan og fylgdist vel með öllum
athöfnum dauðans sem alltaf var að
reyna aö koma af stað ófriði við
mennina því að hann vissi að tækist
honum það myndi hann sigra þá.
Dag einn var guð fjarverandi og þá
drap dauðinn gamla konu. Hún var
jörðuð en að nokkrum dögum liðnum
fór gröfin að bæra á sér líkt og líkið
væri að lifna við. Tengdadóttir gömlu
konunnar hellti þá sjóðandi vatni yfir
göfina og lamdi hana með priki og
mælti um leið: „Sértu dauð þá vertu
dauð áfram." Við það hætti gröfin að
hreyfast og gamla konan hætti að
bæra á sér. En þegar guð kom aftur
og sá hvergi gömlu konuna spurði
hann hvað hefði skeð þegar honum
hafði verði sagt það kvaðst hann ætla
að gera útaf við dauðann. Dauðinn
flúði skelfingu lostinn og mætti ann-
arri gamalli konu og sagði við hana:
„Finndu handa mér felustað og ég
skal launa þér vel.“ Hún faldi hann í
möttli sínum og hann settist að í
líkama hennar. Guð fann þau en
ákvað að þar sem hún væri orðin svo
gömul væri best að drepa bæði hana
og dauðann. En dauðinn slapp og
næst fann hann sér hæli í kvið ungrar
stúlku. Þá fór Guð að örvænta þvi að .
ef mennirnir héldu þannig áfram að
gera að engu áform hans gat hann
eins vel hætt við allt saman. Og með
því hætti hann að eltast við dauðann.
Upotar í Kongó segja að máninn
hafi óvart fengið ódauðleikann sem
mönnunum var ætlaður. Það skeði
þannig að guð bauð íbúum tungls og
jarðar að koma til fundar við sig.
Tunglbúarnir komu strax en jarðarbú-
ar töfðust. Vegna þess varð guð reiður
og gaf tunglbúum eilíft líf en sendi
dauðann til jarðarinnar. Á Aðmíráls-
eyjum er sagt frá því þegar forfaðir
mannanna var ásóttur af illum anda
og faldi sig í tré. Að launum bað tréð
manninn að gefa sér tvo hvíta grísi.
Maðurinn færði trénu einn hvítan grís
og annan svartan sem kalki hafði
verið sáldrað á en tréð reiddist og
kvað ekkert gagn vera í því - síðan
eru mennirnir ásóttir af illum öndum
sem drepa þá! Á Celebeseyjum ríkir
sú trú að himininn hafi I upphafi verið
mjög nálægur jörðinni og guð hafi þá
sent fyrstu íbúum jarðar gjafir sem
hann lét síga niður með reipi. Hann
sendi þeim stein sem þeir ekki vildu
þiggja en síðan sendi hann þeim
banana og þeir þáðu. Guð áleit þess
vegna að mennirniar kynnu betur að
meta það sem er tortímalegt eins og
bananar heldur en ódauðlega hluti
eins og steina.
Baráttan örlagaríka
Ein hugmyndaríkasta goðsögnin
um uppruna dauðans kemur frá Wint-
un indíánum á Kyrrahafsströnd N-
Ameríku. Þar er sagt frá því þegar
Olelbis ætlaði að fara að skapa
manninn. Hann sendi tvo fálka til aö
byggja steinstiga milli himins og jarð-
ar en efst voru tveir brunnar, annar til
þvottar en I hinum var vatn eilífrar
æsku. Á meðan þeir voru að byggja
stigann kom úlfurinn Sedit sem bæði
var illur og brögðóttur og freistaði
þeirra og spurði þá hvort þeir héldu
að einhver árangur yrði af verki þeirra
og hvort mennirnir nenntu að fara
sífellt upp og niður stigann. „Það er
miklu betra að mennirnir gleðjist yfir
hverri fæðingu og syrgi þá dauðu,“
sagði hann, „því að aðeins þannig
finna þeir kærleikann." Fálkarnir tveir
sannfærðust og eyðilögðu það sem
þeir höfðu gert, annar þeirra sagði að
Seidit yrði nú líka sjálfur að deyja. Þá
varð Sedit afar hræddur og bjó sér til