Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 18

18 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004
Þ
riðja bindi Byggðasögu Skaga-
fjarðar er komið út undir rit-
stjórn Hjalta Pálssonar frá
Hofi en hann hefur haft veg
og vanda af útgáfunni allt frá
byrjun. Byggðasagan er mikið
verkefni sem Hjalti segir að muni líklega
taka 20 ár í vinnslu og þá verði bindin orðin
8 talsins. Þriðja bindið fjallar um hinn
gamla Lýtingsstaðahrepp þar sem eru 105
býli alls. Auk þess er ítarleg greinargerð
um sveitarfélagið Lýtingsstaðahrepp.
Fjallað er í texta og myndmáli um hverja
einustu jörð í hreppnum sem verið hefur í
ábúð einhvern tímann á árabilinu 1781–
2004. Þá er einnig ítarlegur
kafli um týnda þjóðveldisald-
arbyggð í Vesturdal. Rík
áhersla er lögð á myndefni og
er birt litmynd af hverjum bæ eins og hann
lítur út í dag, auk mynda af núverandi ábú-
endum, ásamt gömlum og nýjum myndum
er sýna atvinnuhætti, örnefni eða gamlar
byggingar. Bókin er 528 bls. að stærð í
stóru broti með rúmlega 600 myndum, kort-
um og teikningum.
Tímafrekara en nokkurn óraði
„Þetta verk hófst árið 1995 þegar héraðs-
nefnd Skagafjarðar tók þá ákvörðun að láta
hefja ritun byggðasögu héraðsins. Það voru
aðallega tveir menn sem áttu frumkvæði að
þessu, þeir Jón Guðmundsson á Óslandi og
Þorsteinn Ásgrímsson á Varmalandi,“ segir
Hjalti Pálsson.
„Þá var ég skjalavörður Héraðs-
skjalasafns Skagfirðinga og Jón kom að
máli við mig og falaðist eftir að ég tæki að
mér þetta verk. Það hafði reyndar verið tal-
að um það talsvert lengi að Skagfirðingar
ættu að láta taka saman svona „búkollu“ en
ég hafði satt að segja ekki mikinn áhuga á
því.“
– Hvað eru búkollur?
„Búkollurnar eru nútíma jarðabækur úr
ýmsum sýslum landsins en upplýsingar í
þeim eru mjög takmarkaðar. Mig langaði til
að gera þetta á miklu víðari grundvelli og
mér var sýnt það traust að ég fékk algjört
sjálfdæmi til að vinna verkið. Ég var beðinn
um áætlun um verkið og gerði hana en vissi
í raun ekkert hvað ég var að áætla enda
hefur komið á daginn að þetta verk er
miklu tímafrekara og kostnaðarsamara en
gert var ráð fyrir og í upphafi heyrðust
nokkrar efasemdaraddir en eftir að fyrsta
bindið kom út 1999 hef ég ekki heyrt neitt
slíkt og held að flestir séu mjög áfram um
að þessu verði fram haldið og verkinu lokið
með fullum sóma. Við reynum að gera þetta
á eins myndarlegan hátt og hægt er og mín
skoðun er sú að eftir á að hyggja skipti ekki
meginmáli hvað þetta tók langan tíma eða
hvað það kostaði, heldur fyrst og fremst að
vandað sé til verksins.“
– Segðu mér aðeins frá vinnunni við þetta
gríðarlega verk.
„Fyrstu tvö starfsárin fóru ein-göngu í að
safna heimildum og skipa þeim niður og það
var ekki fyrr en seint á árinu 1997 sem ég
byrjaði að skrifa efni fyrsta bindis. Þá kost-
aði það talsverð heilabrot að hanna bókina,
hvað átti að vera í svona verki og hverju
átti að sleppa. Ég leit helst til verka eins og
Sveitir og jarðir í Múlaþingi sem kom út á
8. áratugnum. Þrátt fyrir þá viðmiðun er al-
veg ljóst að þarna er farin ný braut í hér-
aðssöguritun, því þarna er tekið á svo miklu
fleiri þáttum en í öðrum slíkum sambæri-
legum.“
Ítarlegra og fjölbreyttara efni
Hjalti segir að í hinum almennu byggðasög-
um sem gefnar hafa verið út víða um land
sé jörðum lítillega lýst og byggingum. Þá
fylgja upplýsingar um áhöfn hennar og nú-
verandi ábúendur og kannski nokkra fyrri
ábúendur.
„Í þessu verki er lagt miklu meira upp úr
landlýsingum hverrar jarðar og byggingum
sem á henni standa. Síðan er eignarhald
hverrar jarðar rakið frá öndverðu til dags-
ins í dag. Það er auðvitað mjög misjafnt
hversu nákvæmar upplýsingar eru um eign-
arhald og víða eru göt í þeirri sögu. Sam-
fellt ábúendatal hverrar jarðar frá 1781
fylgir einnig en það er yfirleitt frábrugðið
eignarhaldinu því allt fram á
20. öld eru ábúendur almennt
leiguliðar á jörðunum. Þá er
farið í nokkur jarðamöt sem
gerð hafa verið á jörðum í
Skagafirði. Fyrsta jarðamatið
er raunar í Jarðabók Árna og
Páls frá 1709 og 1713 í Skaga-
firði en ég nota einnig jarðamat
frá árinu 1849 sem var aldrei
löggilt og ekki prentað en þar
er góð lýsing á jörðunum og
hvaða áhöfn þær bera. Loks er
ég með jarðamat frá 1918. At-
hyglisvert er að þessi jarðamöt
segja oft ekki það sama um
gæði jarðanna og sérstaklega
er áberandi í Jarðabókinni frá
1713 hvernig reynt er að gera
sem mest úr ágöllum jarðanna. Þetta var
sjálfsagt gert í því augnamiði að halda niðri
skattlagningu landeigandans. Eftir þetta er
farið út í ýmsa sögulega þætti er snerta
hverja jörð. Eldri byggingar, söguleg ör-
nefni, búskaparhætti og annað er tengist
jörðunum. Þessi kafli er mjög mismunandi
eftir jörðum; í Skagafirði eru margar jarðir
sem eiga sér langa og merka sögu en aðrar
koma lítið við heimildir. Umfjöllun um
hverja jörð lýkur svo yfirleitt á lýsingu
fornra eyðibýla eða selja sem tilheyrt hafa
þeirri jörð sem um er rætt. Þau eru öll
staðsett með GPS-tæki. Þetta hefur reynst
mjög tímafrekt því þó stundum sé vitað
hvar eyðibýlin og selin voru þá eru þau í
nokkrum tilfellum týnd. Stundum hef ég
rekist á slíka staði án þess að nokkur hafi
sagt mér frá þeim. Ég fer á allar bújarðir,
sumar margsinnis, ræði við ábúendur eða
aðra kunnuga og reyni að fá svolitla yfirsýn
á landið. Jeppinn minn er auðvitað þarfasti
þjónninn en margt fer ég gangandi, jafnvel
ríðandi þótt ég sé lítill hestamaður og einn-
ig hef ég notað flugvél til að leita fornra
mannvistarleifa út lofti. Það tekur oft lang-
an tíma að fara fótgangandi til fjalla og leita
að seli.“
– Hvernig finnur maður sel?
„Maður lærir smám saman af
reynslunni að lesa í landið og
það tekur mig núna skemmri
tíma en fyrstu árin. Ef ég er að
leita að seli þá veit ég að það
hefur staðið við læk eða vatn.
Sel voru aldrei byggð annars
staðar. Ef hins vegar er leitað
að beitarhúsum voru þau uppi
á hólum þar sem snjó hreinsaði
frá og ekki nauðsynlega nálægt
vatni. Ef leita á að stekk sem
var notaður á hverjum einasta
bæ þá voru þeir oftast í skjóli í
laut eða sunnan undir brekku
og yfirleitt staðsettir þannig að
þeir sæjust ekki heiman frá
bænum. Lömbin áttu ekki að
sjá heim að bænum.Yfirleitt
voru þeir nokkur hundruð metra frá bæ,
jafnvel lengra. Það hefur reynst mér snúið
að finna þá suma en ég reyni það. Kvíar
hinsvegar voru rétt við bæjarhúsin, helst
ekki lengra en 100 metra í burtu. Ég hef
líka lagt mig eftir að halda til haga allri
hjátrú og hindurvitnum sem tengjast hverri
jörð og finna alla álagabletti, staðsetja þá
með GPS og segja frá þeim. Það sama á við
um örnefni sem eiga sér einhverja sérstaka
sögu. Örnefnaskrár eru lykilheimildir í
þessu verki og þar var Margeir Jónsson frá
Ögmundarstöðum brautryðjandi og skrár
hans hafa reynst mér mjög gagnlegar. Það
er mjög misjafnt hversu kunnugir ábúendur
eru í dag um þessa þætti. Fólk sem komið
er á miðjan aldur og þar yfir og hefur
kannski alist upp á jörðinni þekkir yfirleitt
vel til. En yngra fólk og jafnvel aðflutt á
jörðina veit eðlilega minna. Ég hefði í raun-
inni þurft að vera 20–30 árum fyrr á ferð-
inni með þetta verk til þess að ná í alda-
mótakynslóðina sem var í miklu nánari
tengslum við landið sitt en fólk almennt í
dag. Landið var notað á allt annan hátt af
fyrri kynslóðum. Þá þurfti hver laut og hver
hóll að heita eitthvað.“
– Hvernig eru skagfirsk örnefni?
Það er svolítil fátækt í skagfirskum ör-
nefnum. Þetta eru oft sömu eða svipuð ör-
nefni frá einni jörð til annarrar og ekki
nema einstaka nafn sem sker sig úr hvað
þetta varðar. Í sumum öðrum héruðum er
eins og meiri auðgi í örnefnum. En þó koma
vissulega fyrir falleg örnefni og t.d. Glóða-
feykir sem er eitt af þeim tignarlegustu.“
Í bókinni er einnig að finna upplýsingar
um fjölda jarða í ábúð á hverjum tíma og
einnig fjölda búpenings. Það vekur athygli
að í Lýtingsstaðahreppi hefur býlum í raun
ekki fækkað frá því sem áður var en þó
hafa margar jarðir og kot farið í eyði en í
staðinn hefur betri og stærri jörðum verið
skipt svo þar eru nú fleiri ábúendur en áð-
ur. Samsetning búpenings hefur einnig
breyst verulega, sauðfé hefur fækkað mjög
og nautgripum einnig en hrossum fjölgað
margfalt frá því sem áður var. Þetta end-
urspeglar auðvitað gerbreytta búskap-
arhætti.
„Ég fer ekki mikið í úrvinnslu upplýsinga
í þessu verki. Ég lít á þetta sem safn upp-
lýsinga sem síðan verður hægt að vinna úr
þegar þar að kemur. Það verður annarra að
fást við það. Ég hugsa þetta sem uppfletti-
rit þar sem leita má allra handa upplýsinga
um hverja jörð og landið innan hreppanna
sem teknir eru fyrir í hverju bindi. Það tak-
markar reyndar notkunargildi bókanna
ennþá að ekki verður gefin út nafnaskrá
fyrr en að öllu verkinu loknu sem enn er
talsvert langt í. Nafnaskrá mannanafna,
staðanafna og atriðisorðaskrá verður auðvit-
að lykillinn að verkinu til að það nýtist til
fulls.“
Auk alls þessa er einnig í bókinni að finna
skemmtilega innskotskafla þar sem sagðar
eru ýmsar sögur sem tengjast hverri jörð.
„Þetta er gert til að afla verkinu meiri
hylli, því þetta eru alls konar skemmtisögur
af köllum og kellingum, þjóðsögur, vísur og
munnmæli og gerir bókina vonandi
skemmtilegri fyrir bragðið. Þessir kaflar
eru settir inn á síðurnar á bláum grunni svo
auðvelt er að átta sig á því að þar er annars
konar lesefni á ferðinni en í meginmálinu.
Ég nýti einnig myndatexta bókarinnar til að
koma á framfæri ýmsum viðbótarupplýs-
ingum að svo þeir eru sjálfstætt lesmál í
stað endurtekningar á meginmáli.“
Þjóðveldisbyggðin í Vesturdal
Forvitnilegastur að mörgu leyti er svo kafl-
inn um hina týndu þjóðveldisaldarbyggð í
Vesturdal sem Hjalti hefur að hluta til graf-
ið upp í bókstaflegum skilningi því hann fór
þar um í sumar ásamt fornleifafræðingi og
gróf á nokkrum líklegum stöðum til að stað-
setja hin fornu býli og upp úr krafsinu hafði
hann 12–14 fornbýli sem sum hver voru al-
gerlega týnd að öðru en nafninu.
„Elsta heimild um eyðibýli Vesturdals er
Jarðabókin frá 1713. Næsta heimild er bréf
Jóns Magnússonar í Sólheimum í Sæmund-
arhlíð er hann ritaði bróður sínum, Árna
Magnússyni handritasafnara í Kaupmanna-
höfn, árið 1729.“
Í Vesturdal hafa verið gerðar nokkrar
rannsóknir áður og fyrir 20 árum stundaði
Guðrún Sveinbjörnsdóttir fornleifafræð-
ingur fornleifauppgröft á nokkrum stöðum.
„Aldursgreiningar, sem gerðar hafa verið
bæði á vegum Guðrúnar og einnig á vegum
okkar sem grófum þarna í sumar, benda til
þess að byggðin sem þarna var hafi verið á
þjóðveldisöld og alveg ljóst að þarna hefur
öll byggð verið farin í eyði talsvert fyrir
aldamótin 1300. Það staðfesta öskulög í
veggjahleðslum. Gróft áætlað má segja það
þarna hafi verið byggð á tímabilinu 950–
1200.
Hraunþúfuklaustur og fornbyggðin í
Vesturdal hefur verið fáum kunn fyrr en
síðustu áratugum. Margir hafa fjallað um
þessa fornbyggð en að mestu einskorðað sig
við Hraunþúfuklaustur. Það er enn fáum
kunnugt vegna afskekktar. Þó vil ég leyfa
mér að fullyrða að Klaustur og umhverfi
þess er einn magnaðasti staður á Íslandi og
eitt besta varðveitta náttúruundur í Skaga-
firði. Þar helst í hendur dulúðugt sagnaum-
hverfi og stórbrotin náttúrufegurð,“ segir
Hjalti að lokum en þess má geta að Vest-
urdalur er vel aðgengilegur til göngu og
sannarlega fyrirhafnarinnar virði að fara
þar um og upplifa hina fornu byggð Þjóð-
veldisaldar með stuðningi hins einstaka
korts sem Hjalti hefur útbúið og sýnir
staðsetningu allra hinna fornu býla í daln-
um. Er ekki að efa að mörgum þykir hvað
mestur fengur að þessum kafla bókarinnar
þó öll sé hún hin veglegasta og sannkallaður
fræðabrunnur um Lýtingsstaðahrepp í
Skagafirði.
Hin forna byggð í Vesturdal
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Kort sem sýnir hina fornu Þjóðveldisaldarbyggð í Vesturdal í Skagafirði.
Hjalti Pálsson ritstjóri
Byggðasögu Skagafjarðar.
Í 3. bindi Byggðasögu Skagafjarðar, sem
fjallar um Lýtingsstaðahrepp, er for-
vitnilegur kafli um hina fornu Þjóðveldisald-
arbyggð í Vesturdal. Hjalti Pálsson hefur
staðsett öll býli dalsins sem áður voru týnd og
áætlar að byggð hafi staðið frá ca 950–1200.