Vikublaðið - 11.05.1994, Blaðsíða 12

12
Umræðam
VIKUBLAÐIÐ 11. MAI 1994
Hverju svörum við fórnarlömbum frjálshyggjunnar
Hilary Wainwright:
Arguments for a New Left.
Answering the Free Market Right.
Blackwell Publishers, Oxford 1994.
/
Idag er flestum orðið ljóst að sá á-
róður ráðandi stéttar að sagan sé á
enda runnin og upp sé risið þús-
undáraríki hins alfrjálsa markaðar og
borgaralega fulltrúalýðræði er einber
óskhyggja. Hægristefnan sem varð
alls ráðandi í opinberri untræðu átti
sér lítinn akademískan hljómgrunn
(nema í I Iáskóla íslands) en var kröft-
uglega haldið á lofti af pólitískum
stofnunum samfélagsins. Hún reynd-
ist hvorki vera heildstæð sainfélags-
kenning né þróuð stjórnmálaheims-
speki. Þegar allt kemur til alls er það
ekki fysilegur kostur að byggja heila
stjórnmálahugsun á fátæklegum
grunni fullveldis neytenda og það er
heldur ekki skynsamlegt að byggja
pólitískar stofhanir með það eitt að
markmiði að forða þeim frá að hags-
munir framleiðenda og neytenda
(þrýstihóparnir) hafi þar áhrif; en slík
var stjórnmálahugsun hinnar nýju
hægristefhu þegar á reyndi. Og ekki
var félagsffæðikenning þeirra burð-
ugri. Allar samfélagsstofnanir og fé-
lagsleg samskipti eru sett inn í módel
markaðsviðskipta.
,Á tímabili virtist sem hinir nýju
hægrimenn væru að vinna endanlegan
sigur. Sá sigur átti sér hinsvegar ekki
skýringu í hugmyndum þeirra heldur í
þrautagöngu akademískra vísinda og
félagshyggjufólks vegna ófýrirséðrar
atburðarásar á sviði stjórnmáia: í
enskumælandi löndum komust til for-
ystu ríkisstjórnir í anda frjálshyggj-
unnar, sósíaldemókratískar ríkis-
stjórnir riðuðu til falls um allt megin-
land Evrópu, sósíalískar ríkisstjórnir í
Frakklandi og á Spáni náðu ekki að
marka sér aðra braut í vaxandi al-
þjóðavæðingu efhahagslífsins og síð-
ast en ekki síst hrundi Sovétkerfið.
Ráðandi kenningar á sviði félagsfræði,
hagfræði og stjórnmála gerðu ekki ráð
fyrir þessum atburðum og náðu ekki
að skýra þá jafhóðum og þeir gerðust.
Þetta tryggði nýju hægristefnunni
tímabundið forræði. Talsinenn henn-
ar fengu sögulegt tækifæri sitt vegna
þess að þessir pólitísku atburðir urðu
óhjákvæmiiega til þess að umbylta og
rugla ráðandi félagsvísindastefnur.
Munurinn á hægri og vinstristefnu í
stjórnmálum varð óljós. Eftir að fé-
lagslegur fórnarkostnaður hinnar
ffjálsu markaðshyggju fór að koma í
Ijós - varanlegt atvinnuleysi og útskúf-
pn milljóna á Vesturlöndum og auð-
söfnun nýríkra athafnamanna í ríkjum
fyrrum Austur-Evrópu og Sovétríkj-
anna í skjóli vaxandi eymdar alls þorra
almennings - hefur alls staðar hallað
undan fæti fyrir henni. En það er alls
ekki sjálfgefið að þær uinræður sem
þessi nýi veruleiki kveikir leiði inn á
bhiutir jafhréttis og lýðræðis. Víða
sjást merki þess að þessi nýja staða sé
vatn á myllu róttækrar þjóðernis-
stefnu og kynþáttahaturs.
JFéllu fyrir Hayek
Aók Hilary er tilraun til að mæta
spekingum ffjálshyggjunnar á þeirn
grundvelli sem þeir hafa lagt. Ililary,
sem hefur verið virkur róttæklingur
allt frá 1968, leggur á borðið reynslu
sína á grundvelli heimsspeki félagsvís-
indanna. Hún túlkar þessa sögulegu
atburðarás, hún hugsar upphátt. Þátt-
taka hennar í Helsinki-nefndinni og
viðræður hennar við unga þátttakend-
ur þar úr mannréttindahreyfingum
Austur-Evrópu urðu til þess að hún
fór að skoða verk Fredericks Hayeks,
sem eru grundvöllurinn að hug-
myndaffæði hins frjálsa markaðar sem
ungt baráttufólk fyrir lýðræði og
mannréttindum austan járntjalds
hafði fallið fyrir.
Fyrstu kynni hennar af Austan-
tjaldslöndunum voru þegar hún sótti
Heimsmót æskunnar í Sofia í júlí
1968, þar sem fulltrúar ffá
Tékkóslóvakíu voru einangraðir frá
öðrum fulltrúum, enda var skriffæðið
þá að undirbúa innrás Varsjárbanda-
lagsríkjanna til að berja niður tilraun-
irnar sem þar voru gerðar til að koma
á sósíalisma með mannlegu yfir-
bragði. Þegar innrásin skall á stóð
hún, eins og gervöll 68-hreyfingin,
heilshugar með stúdentunum sem
reyndu að stöðva skriðdrekana og
verkalýðnum sem lagði undir sig
verksmiðjurnar.
Síðan gekk hún út ffá því sem vísu
að þeir sem biðu ósigur þá við að
koma á lýðræðisleguin sósíalisma
myndu halda áfram, ásamt róttæk-
iingum vesturlanda, að vinna að ffam-
gangi raunverulegs sósíalisma sem
byggði á því alþýðulýðræði sem vísir
varð til að Vorið í Prag. Síðan kynnt-
ist hún Mísu Neubauerovu á fundum
Helsinki-nefhdarinnar, scm var eins
árs þegar skriðdrekarnir réðust inn í
Prag. Mísa lýsti fyrir henni hvernig
atburðirnir '68 settu mark sitt á fjöl-
skyldu hennar. Faðir Mísu taldi þá um
vorið að Kommúnistaflokkurinn væri
að breytast og íhugaði alvarlega að
ganga í flokkinn, en eftir ágústdagana
varð hann skyndilega gamall og fannst
hann hafa verið svikinn; hann dró sig í
hlé ffá stjórnmálum og helgaði sig
garðinum sínum, lærði ensku og
hlustaði stöðugt á Voice of America
og Radio Free Europe. Þar lærðu
bæði Mísa og faðir hennar að tengja
hugtakið ffelsi við Thatcher og Reag-
an. A þessum útvarpsstöðvum heyrð-
ust engar raddir frá andófshreyfingum
Vesturlanda. Mísa tekur þátt í mann-
réttindahreyfingum vegna þess að
hún vill vera þátttakandi og hafa áhrif
á samfélagslegar og stjórnmálalegar á-
kvarðanir. I lenni fellur jafh illa hroki
og ffamandleiki hinna fjölþjóðlegu
fyrirtækja sem ríkisins, en hún fylgir
hinum frjálsa markaði því hún eygir
ekki annan valkost.
I starfi sínu fann Hilary sig knúna
til að finna umræðugrundvöll við fólk
eins og Mísu, fólk sem var ekki að
berjast fyrir hagsmunum hins tak-
markalausa markaðar. Ekki var enda-
Iaust hægt að ýta þessum ágreiningi til
hliðar þar sem sameiginleg baráttu-
mál eiga sér alltaf upphaf og endi í
efnahagslegri og pólitískri skipulagn-
ingu. Þessir ungu lýðræðissinnar voru
kjarninn í andófshreyfingum Mið- og
Austur-Evrópu gegn alræðinu í Iíki
sósíalisma og standa nú fyrir andófi
gegn valdafíkn stjórnmálamanna sem
safna alþýðufylgi í nafni þjóðar eða
kynþáttar.
Frelsið og forsjárhyggjan
Áður en múrinn hrundi 1989 gat
hin sjálfstæða friðarhreyfing á Vestur-
löndum unnið með andófshreyfing-
um austan járntjalds þrátt fyrir ólíkt
uinhverfi. I dag eru slík samskipti orð-
in enn auðveldari vegna ytri aðstæðna
en nýir erfiðleikar hafa komið í ljós:
pólitískt tungutak, skortur á sameig-
inlegum skírskotunum og ólíkar á-
herslur.
I umræðum sem Hilary hefur átt
við fólk í Austur-Evrópu kemur í ljós
að það í kenningum Hayek sem höfð-
ar mest til þeirra er gagnrýni hans á
forsjárhyggju ríkisins, og þeirri ætlan
þess að það geti mætt þörfum fólks.
Hilary er sammála Ilayek um að
reynsluþekkingu er ekki hægt að mið-
stýra, en hún hafnar þeirri kenningu
hans að slík þekking sé einstaldings-
bundin og geti því ekki orðið grunnur
að sameiginlegum aðgerðum. Gegn
þessu segir Hilary að öll þekking sé í
eðli sínu félagsleg og tekur dæmi af
lýðræðishreyfingum á Vesturlöndum
undanfarna áratugi sem samtvinna
reynsluþekkingu og ffæðilega þekk-
ingu (um þetta er kvennahreyfingin
skýrasta dæmið). En þessari einstak-
lingshyggju Hayeks trúa ekki heldur
yfirlýstir frjálshyggjupostular í at-
vinnurekstri sem hafa margsskonar
samráð sín á milli. Dæmin af þessum
hreyfingum sýna að þessi raunþekk-
ing sem þær safna saman er félagsleg,
og hægt að deila henni með öðrum:
þessi þekking getur ógnað stöðu ríkis-
stofnana sem guðlegum sérffæðing-
um um félagslegar þarfir, um leið og
þær krefja ríkið til ábyrgðar á að verja