Vikublaðið - 10.06.1994, Blaðsíða 8

8
VIKUBLADID ÍO.JUNI 1994
Viðtal við Helgu Kress,
prófessor í almennri bókmenntafræði
við Háskóla íslands
s
haust kom út bóldn Máttugar
meyjar: Islensk fornbókmennta-
saga eftir Helgu Kress. Helga er
frumkvöðull á Islandi í femínískum
bókinenntarannsóknum. Hafa rann-
sóknir hennar vakið mikinn áhuga
jaíht sem hörð viðbrögð. I Máttugum
meyjum varpar Helga nýju ljósi á ís-
lenskar fornbókmenntir og endur-
skoðar þátt kvenna í þeim. Er kenning
hennar sú að barátta karla við konur
og kvenleika séu hreyfxafl þessara
bókmennta og meginviðfangsefini.
Eftir Helgu er einnig upphafskaflinn í
1. bindi norrænnar kvennabók-
menntasögu, Nordisk kvindelitterat-
urhistorie I, sem kom út í Kaup-
mannahölh í fyrra. Kaflann neínir
hún „Det en kvinde kvæder“ eða „Það
er kveður kona“, með vísun í frægar
línur Hávamála. Kaflinn fékk mjög
góða dóma á Norðurlöndum og varð
Helgu hvatning til að ganga frá bók á
íslensku um sama efni.
Helga er um þessar mundir að und-
irbúa heimsþing um efnið bókmennt-
ir og kynferði á Norðurlöndum í
Reykjavík í ágúst á þessu ári. Er það
haldið á vegum Bókmenntafræði-
stofnunar Háskóla Islands og samtak-
anna International Association for
Scandinavian Studies, sem eru al-
þjóðasamtök háskólamanna um nor-
ræn ffæði, en Helga er nú forseti þess-
ara samtaka. En hvers vegna skrifaði
hún Máttugar meyjar?
Hafnar hugmynd hins
íslenska skóla
„Islenskar fornbókmenntir og ís-
lensk bókmenntasaga yfirleitt eru eitt
meginrannsóknasvið mitt. Eg hef
skrifað töluvert af greinum og haldið
fyrirlestra um efnið á undanförnum
árum og þótti tími til kominn að um
þetta mætti lesa á einni bók, auk þess
sem viðtökur kaflans í norrænu
kvennabókmenntasögunni urðu mér
mikil hvatning til að drífa í þessu
núna.
I norrænu kvennabókmenntasög-
unni eru allar tilvitnanir á dönsku og
ritstjórnarstefhan var sú að ekki mætti
vitna í heimildir eða ræða rannsókna-
sögu bókmenntanna sem um var fjall-
að. Kaflinn þar er töluvert styttur ffá
handriti mínu svo að ég var með mik-
ið samið en óbirt efhi sem ég vildi
gjarnan koma á ffamfæri. Bókin er
samt ekki strangffæðileg í þeim sldln-
ingi að farið sé vel í saumana á mörg-
um þeim grundvallaratriðum sem ég
byggi á. Eg leiði t.a.m. alveg hjá mér
umræðuna um bókfestu og sagnfestu
og hefur verið fundið að því. Eg geng
einfaldlega út ffá að íslenskar forn-
bókmenntir hafi að meira eða minna
leyti varðveist í munnlegri geymd og
hafha alfarið hugmynd hins svokall-
aða „íslenska skóla“ um ákveðna höf-
unda þessara bókmennta.
Að mínu mati eru bókmenntirnar
sprottnar úr alþýðumenningu og hafa
oft orðið til hjá konum. Síðan hafa
þær verið ritaðar og þeim ritstýrt. Ef
hægt er að tala um höfund, þá er það
sá sem ritaði handritið hverju sinni,
setti það saman.
Við ritstýringuna breytast hinar
munnlegu bókmenntir í ritaðar bók-
menntir en í þeim má off rekja leifar
hins munnlega skáldskapar þar sem
sjá má annars konar viðhorf en rit-
menningin hefur.“
íslenskt karlveldi byggir á
rangri túikun sagnanna
Helga segir að íslenskar fornbók-
menntir, menningararfurinn, komi
hverjum Islendingi við, á þeim byggi
Islendingar sjálfsmynd sína, bæði sem
manneskjur og þjóð. Hún dregur þó í
efa viðtekna túlkun Islendingasagna
sem hetjubókmennta og segir að hið
íslenska karlveldi byggi sjálfsmynd
sína á rangri túlkun þessara sagna.
„En hvcmig eru viðbrögðin við því að
beita feminískum aðferðum á þessa und-
irstöðu tslenskrar menningar?“
„Viðbrögð „bókmenntastofnunar-
innar“, þ.e. hinna opinberu og viður-
kenndu fræða, eru svo sem engin,
enda er það mjög góð aðferð til að
þagga niður í konum. Þetta er ná-
kvæmlega sama afstaða og sjá má í
rannsóknasögunni þar sem hver
fræðimaðurinn á fætur öðrum ræðir
um hugsanlegan þátt kvenna í íslensk-
um bókmenntum neðanmáls í ritum
sínum. Þöggun er einmitt eitt megin-
hugtakið sem ég beiti í rannsóknum
mínum. Það hef ég sótt til kenninga í
mannffæði um átök menninga þar
sem önnur er opinber og ríkjandi, þ.e.
karlamenningin, en hin, þ.e. kvenna-
menningin, er þögguð. Það merkir
ekki að konur þegi, heldur að það sé
ekki hlustað á þær. En það er mjög
mikill áhugi á femínískum ffæðum
meðal stúdenta, og annarra sem
þekkja sinn vitjunartíma, enda eru
femínískar rannsóknir vaxtarbroddur í
ffæðigreinum um allan heim og er
það viðurkennt annars staðar þótt það
sé ekki hér.
Við háskólann er þó starfandi rann-
sóknastofa í kvennaffæðum, stofnsett
með lögum ffá alþingi fyrir fáeinum
árum, en með þeim eindæmum að í
lögunum er tekið ffam að stofnuninni
fylgi ekkert fé. Rannsóknastofan
starfar þó af miklum krafti, stendur
fyrir rabbfundum um kvennarann-
sóknir og opinberum fyrirlestrum,
auk þess sem verið er að vinna að
gagnabanka um íslenskar kvenna-
rannsóknir með styrk frá vísindasjóði.
Nýlega var stofnuð nefhd á vegum há-
skólaráðs til að athuga möguleika á
þverfaglegu námi í kvennafræðum við
háskólann, annaðhvort til BA-prófs
og/eða meistaraprófs."
„Erum við langt á eftir öðrumþjóðum
í þessum frœðum ? “
„Það er ekki hægt að segja annað en
að við töluverða fordóma sé að etja.
Hér þarf enn að vera að réttlæta
femínískar rannsóknir eða kvennabar-
áttu yfirleitt. I Bandaríkjunum t.a.m.
eru femínískar rannsóknir fyrir löngu
komnar inn í hin almennu fræði sem
sérstakt sjónarhorn og áður forstokk-
aðir bókmenntafræðingar af karlkyni
nýta sé þær í rannsóknum sfnum.
Umræðan hér er varla komin lengra
en að röksemdafærslu eins og „karlar
eru nú líka kúgaðir", sem þeir kannski
eru, en ekki vegna kynferðis.
Það er enn verið að skilgreina
grundvallarhugtök, forsendur fræði-
legrar umræðu. T.a.m. er mikið verið
að rugla saman hugtökunum jafnrétti
og kvenfrelsi. En jafnréttishugtakið er
rnjög hæpið og getur beinlínis staðið í
vegi fyrir kvenfrelsi. Markiuiðið með
kvennabaráttunni er ekki að konur
gangi inn í karlveldið og verði eins og
karlar, heldur brjóta karlveldið niður
og byggja upp nýtt og betra samfélag
þar sem jafnvægi ríki á milli kynj-
anna.“
„Gef ekki mikið fyrir
rannsóknir Helgu Kress á
Torfhildi Hólm“
A síðasta ári féli dómur í Hæstarétti
í máli Jafnréttisráðs sem það höfðaði
fyrir hönd Helgu gegn meniitamála-
ráðherra vegna stöðuveitingar.Taldi
Helga að þáverandi menntamálaráð-
herra, Sverrir Hermannsson, hefði
brotið jafnréttislög þegar hann réð
karlmann í stöðu í íslenskum bók-
menntum við heimspekideild Háskóla
Islands. Ilelga var talin hæfust af
dómnefnd og fékk yfirgnæfandi fleiri
atkvæði í stöðuna á heimspekideildar-
fundi, þ.e. 26, en viðkomandi karl-
maður fékk 4. Kærunefhd jafhréttis-
mála taldi ráðherra hafa brotið lög og
nú er dómur fallinn í Hæstarétti þar
sem það er staðfest en ráðherra hins
vegar sýknaður af skaðabótum. Við-
urlög við brotinu eru því engin.
„Þetta sýnir að jafnréttislögin má
brjóta, það kostar ekki neitt, ekki einu
sinni ærumissi. Og ekki fæ ég stöðuna,
enga leiðréttingu. Jafhréttislögin
hljóta að vera einu lögin í landinu sem
má brjóta og sá sem þau brýtur getur
haldið áfram að gegna miklu ábyrgð-
arstarfi og hafa mannaforráð. Rökrétt
afleiðing dómsins ætti auðvitað að
vera sú að Sverrir Hermannsson yrði
látinn víkja úr starfi aðalbankastjóra
Landsbankans en hann situr þar enn
sem fastast og öllum virðist standa ná-
kvæmlega á saraa. Þannig er nú sið-
ferðiskennd þjóðarinnar og virðing
fyrir lögunum.
Rök meirihluta Hæstaréttar fyrir
því að ég hafi átt að fá stöðuna eru já-
kvæð mismunun, eitt af þessum
hættulegu hugtökum í „jafnréttisbar-
áttunni". En jákvæð mismunun geng-
ur út frá að ef karl og kona eru talin
jöfn hvað varðar hæfni, þá skuli velja
konuna. Þetta á alls ekkert við hér og
er furðulegt að sjálfur Hæstiréttur
skuli ekki sjá það. I þessu máli var
konan, þ.e. ég, talin hæfari af öllum
aðilum sem höfðu ffæðilegt álit á
þessu máli, bæði af dómnefnd og
heimspekideild. Einn dómarinn skil-
aði séráliti þar sem hann féllst ekki á
að dæmt væri á grundvelli jákvæðrar
mismununar og benti á þau augljósu
rök að ég hefði verið talin hæfari.
Eg var auðvitað fegin að vinna mál-
ið og dómurinn virðist hafa skipt fleiri
en mig máli því að ókunnugt fólk
óskaði mér til hamingju með hann úti
á götu, en niðurstaðan er í raun merk-
ingarlaus. Auk þess tel ég að mér hafi
ekki verið hafhað vegna þess að ég er
kona - það er alltaf pláss fyrir nokkrar
konur í stöðum hér og þar - heldur
vegna rannsókna minna og femínískra
áherslna. Þetta styðja t.a.m. ummæli
menntamálaráðherra í umræðum um
málið á alþingi, þar sem hann sagðist