Vikublaðið - 10.06.1994, Blaðsíða 12

12
VIKUBLAÐIÐ ÍO.JÚNI 1994
r en
alveg
aðre
valdi krabbameini?
Eitt af því sem Clinton Banda-
ríkjaforseti vill helst gera til að
útvega peninga til að borga
fyrir boðaðar umbætur á heilbrigðis-
kerfinu er að leggja skatta á tóbak og
brennivín. Talað er um slíka skatta
sem syndagjöld og þykir flestum
sjálfsagt að láta fólk sem neytir óholl-
ustu umfram aðra borga aukalega svo
hægt sé að lækna alla hina, eða bara
það sjálft, því fjórðungur alls kostnað-
ar við heilsugæslu í Bandaríkjunum
fer í að sinna eiturlyfjasjúklingum í
víðasta skilningi, það er að segja fórn-
arlömbum ofdrvkkju, reykinga og
neyslu annarra vímuefna. En viti
menn! Búast mátti við því að bjór-
framleiðendur og víngerðarmenn
myndu mótmæla en ekki endilega því
að fjöldi þingmanna tæki til við að
hallmæla þessu áformi forsetans há-
stöfum. Helstu rök þeirra eru á þá leið
að tóbaksræktarhéruð í suðurhluta
landsins megi alls ekki við slíkum
álögum, því þau þoli ekki að reykinga-
mönnum fækki frekar en orðið er.
Um það bil 50 milljónir bandaríkja-
manna reykja, en talið er að síðustu
fimm árin hafi tíu milljónir hætt, ef
ekki enn fleiri. Ilækki verð á sígarett-
um (en það er á bilinu 120 til 180 ís-
lenskar krónur; „alvöru“ merkin dýr-
ust) er viðbúið að enn fleiri geri það
og aðrir dragi úr reykingum, þannig
að tóbaksframleiðendur kynnu að
græða minna og fjöldi fólks í Suður-
ríkjunum gæti misst vinnuna. Fyrir
vikið er eins víst að Clinton hætti við
að hækka gjöld af sígarettum og
áfengi eða verði að hafa þau mun
minni en hann hefði viljað og heil-
brigðiskerfið hefði þurft.
Þetta er eitt af mörgum dæmum um
þá gríðarlega öflugu sérhagsmuni sem
Clinton á í stöðugu stríði við. Fram-
leiðendur allra skapaðra hluta í
Bandaríkjunum eiga með sér samtök
sem halda úti fólki í Washington til að
sannfæra þingmenn um að styðja eitt
og ekki annað, auk þess sem samtökin
reka áróður í sveitum sem eiga hags-
rnuna að gæta. Þingmenn einstakra
ríkja neyðast oft til að dansa eftir píp-
um þessara samtaka, til dæmis Ric-
hard Gephardt, formaður þingflokks
demókrata í fulltrúaþinginu, en hann
er þingmaður St. Louis-borgar í Mis-
souri þar sem fyrirtækið Anheuser-
Busch hefur höfuðstöðvar og fram-
leiðir yfir 40 af hundraði alls bjórs
sem Bandaríkjamenn neyta, þar á
meðal hinn þekkta Budweiser. Fyrir
vikið vill Gephardt ekki auknar álögur
á bjór og meðal annars þess vegna get-
ur Clinton ekki gert betur.
Áróður fyrir reykingum
Harkaleg viðbrögð við hugmynd-
um forsetans og ráðunauta hans um
auknar álögur á tóbak og áfengi eru
angi af öðru og kannski enn alvarlegra
máli, sem er áróður tóbaksframleið-
enda og framleiðenda annarra óhcil-
næmra efna fyrir ágæti og jafnvel
skaðleysi afurða sinna. Arið 1978
eyddu tóbaksframleiðendur tvö
hundruð milljónum króna í auglýs-
ingar gegn áformuðu banni við reyk-
ingum opinberlega í Kaliforníu, og
tókst að hnekkja því. Þegar vísinda-
menn sýndu að blý í andrúmslofti og
jarðvegi gæti valdið því að börn
þroskuðust ekki sein skyldi, birtu
samtök blýframleiðenda mikla skýrslu
sem þóttist afsanna það. Þegar banda-
ríska Vísindaakademían benti á tengsl
kjötáts og krabbameins í brjósti og
ristli tóku framleiðendur nautakjöts,
svínakjöts og kjúklinga saman hönd-
um og létu gera úttekt sem komst að
gagnstæðum niðurstöðum; eins
bandarísku kaffisölusamtökin þegar
bent var á tengsl á milli kaffidrykkju
og krabbameins í brisldrtli.
Þannig mætti lengi telja og hefur
bandaríski sagnfræðingurinn Robert
N. Proctor gert á þessu forvitnilega
úttekt sem senn verður birt á bók.
Mestu öfgarnar í áróðri af þessu tagi
finnur- hann hjá tóbaksframleiðend-
um. Þeir eru ffemstir í flokki þeirra
sem reyna að draga í efa vísindalegar
niðurstöður um skaðsemi tilteldnna
afurða því markmið þeirra er auðvitað
að sannfæra allan almenning um að
ekkert sé að marka fullyrðingar vís-
indamanna og yfirvalda unt að reyk-
ingar valdi krabbameini. Hagnaður
tóbaksfyrirtækja nemur inilljörðum
króna á ári hverju og ríkið fær reynd-
ar ekki minna í sinn hlut í sköttum.
Hins vegar hefur ríkið enn meiri hag
af því að draga úr reykingum því álitið
er að kostnaður af reykingum nemi
hundruðum milljarða á ári, þriðjung-
ur vegna lækninga og afgangurinn í
vinnutap. Ilvorki meira né minna en
eitt hundrað og fimmtíu þúsund
Bandaríkjamenn deyja úr lungna-
krabba árlega og er talið að átta af
hverjum tíu þeirra hafi látist beinlínis
af völdum reykinga. Þetta er þriðj-
ungur allra sent látast úr krabbameini.
Þar að auki deyr fjórðungmr milljónar
úr hjartakvillum vegna reykinga. Að
öllu samanlögðu er talið að í hitteð-
fyrra hafi 434 þúsund Bandaríkja-
menn látist af völdum reykinga - sem
óneitanlega er hrollvekjandi tala.
1 hálfa öld og rúmlega það hafa vís-
indamenn viðurkennt að tóbak sé
einn helsti krabbaincinsvaldur sem til
er. Rannsóknir á sjötta og sjöunda
áratugi þessarar aldar bentu eindregið
til þess að ekki léki nokkur vafi á þessu
og á tímabili horfði illa fyrir tóbaks-
ræktendum og sígarettuframleiðend-
um. Þeir ákváðu því að reyna að rétta
sinn hlut og stofnuðu árið 1954 sína
eigin rannsóknanefnd eða Tobacco
Industry Research Committee, sem
tíu árum síðar var breytt í Council
for Tobacco Research til að breiða
yfir það hverjir stæðu að ffamtalánu.
Stofnun nefndarinnar var fylgt úr
hlaði nreð gríðarlegri auglýsingaher-
ferð í 450 dagblöðum um gervöll
Bandaríkin þar sem því var heitið að
nú yrði loksins farið að rannsaka áhrif
tóbaks á vísindalegan og hlutlægan
hátt. Allra síðustu ár hefur ráðið haft
úr milljarði íslenskra króna að moða á
ári hverju og það hefur styrkt rann-
sóknir þúsunda vísindamanna. Og til
hliðar við styrkina kostar ráðið rekst-
ur sérstakrar stofnunar, Tobacco
Institute, sem annast útbreiðslu
fagnaðarerindisins.
Efasemdir látnar njóta sín
Rök Tóbaksstofhunarinnar eru
þau helst að ekki sé ástæða til að taka
fullyrðingar vísindamanna um skað-
semi reykinga of bókstaflega; að
minnsta kosti sé of snemmt að taka af
skarið og það verði að kanna þetta allt
saman miklu betur. Frekari rannsókna
sé þörf áður en nokkuð verði fullyrt,
fyrir utan það að ekki séu nú allir vís-
indamenn á einu rnáli - og þar fram
eftir götum. Þetta er stutt nteð ýms-
um öðrum fullyrðingum, svo sem
þeirri að mikill meirihluti reykinga-
manna fái aldrei lungnakrabba og að
athuganir á skaðsemi reykinga taki
ekki nægjanlegt tillit til atriða á borð
við mataræði, áfengisneyslu eða áhrifa
sem fólk verður fyrir í vinnu og nán-
asta umhverfi. Einnig er bent á að
lungnakrabbi verði ekki endilega til í
lungunum, heldur geti hann borist
þangað úr öðrurn líkamshlutum, að
því ógleymdu að ekki sé ólíklegt að
reykingamenn séu frábrugðnir öðru
fólki svo sem almennt, og fái krabba-
mein þess vegna en ekki vegna reyk-
inganna sem slíkra. Loks er spurt
áleitinna og stundum vandleystra
spurninga: Hvers vegna myndast
krabbamein aðeins í öðru lunganu
þegar reykurinn fer ofan í bæði?
Hvers vegna myndast það oft í þeim
hluta lungans sem fær minnstan reyk?
Síðast en ekki síst, hvers vegna fær
fólk sem ekki reykir lungnakrabba?
Vísindamenn eiga reyndar til svör við
þessu öllu saman og ekkert fær hrakið
þá staðreynd að reykingar eru hættu-
legar heilsu manna en markiniðið er
ekki að sannfæra þá, heldur að láta al-
menning vaða í reyk og svjma, iáta
efasentdir grafa um sig og færa reyk-
ingamönnum rök og réttlætingu fyrir
því að hætta ekki og fara út í búð eða
sjálfsala að kaupa sér enn einn pakk-
ann: það er alls ekki víst að reykingar
séu svona ferlega hættulegar - og af
hverju ætti ég svo sem að veikjast?
Flestar þeirra rannsókna sem tób-
aksfrantleiðendur styrkja koma reyk-
ingum alls ekkert við, enda markmið-
ið fyrst og fremst að leiða athygli frá
skaðsemi þeirra. Athugun Proctors á
styrkveitingum sýnir að ekki svo mik-
ið sent ein einasta króna hefur farið í
könnun á afleiðingum reykinga á
heilsu fólks eða fjárhag þjóðfélagsins.
Miklu fé hefur aftur á inóti verið varið
í að kanna hugsanleg tengsl erfðaþátta
og krabbameins, og nú allra síðustu ár
í athuganir á alls kyns mengun innan
dyra, annarri en tóbaksreyk. Það eru
viðbrögð við fullyrðingum og niður-
stöðum varðandi skaðsemi þess að
anda að sér tóbaksreyk sem aðrir blása
■út úr sér. Sú barátta tengist aftur
þeirri viðleitni bandarískra yfirvalda
að banna reykingar á vinnustöðuin og
á almannafæri. I fyrra gaf umhverfis-
verndarráð Bandaríkjanna út skýrslu
þar sem fullyrt er að um þrjú þúsund
manns deyi árlega úr krabbameini
vegna sígarettureyks, sem er fimint-
ungur alls fólks sent ekki reykir sem
deyr úr lungnakrabba. Tóbaksstofn-
unin hefur reynt að hrekja þessar nið-
urstöður, meðal annars með því að
fullyrða að pöddur í fjöðrum páfa-
gauka sem fólk hefur heinta hjá sér séu
allt eins líklegar til að vaida krabba-
meini, en án árangurs.
Hræsni og fé
Þessi hrikalegi tvískinnungur og
hroðalega kaldhæðni náði hámarki í
vor þegar forstjórar stærstu sígarettu-
fyrirtækjanna komu fyrir þingnefnd
og könnuðust ckki við að reykingar
væru neitt sérlega skaðlegar. Hins
vegar sagðist enginn þeirra kæra sig
um að börnin sín reyktu, án þess að
vilja útskýra það nánar. Hræsnin nær
síðan til enn fleiri tegunda af hættu-
legum efnum sem framleidd eru í
tonnatali í Bandaríkjunum og víða um
heim. Sama á við um asbest, til að
mynda, sem lengi vel var notað í hús
en cr nú álitið vera hinn versti skað-
valdur fyrir lungu. Framleiðendur
þess hafa eytt milljónum til að rengja
niðurstöður ótal rannsókna, stundum
nteð nokkrum árangri. Ymsar efna-
verksmiðjur hafa líka gert þetta þegar
rannsóknir hafa bent til þess að tiltek-
in efúi valdi nokkuð örugglega
krabbameini í verkafólki. Allt er þetta
spurning um peninga. Fyrirtæki vilja
ekki þurfa að hætta framleiðslu vegna
þess eins að afurðirnar drepa fólk.
Þess vegna er tekið til við að fullyrða
hið gagnstæða, eða að minnsta kosti
að það sem sagt var sé nú ekkert alveg
fullkomlega sannað og að þetta sé nú
umdeilt. A meðan það tekst er ekkert
eða lítið hægt að gera við því sem ver-
ið var að gagnrýna. Stöðugt er farið
frant á frekari rannsóknir og vísindi
þannig notuð til að sá fræjum vafa í
huga fólks. Vegna hagsmuna sem bæj-
arfélög, fylki og ríkið sjálft hafa af
þessum fyrirtækjum, vegna þess að
þau veita vinnu og borga skatt, verður
þeim ágengt og tekst að halda áfram
að framleiða eitur - og það sem meira
er: að hrinda af sér öllum tilraunum til
að láta þau borga fyrirþann skaða sem
þau vinna eða að minnsta kosti leggja
sitt af mörkum til að bæta fyrir hann,
til að mynda í heilbrigðiskerfinu.
Már Jónsson