Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Síða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
V
öld voru eftirsótt verðmæti árið 2004 eins og öll
önnur ár í mannkynssögunni, og í þeirri viðleitni
að halda völdum og tryggja sér völd virðist kyn
vega ansi þungt. Skál karlanna er a.m.k. þung á
voginni, reyndar svo þung að hún situr á föst
borðinu, en skál kvenna svífur sem endranær létt
í loftinu. Núna á þessu afmælisári íslenskrar jafnréttisbaráttu,
en 90 ár eru frá því að konur öðluðust kosningarétt, 1915, langar
mig til að renna huganum yfir síðastliðið ár, kanna hvað skýtur
upp kollinum í viðureign kynjanna hér á landi, og greina um-
ræðuna.
Þeir sem hafa völdin, og margir aðrir, eru oft tregir til að við-
urkenna að kyn skipti máli og halda því iðu-
lega fram að það séu aðrir þættir sem skipti
meira máli eins og áhugi, aldur, hæfni, gáf-
ur, þrautseigja, þekking, frumkvæði, bú-
seta, reynsla, útlit og hvaðeina annað svo lengi sem það er ekki
kyn. Svo lítið var gert úr kyni sem áhrifaþætti á liðnu ári að því
var jafnvel líkt við álíka þætti og að vera sköllóttur. Heiðrún
Lind Marteinsdóttir pistlahöfundur skrifaði t.d. í vefritið Tík-
in.is: „Einstaklingur á ávallt að vera metinn út frá verðleikum
sínum, en ekki þeim þjóðfélagshópum sem hann tilheyrir, hvort
sem um er að ræða konu eða karl, svartan eða hvítan, rauðhærð-
an eða sköllóttan“ (11.08.04). Heiðrún notar því sömu mælistiku
á kyn, húðlit, háralit og hárleysi, og kemur ekki auga á kynja-
skekkjuna í samfélaginu.1
En ef kyn skiptir ekki máli, þá er nokkuð augljóst að karlmenn
eru marfalt hæfileikaríkari en konur. Líkindareikningur sýnir að
gæði jarðar, ríkidæmi og völd myndu dreifast jafnt á milli
kynjanna ef kyn væri ekki áhrifaþáttur. Skýrsla Hagstofunnar,
Konur og karlar 2004, opinberaði áhrif kynsins með eft-
irminnilegum hætti: „Konur eru í minnihluta í áhrifastöðum
næstum hvert sem litið er. Þær eru tæpur þriðjungur þing-
manna og sveitarstjórnarmanna, fjórðungur ráðherra og tæp-
lega fimmtungur framkvæmdastjóra sveitarfélaga. Þá eru konur
29% þeirra sem sitja í opinberum nefndum og ráðum ríkisins og
um fimmtungur forstöðumanna ríkisstofnana. Konur koma lítt
við sögu við stjórnun samtaka atvinnulífsins og helstu fyrirtækja
á markaði, og stjórnir launþegasamtaka endurspegla almennt
ekki þá kynjaskiptingu sem er meðal félagsmanna.“ (bls. 1.).2
Ef kyn skiptir ekki máli, þá voru konur nánast vanhæfar í við-
skiptalífinu árið 2004, því í riti Hagstofunnar stendur: „Í Úrvals-
vísitölu Kauphallar Íslands eru 15 félög. Í júní 2004 voru 87
manns í stjórnum þessara félaga, 85 karlar og tvær konur sem
svarar til 2,3% stjórnarmanna.“ (bls. 68). Konur eru a.m.k. ekki
eftirsóttar í stjórnir fyrirtækja, og hljóta því að teljast fremur
léttvæg auðlind í augum þeirra sem stjórna viðskiptalífinu, eða
hvernig á að skilja útilokun þeirra frá peningum og völdum á
annan hátt? Eignakarlar og viðskiptamenn virðast meta konur
einskis eftir þessari tölu að dæma: 2,3%. Þeir sem vilja ekki
hækka þetta hlutfall, vilja heldur ekki viðurkenna að kyn skipti
máli.
Óbreytt hlutfall í Hæstarétti
Svo virðist sem ekki megi grípa til neinna aðgerða til að leiðrétta
kynjaskekkjuna á valdasviði samfélagsins, a.m.k. ekki í stjórn-
málum. „Það hlýtur líka að vera takmark okkar allra að ekki
þurfi að koma til neinna sérstakra aðgerða til að tryggja jafnrétti
í samfélaginu. Það verði einfaldlega sjálfsagt og engin þörf á að
ræða það sérstaklega,“ skrifaði Björn Ingi Hrafnsson, aðstoð-
armaður Halldórs Ásgrímssonar, þá utanríkisráðherra í Morg-
unblaðið 22. maí 2004.3 Sérstakar ráðstafanir hafa þó verið gerð-
ar til að tryggja hlut karla í jafnréttisráði, því einu
kynjakvótarnir sem skráðir eru í lög á Íslandi falla undir þau svið
þar sem konur eru oft í meirihluta. Í lögum um jafnréttisráð
stendur í 7. grein jafnréttislaga: „Tilnefningaraðilar skulu til-
nefna einn karl og eina konu til setu í Jafnréttisráði.“ Þetta er
sannkallaður karlakvóti.4
Enda var ekki gripið til neinna sérstakra ráðstafana til að
bæta hlut kvenna í Hæstarétti árið 2004 fremur en 2003, en að-
eins tveir af níu dómurum við Hæstarétt eru konur. Þegar konur
sækja um embætti í þann háa rétt, er ekki einu sinni mælt með
þeim sterklega þótt þær séu jafnhæfir ef ekki hæfari umsækj-
endur en þeir sem settir eru efst á óskalistann eða þeir sem eru
skipaðir. Jafnréttislög og stjórnsýslulög eru jafnvel brotin til að
koma heppilegasta eða hæfasta karlinum í embættið eða karli
með tiltekna sérþekkingu eða reynslu. Gengið var fram hjá konu
árið 2003 og 2004 við skipun í Hæstarétt, því hvorki hæfnisnefnd
Hæstaréttar sjálfs né Björn Bjarnason dómsmálaráðherra eða
Geir H. Haarde töldu það ómaksins vert að jafna hlut kynjanna í
Hæstarétti með því að meta starfskrafta Hjördísar Há-
konardóttur hrl., sem sótti um embættið, að verðleikum. Miklar
umræður spunnust um þetta mál á árinu og gerðu bæði umboðs-
maður Alþingis og kærunefnd jafnréttismála alvarlegar at-
hugasemdir við skipunina 2003. Frægasta setningin í því máli
var að jafnréttislög væru barn síns tíma (Morgunlaðið, 7. apríl
2004), höfð eftir Birni Bjarnasyni dómsmálaráðherra.5 Segja má
með fullum rétti að „sérstökum aðgerðum“ hafi verið beitt til að
skipa karlana Ólaf Börk Þorvaldsson og Jón Steinar Gunn-
laugsson í Hæstarétt, því hvorugur var talinn heppilegastur í
umsögn Hæstaréttar og í báðum tilfellum hefði átt að skipa
Hjördísi samkvæmt jafnréttislögum.
Karlanefndir ríkisstjórnarinnar
Ríkisstjórnin stendur nú fyrir átaki til að jafna hlut kynjanna í
nefndum á vegum hins opinbera, en ný jafnréttisáætlun til næstu
fjögurra ára var samþykkt einróma á Alþingi Íslendinga á árinu.
Hutfall kynjanna er einnig fremur slæmt í ráðuneytum eftir sam-
antekt Hagstofunnar að dæma en er það misslæmt, t.d. er staða
kvenna í þremur ráðuneytum afleit. Af æðstu embættismönnum
þar eru þær aðeins 10% í samgönguráðuneytinu og 14% í land-
búnaðarráðuneytinu og sjávarútvegsráðuneytinu. Oft er hlutfallið
30% konur 70% karlar í nefndum og ráðum. Samt vilja ráðamenn
alls ekki setja kvóta til að jafna hlut kynjanna, aðeins er sagt að
ávallt skuli á það minnt að í nefndum og ráðum á vegum hins op-
inbera ættu að sitja jafnmargir karlar og konur, þannig er það
a.m.k. orðað í jafnréttislögunum.6
Þrjár slíkar nefndir urðu víðfrægar á árinu og var engin kona í
þeim þrátt fyrir áminninguna í jafnréttislögum og jafnrétt-
isáætlun ríkisstjórnarinnar. Fyrst ber að nefna fjölmiðlanefndina
sem gerði úttekt á fjölmiðlamálum og skrifaði um það skýrslu, í
nefndinni sat engin kona, aðeins Davíð Þór Björgvinsson prófess-
or, Karl Axelsson hæstaréttarlögmaður, Guðmundur Heiðar Frí-
mannsson, deildarforseti kennaradeildar Háskólans á Akureyri,
og Pétur Gunnarsson, skrifstofustjóri þingflokks Framsókn-
arflokksins.
Þetta var vægast sagt mjög þýðingarmikil nefnd sem fjallaði
um hvort setja ætti lög um eignarhald fjölmiðla. Þetta mál varðaði
þjóðina alla, almannaheill og tjáningarfrelsið, en þó var ekki talið
mikilvægt að hafa fulltrúa beggja kynja í nefndinni. Þar sem fjór-
ir karlar koma saman til að ráða ráðum sínum, hvarflar ekki að
þeim að eitthvert sjónarmið skorti, enginn holur rómur, þeir
sakna einkis. En ef kyn skiptir engu máli, hvers vegna var þá eng-
in kona í nefndinni?
Nefnd fullskipuð körlum virðist vera svo ákaflega heppileg ein-
ing að formenn stjórnarflokkanna settu aðra karlanefnd á fót.
Þeir skipuðu starfshóp lögmanna til að undirbúa lagasetningu um
tilhögun þjóðaratkvæðagreiðslu um fjölmiðlalögin. Þeir skipuðu
fjóra karla í nefndina og einn karl til viðbótar til að aðstoða þá.
Þjóðaratkvæðagreiðsla hlýtur að varða bæði kynin, því konur
fengu kosningarétt fyrir 90 árum og teljast þær á hátíðarstundum
vera helmingur þjóðarinnar, ennfremur kjósa fleiri konur en karl-
ar í almennum kosningum. Hefði ekki verið rökrétt að skipa tvær
konur í nefndina og tvo karla til að endurspegla þessa tvo meg-
inþætti og höfuðeinkenni þjóðarinnar? Hvers vegna er þessi oftrú
á lögmönnum, hefði ekki verið kjörið að skipa t.d. stjórnmála-
fræðing í nefndina, sagnfræðing eða iðnaðarmann?
Karlarnir í þessari nefnd voru Karl Axelsson, hrl. og lektor við
lagadeild Háskóla Íslands, og hæstaréttarlögmennirnir Andri
Árnason, Jón Sveinsson og Kristinn Hallgrímsson, auk Kristjáns
Andra Stefánssonar, deildarstjóra í forsætisráðuneytinu. Aftur
fjórir karlar og einn aðstoðarkarl. Einsleitnin sýnir að kyn virðist
vega þungt, þetta nær út fyrir allan líkindareikning. Slík karllæg
nefndarskipan er að mínu mati líkleg til að viðhalda völdunum
karlamegin, því í þessari skipan felst ákveðin virðing, viðurkenn-
ing og ávísun á völd. Skipan í slíka nefnd getur leitt til þess að við-
komandi verði skipaður í fleiri nefndir og öðlist meiri áhrif og að-
gang að völdum, auk ágætra nefndarlauna. Útilokun kvenna í
áhrifamiklum nefndum er engin tilviljun.
Þriðja fræga karlanefndin er framkvæmdanefnd um stofn-
anakerfi og rekstur verkefna ríkisins og hana starfrækir fjár-
málaráðuneytið. Í hana voru fjórir karlar skipaðir og engin kona,
þrátt fyrir framkvæmdaáætlun ríkisstjórnarinnar um „Jöfnun á
kynjahlutfalli í nefndum, ráðum og stjórnum“ frá 28. maí.7 Í
nefndinni eru Baldur Guðlaugsson, ráðuneytisstjóri, Halldór
Árnason, skrifstofustjóri, Ingimar Einarsson, skrifstofustjóri og
Gísli Þ. Magnússon, deildarstjóri. Starfsmaður nefndarinnar er
einnig karl og heitir Arnar Þór Másson, stjórnmálafræðingur,
gaman hjá þeim. Fjögurra karla nefndir eru því mjög vinsælar
með fimmta karlinum til aðstoðar. Ef kyn skiptir engu máli, hvers
vegna eru þá aðeins karlar og engar konur í nefndunum? Erla
Hulda Halldórsdóttir skrifaði um þessa nefndaskipan og sagði
t.d.: „Auðvitað skiptir kyn máli. Kyn er grundvallarbreyta í sam-
félaginu og það skiptir okkur öll máli, konur og karla, að bæði kyn
komi að stefnumótun og ákvarðanatöku í samfélaginu.“ 8 Einmitt
af þeim sökum eru einungis karlar skipaðir.
Sigrar og ósigrar
Kynin sitja greinilega ekki við sama borð í samfélaginu, því í
skýrslu Hagstofunnar kemur t.d. fram að tekjur kvenna eru að-
eins tæp 62% af tekjum karla (bls. 45). Þetta sýnir að það er ekki
nóg að eyða lagalegum hindrunum fyrir jafnrétti, því þá á eftir að
glíma við duldar tilhneigingar til að útiloka konur frá völdum. Dr.
Nasrin Shahinpoor sem flutti erindi hér á árinu ráðlagði fólki ein-
dregið frá því að taka mark á orðum valdamanna, aðeins á verk-
um þeirra; að lesa í verkin. Það er afar snjöll og gagnleg ráðlegg-
ing.9
„Hvað er málið? Þurfa karlar, sem standa vörð um valdið í
óbreyttri mynd, ef til vill hjálp?“ spurði Malin Rönnblom sem
einnig hélt hér erindi á liðnu ári um þessa tregðu karla til að
dreifa völdunum. „Ekki dugar að sannfæra þá um að víkja sæti í
nafni réttlætisins, það hefur verið reynt,“ sagði hún og nefndi þá
leið að telja körlum trú um að jafngildi kynjanna í stjórnmálum sé
efnahagslega hagkvæmt. Hvort sem það er fær leið eða ekki, er
staðreyndin sú, að þeir karlar sem sniðganga sjónarmið kvenna í
stjórnmálum, fyrirtækjum og í vísindum leggja ekki stund á jafn-
rétti, jafnvel þótt þeir segist gera það. Það er málið!10
„Jafnréttismálin byggjast á langtímamarkmiðum og sífelldri
vinnu en ekki átaksverkefnum,“ skrifaði Árni Magnússon félags-
og jafnréttismálaráðherra í Morgunblaðið 24. september 2004 í
tilefni af 30 ára afmæli norræns samstarfs á sviði jafnréttismála,
en af því tilefni efndu jafnréttisráðherrar Norðurlandanna til sér-
staks hátíðarfundar í Borgarleikhúsinu. Árni skipaði konu í emb-
ætti ráðuneytisstjóra félagsmálaráðuneytis. Það er Ragnhildur
Arnljótsdóttir og sagði hún í viðtali við Morgunblaðið 12. sept-
ember: „Mér finnst ánægjulegt að sífellt fleiri konur skuli sækja
fram og verða áberandi í umræðunni.“10 Þær sækja vissulega
fram, en fæstar fá það sem þær vilja, sökum mikilla „hæfileika“
karlanna og mikilvægrar„sérþekkingar“.
Kona tók við embætti menntamálaráðherra 1. janúar 2004,
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, og var því fagnað, en aftur á
móti urðu nokkrar sviptingar þegar Siv Friðleifsdóttir þurfti að
hverfa úr ráðherraliði Framsóknarflokksins 15. september 2004.
Siv hefur reynslu og er með flest atkvæði á bak við sig sam-
anborið við aðra þingmenn flokksins þegar atkvæðamagni kjör-
dæma er skipt niður á þingmenn þeirra, svo það þurfti „sérstakar
aðgerðir“ til að koma henni frá. Flestar framsóknarkonur voru
óánægðar með brottvikningu Sivjar. „Okkur er alveg nóg boðið,“
sagði Hildur Helga Gísladóttir, formaður Félags framsókn-
arkvenna í Hafnarfirði, Garðabæ og Álftanesi, í samtali við
Morgunblaðið 23. ágúst af þessu tilefni, en Hildur var ein af 40
framsóknarkonum sem skoruðu á þingflokk Framsóknarflokks-
ins að virða eigin lög um jafnrétti og standa undir „væntingum
kjósenda“ við val á ráðherrum þegar Framsóknarflokkurinn
tæki við forsæti í ríkisstjórn. Konum fækkaði þó ekki í rík-
isstjórninni, því Sigríður Anna Þórðardóttir varð umhverf-
isráðherra fyrir hönd Sjálfstæðisflokksins. Siv varð aftur
óbreyttur þingmaður, hinsvegar er körlum sem víkja úr ráð-
herrastólum iðulega boðið eitthvað bitastætt í staðinn eins og í
seðlabankastjórastöðu (Finnur Ingólfsson) eða sendiherrastöðu
(Tómas Ingi Olrich).
Reykjavíkurborg lét aftur á móti verkin tala í jafnréttismálum,
og eftir að Steinunn Valdís Óskarsdóttir varð borgarstjóri 1. des-
ember skipa konur 10 af 14 æðstu stöðum innan stjórnkerfis
Reykjavíkurborgar. Rannsóknarstofa í kvenna- og kynjafræðum
var mjög öflug á árinu og hélt ráðstefnur, málþing og stóð fyrir
fyrirlestrum og erindum allt árið, t.d. „Möguleikar karlmennsk-
unnar: karlmennskur í fortíð, nútíð og framtíð“ í mars 2004 og
forsætisráðuneytið stóð fyrir þremur málþingum um jafnrétti í
tilefni af afmæli heimastjórnarinnar, t.d. „Hvar er jafnréttið?“ í
mars 2004. Feministafélag Íslands var vakandi á verðinum allt
árið með ýmsar uppákomur og harða gagnrýni, einnig Kven-
nréttindafélag Íslands, sem brýndi t.d. ríkisstjórn Íslands til að
jafna hlut kynjanna í æðstu stjórnarstöðum þjóðarinnar, og gaf
út ársrit sitt 19. júní.
Konur og fjölmiðlar
Í rannsókn sem Þorgerður Þorvaldsdóttur, kynja- og sagnfræð-
ingur í Reykjavíkurakademíunni, gerði á vegum Rannsókn-
arstofu í kvenna- og kynjafræðum og birti í janúar 2004 kom
fram að verulegur munur var á þátttöku karla og kvenna í um-
ræðuþáttum í ljósvakamiðlum í aðdraganda alþingiskosninganna
Jafnréttisbaráttan
Skiptir kyn máli í stjórnmálum og viðskiptum – eða ekki?
Jafnréttismál voru ofarlega á baugi árið 2004 og tókust
kynin töluvert á. Hér er snert á helstu álitamálum ársins og
spurt m.a. hvort kyn skipti máli í stjórnmálum, viðskiptum og
fjölmiðlum og hvers vegna völdin lendi oftast karlamegin.
Í greininni er því haldið fram að á árinu hafi „sérstökum
aðgerðum“ verið beitt til að bola konum burt og koma
körlum að.
Eftir Gunnar
Hersvein
gunnars@hi.is
Staða kvenna á vinnumarkaði „Margir virðast eiga erfitt með að
horfast í augu við að kyn skipti máli, samt telur meirihluti þjóð-
arinnar að staða karla sé almennt betri en staða kvenna á ís-
lenskum vinnumarkaði.“ Verk á sýningu Valgerðar Guðlaugs-
dóttur sem stendur nú yfir í Listasafni ASÍ.