Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Side 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
Þ
egar leikrit Henriks Ibsens, Þeg-
ar vér dauðir vöknum, hefst eru
barn og móðir þess dáin. Barnið
er meistaraverk Arnaldar Rúb-
eks myndhöggvara sem bera
átti heitið Upprisudagurinn.
Móðir barnsins er Írena, konan sem ung að ár-
um sat nakin fyrir hjá Rúbek meðan hann
skapaði sitt meistaraverk og var uppsprettan
að sköpun hans, en þegar svipleg rof urðu á
sambandi hennar og myndhöggvarans leið hún
andlegan dauða. Rúbek lýsir
því að í fyrstu hafi hann séð
meistaraverk sitt í líkingu
jarðkonunnar sem full gleði
yfir því að hafa fundið sjálfa
sig á ný rís í hreinleika og án umbreytingar úr
duftinu. Í samskiptum sínum við Rúbek op-
inberaði Írena ekki aðeins líkama sinn fyrir
myndhöggvaranum honum til innblásturs.
Hún þráði ekkert heitar en að gefa honum
jafnframt sál sína, sinn helgasta kjarna. Hann
gat hins vegar hvorugu veitt viðtöku. Líkami
Írenu var Rúbek aðeins uppspretta eig-
ingjarnrar sköpunar. Vegna tilfinningalegrar
bælingar og göfgunar og upphafningar eigin
listar gat hann hvorki mætt sál Írenu í anda né
notið líkamlegrar ástar með henni.
Írena hafði vonað að þegar barnið þeirra,
meistaraverkið Upprisudagurinn, sprytti full-
skapað út úr leirnum í höndum Rúbeks, myndi
herra hennar og meistari láta undan þránni til
þess að njóta hennar. Þetta fór á annan veg. Í
leikritinu segir Írena frá því hvernig eitt lítið
orð af vörum Rúbeks tvístraði sál hennar: ,,Þú
tókst í báðar hendur mínar og þrýstir þær inni-
lega. Og ég stóð þarna og náði ekki andanum
fyrir eftirvæntingu. Svo sagðirðu: Og nú bið ég
þig að þiggja mínar innilegustu þakkir. Þetta
hefur verið, sagðirðu, blessunarlegt tímabil
fyrir mig.
Að þessum orðum sögðum yfirgaf Írena
Arnald Rúbek. ,,Þetta er það sem ég dó af,
Arnaldur,“ segir hún og lýsir því um leið
hvernig hún á samri stundu og hún gerði sér
ljóst að hún var að deyja hóf endalausa leit að
sínum innsta kjarna sem hún hafði skilið eftir
hjá honum.
Svissneski geðlæknirinn og greiningarsál-
fræðingurinn Carl Gustav Jung leitaðist við að
lýsa tengslunum milli kynþrár og andlegrar
þrár mannsins. Hann hélt því fram að kyn-
hneigðin væri tjáning hins jarðneska anda og
sá andi væri hin hliðin á Guði. Sé þessi skiln-
ingur hafður að leiðarljósi þá rúmar hið and-
lega líf kynhneigð hvers einstaklings og kyn-
hneigð allra, þrána eftir því að sameinast og
skapa. Það er þessi skapandi þáttur lífsins sem
Rúbek myndhöggvari afneitar og fyrir það líða
bæði hann og Írena; þau lifa sem dauð væru.
Mörg ár eru liðin frá því Írena fór frá Rúbek
þegar þau tvö hittast á nýjan leik í upphafi leik-
rits Ibsens. Rúbek hefur þá hlotið heimsfrægð
fyrir höggmynd sína af Upprisudeginum og er
kvæntur ungri konu sem Maja heitir. Írena
veit því ekki betur en barnið hennar, Upp-
risudagurinn innblásinn af henni sjálfri, sé lif-
andi, elskað og dáð. En einnig þetta fór á ann-
an veg en hún óskaði því að eftir að hún yfirgaf
Rúbek gerbreytti hann höggmyndinni. ,,Því
miður neyddist ég til að flytja kvenveruna í
myndinni svolítið aftar,“ segir hann við Írenu.
,,Vegna heildaráhrifanna, þú skilur. Annars
hefði hún orðið allt of ríkjandi. Í lokaútfærslu
verksins hefur Rúbek ekki einungis gert hlut
jarðkonunnar minni en ætlað var í fyrstu, held-
ur hefur hann einnig mótað jarðsprungur í
mynd sína og upp úr þeim skríða mannlegar
verur með svip dýra í andlitunum. Og fremst í
höggmyndinni situr Rúbek sjálfur í líki mann-
veru sem syrgir glatað líf.
Það er næsta víst að í Þegar vér dauðir vökn-
um skrifar Ibsen undir áhrifum tveggja meist-
ara ítölsku endurreisnarinnar og túlkunar
þeirra á efsta degi. Annar þessara listamanna
er Michelangelo og mynd hans af Dómsdegi á
vesturvegg Sixtusarkapellunnar í Vatíkaninu,
en Michelangelo var eftirlætislistamaður Ib-
sens. Hinn er Luca Signorelli og freskumynd
hans, Upprisa holdsins, í dómkirkjunni í Or-
vieto, en á þeirri mynd er auðvelt að þekkja
fyrirmyndina að Rúbek sem situr í forgrunni
myndarinnar og veitist sársaukafullt að vakna
af andlegum dauða sínum. Í öðrum þætti leik-
ritsins lýsir Ibsen því hvernig Rúbek situr á
steini í nær nákvæmlega sömu stellingum og
mannveran í freskumynd Signorellis. En þótt
næsta víst sé að báðir þessir endurreisn-
armenn, Michelangelo og Signorelli, hafi haft
mikil áhrif á Ibsen til innblásturs þá er þó inn-
tak síðasta leikrits hans mun flóknara en svo
að túlka megi það út frá list endurreisnarinnar
einni saman þótt kraftmikil sé.
Eins og nær öll leikrit Ibsens þá hverfist
Þegar vér dauðir vöknum um grundvallarand-
stæður, um líf og dauða og um kynhneigð og
andlega hneigð manneskjunnar. Þessar and-
stæður birtast mjög skýrt í aðalpersónum
verksins, pörunum tveimur, annars vegar
Írenu og Rúbek og hins vegar Maju eiginkonu
Rúbeks og Úlfheimi stórbónda og bjarndýrs-
veiðimanni. Írena og Rúbek eru táknmynd
hins andlega og æðra, Maja og Úlfheimur birt-
ingarform hins holdlega og jarðbundna. Vand-
inn sem leikurinn snýst um er hvernig sætta
megi þessar andstæðu hliðar mannssálarinnar,
því að frjáls tilvist hvorrar um sig er háð því að
ná skapandi jafnvægi við hina.
Í upphaflegri gerð Upprisudags Arnaldar
Rúbeks myndaði jarðkonan miðdepil mynd-
arinnar, innsta veruleika verksins og ímynd
sjálfsins, en þegar Rúbek víkur af þeirri sköp-
unarleið vegna þess að honum er um megn að
sætta kynhvöt sína og andlega vitund hverfur
honum kjarni eigin tilvistar. Honum fer eins og
mörgum manninum að líf hans verður and-
legur dauði. Til þess að hann vakni ekki upp við
það að hann hefur aldrei lifað er honum nauð-
synlegt að sameinast sínum andlega kjarna
sem Írena er fulltrúi fyrir í leikritinu. Í loka-
þætti verksins klífa þau Írena og Rúbek hátt
fjall. Í humátt á eftir þeim kemur Maja í fylgd
bjarndýrsbanans Úlfheims sem býður henni
náttstað í veiðikofa sínum þar sem hann hyggst
halda með henni skyndibrullaup þeirra og
bæta þar með Maju á listann yfir allar þær
konungsdætur sem kofann hafa gist.
Loft er lævi blandið uppi á háu fjallinu þar
sem allra veðra er von og tindarnir sjást ekki
fyrir dimmri þokunni. En upp vilja þau Írena
og Rúbek, upp í gegnum móðuna og myrkrið,
upp til hæstu tinda sem lýsa í sólarupprásinni.
Á samri stundu eru þau Maja og Úlfheimur á
leið niður fjallið og Maja heyrist í fjarska
syngja fagnandi um sitt nýfengna frelsi. Svo
fer að vonum að Írena og Rúbek ná ekki tind-
inum. Þess í stað leggst þokan yfir þau,
þrumur fara um loftið og höggmyndarinn og
módelið hans, táknmyndir hins andlega í leik-
riti Ibsens, farast í ógnarlegu snjóflóði. Á eftir
þeim horfir svartklædd díakonissa sem fylgt
hefur Írenu hvert fótmál frá upphafi leikritsins
án þess að mæla orð frá vörum. Nú hefur þessi
dökkklædda vera loks upp raust sína og flytur
lokakveðjuna í gervöllum leikritum Ibsens:
,,Írena. Pax vobiscum“. Á eftir þessari einföldu
kveðju díakonissunnar fellur tjaldið í síðasta
sinn á leiksviði skáldsins. Hinum dramatíska
eftirmála er lokið og áhorfendur standa eftir
með gátuna um hvað fyrir höfundinum vakti.
Pax vobiscum, friður sé með yður, eru loka-
orð leikritaskáldsins. Fögur orð og þrungin
merkingu enda var þetta sú kveðja sem frels-
ari kristinna manna ávarpaði lærisveina sína
með þegar hann birtist þeim fyrst eftir uppris-
una. Þótt ekki væri nema fyrir þá sök er ekki
úr vegi að álykta að Ibsen hafi í sínu síðasta
verki viljað árétta þá upprisuhugsun sem hann
fékkst við í mörgum verkum sínum og sagt hef-
ur verið frá í fyrri greinum í þessum flokki.
Dauði þeirra Írenu og Rúbeks er einungis
táknrænn. Þau eru ekki nema að hluta til per-
sónur af holdi og blóði heldur standa þau fyrir
sértækar sálrænar og andlegar eigindir
mannsins, eiginleika sem Ibsen var kappsmál
að samferðarmenn hans ræktuðu með sér.
Írena og Rúbek, Maja og Úlfheimur, öll eru
þau aðeins brot af einni heild, ímynd mannssál-
arinnar sett fram í mismunandi táknmyndum.
Eins og áður hefur verið drepið á í þessum
greinaflokki þá var Ibsen undir sterkum áhrif-
um frá þýska skáldjöfrinum Jóhanni Wolfgang
von Goethe og til hans sótti hann bæði inn-
blástur og fyrirmyndir. Hin sterku áhrif
gnostíkurinnar og gullgerðarlistarinnar, al-
kemíunnar, sem víða er að finna í leikritum Ib-
sens og ná hámarki í dramatíska eftirmálanum
Þegar vér dauðir vöknum eru að líkindum
komin beint frá Goethe. Áralangar rannsóknir
Ibsens á lífshlaupi og kenningum Júlíanusar
keisara komu skáldinu í snertingu við nýplat-
ónismann og gnostíkina og hugmyndir þaðan
runnar birtust í óendanlega mörgum myndum
í leikritunum sem hann skrifaði eftir Keisara
og Galílea, tvíleikinn sem byggist á ævi Júl-
íanusar sem kallaður var guðsafneitari.
Síðasti fundur paranna tveggja í Þegar vér
dauðir vöknum er jafnframt gagnkvæmur við-
skilnaður þeirra en um leið er hér um að ræða
alkemískt coniunctio, hið helga brúðkaup gull-
gerðarlistarinnar þar sem ólík efni renna sam-
an í eitt og andstæðurnar ganga í hjónaband
þar sem mökin leiða af sér fæðingu nýrra eig-
inda. Endurfæðingin markar ekki endilega
upphaf ævarandi hamingju heldur upphaf
nýrra tíma í lífi þess sem verður aðnjótandi
hinnar helgu hjónavígslu andstæðra afla í eigin
vitund. Hugmyndir af þessu tagi voru vita-
skuld bannfærðar af kirkjunni í árdaga þeirrar
stofnunar. Hitt virðist augljóst að Ibsen, sem
leit svo á að það væri æðsti og í raun eini til-
gangur lífsins að menn þroskuðu sig andlega,
hefur verið ákaflega hallur undir alkemísk
fræði og gnostík. Það er því ekki að undra að
hann gagnrýndi kirkjuna af hörku og ákveðni
lengst af ævi sinnar og áliti að hún fjötraði
anda mannsins í stað þess að veita honum frelsi
til að þroskast.
En um leið og Ibsen gagnrýnir kirkjuna þá
er Biblían ein hans helsta uppspretta þegar að
því kemur að velja táknheim og myndhverf-
ingar í leikritin sem hann skrifaði. Hér er Þeg-
ar vér dauðir vöknum engin undantekning,
heldur eins konar staðfesting á því að Ibsen
virðist hafa skilið frásagnir Biblíunnar að hætti
nýplatónista, sem litu svo á að allar goðsagnir
væru ætlaðar mönnum til þess að yrkja sig
áfram gegnum hin ýmsu þroskaskeið lífsins.
Sögur af gyðjum, guðum og goðkynjuðum ver-
um væru því ekki óbreytanlegar frásagnir og
sagnaheildir heldur væri mönnum frjálst að
túlka þær og segja á nýjan hátt í því augnamiði
að þroska sitt innra sjálf og nálgast guðdóm-
inn. Magnaðasta biblíuminnið í bakgrunni leik-
risins Þegar vér dauðir vöknum er lýsing Daní-
elsbókar á upprisu holdsins, lýsing sem síðan
gengur aftur á stórfenglegan hátt í Opinber-
unarbók Jóhannesar. Þessar frásagnir tekur
Ibsen ekki bókstaflega, heldur umhverfir þær
að hætti gnostíkeranna og alkemistanna, og
skapar leikrit um hið helga brullaup þar sem
samruni andstæðna veldur dauða eigindanna
en innifelur um leið í sér þá orku sem leiðir til
nýrrar upprisu.
Merking lokaorða Þegar vér dauðir vöknum,
Pax vobiscum, er eins konar undirstrikun þess-
arar hugsunar. Írena ber nafn grísku frið-
argyðjunnar og merking nafnsins er samhljóða
hinu latneska pax. Þegar díakonissan mælir
fram síðustu orðin í hinum dramatíska eft-
irmála Ibsens: ,,Írena. Pax vobiscum“, biður
hún þess að Írena, gyðja friðarins, megi vera
með Rúbek og sálu hans þegar hann vaknar af
dauða sínum, svo og með öllum áhorfendum
skáldsins sem með þessum orðum hafði skrifað
sitt síðasta tilsvar fyrir leiksvið.
 Verk Ibsens í heildarútgáfu, Hundreårsutgave,
Osló 1928-57. 13. bindi.
Biblían, heilög ritning, Reykjavík, 1981.
Jung, C. G., Memories, Dreams, Reflections,
New York, 1989.
Giacometti, M., The Sistine Chapel:
Michelangelo Rediscovered, London, 1986.
Hinn efsti dagur
Höfundur er doktor í leiklistarfræðum og
sérfræðingur í leikrænni meðferð.
Henrik Ibsen kallaði síðasta leikritið sem
hann skrifaði Þegar vér dauðir vöknum og
gaf því undirtitilinn Dramatískur eftirmáli.
Leikritið kom út í árslok 1899 og eins og titill
þess ber með sér er verkið hlaðið trúarlegum
tilvísunum, ekki síst hugmyndinni um hinn
efsta dag. Undirtitilinn má líta á sem tilraun
höfundar til þess að draga saman í eina
dramatíska heild þær trúarhugmyndir sem
líkt og rauður þráður mynda einn uppistöðu-
þáttanna í fjölmörgum leikritum hans og
fjallað hefur verið um í þessum greinaflokki
um launhelgar leikritaskáldsins norska sem
lýkur hér.
Eftir Trausta
Ólafsson
traust@mmedia.is
Launhelgar
leikritaskálds
Henrik Ibsen „En um leið og Ibsen gagnrýnir
kirkjuna þá er Biblían ein hans helsta upp-
spretta þegar að því kemur að velja táknheim og
myndhverfingar í leikritin sem hann skrifaði.“
Lag: Hvað boðar nýárs blessuð sól?
Sjá, – árið nýtt á stund og stað.
Af stofni Ísaí spratt það.
Hvert árið vitnar ekki síst,
um áhrif Jesú – það er víst.
Hin stærsta saga sú er manns,
er sögðu fyrstu vottar hans.
Og fyrir öldum áður spáð
er auðséð, – marki því var náð.
Vort Testamentið gamla gaf
oss glögga forsögn honum af.
Í fjárhúsi kom fyrst á storð,
með fjögur þessi spádóms orð:
Því Friðar hann er höfðingi
og hetju Guð vor foringi,
sem Undraráðgjafarinn kann,
oss Eilífðar er faðir hann.
Vart boðar nú svo nokkurn mann,
sem Nýja testamentið hann.
Vel þúsund sinnum sagður er
hann sá er Jesú nafnið ber.
Æ, – hverfult lífið hérna er
og hversu skammt vort auga sér.
Í myrkri sól ei sést um nótt,
þó sofum út – helst vært og rótt.
Og syndugs manns ei sá vill deyð,
er sættist heiminn við í neyð
í Syni er læknar syndarann,
og svo dó – upp reis fyrir hann.
Um ótal „hvað svo“ ei neinn veit.
Þó öruggt Krists er fyrirheit.
Vel undirbúinn ertu hér,
í auðmýkt – trú að fylgja mér.
Pétur Sigurgeirsson
Árið 2005 í tilurð sinni!
(Jóh. 14:1-3, 2. Kor. 5:19, Jes: 9:6 – 11:1)
Höfundur er biskup.