Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Síða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005 | 7
M
eð Arthur Miller er
horfinn á braut einn
sterkasti fulltrúi 20.
aldarinnar sem
trúði á hlutverk
listamannsins sem
raddar sjálfstæðrar
skoðunar í sam-
félaginu, boðbera þverpólitískrar sýnar á sið-
ferðileg gildi og tilfinningaleg rök. Í verkum
Arthurs Millers hljómar ávallt skærast boð-
skapur um mannlega reisn þrátt fyrir óblíð ör-
lög og niðurlægjandi kjör.
Arthur Miller var óskabarn bandarísks leik-
húss um 10 ára skeið frá miðjum 5. áratugnum
til hins sjötta. Hann var þrjátíu og tveggja ára
gamall þegar Allir synir mínir
(All my Sons) var frumsýnt árið
1947 og tveimur árum síðar var
Sölumaður deyr (Death of a Sa-
lesman) frumsýnt. Í kjölfarið fylgdu Í deigl-
unni (Crucible) og Horft af brúnni (A View
from the Bridge).
Goðsögnin um ameríska drauminn
Þegar Allir synir mínir var frumsýnt hafði
Miller átt erfitt uppdráttar sem höfundur um
nokkurra ára skeið. Hann var þá giftur
tveggja barna faðir og vann á daginn í vöru-
geymslu sjóhersins. Hann hafði strengt þess
heit að ef Allir synir mínir kæmist ekki að í
neinu leikhúsi þá skyldi hann hætta að skrifa
leikrit og snúa sér að öðrum skrifum.Svo fór
þó ekki þar sem leikritið snerti taug í þjóð-
arsálinni svo stuttu eftir stríðslok þar sem það
fjallar um ábyrgð einstaklingsins gagnvart
samfélaginu, þegar heil fjölskylda tekur þátt í
að hilma yfir gallaða framleiðslu á flugvélav-
arahlutum sem valda dauða 21 herflugmanns.
Sýningar á Broadway urðu 300.
Sölumaður deyr var frumsýnt tveimur árum
síðar og breytti hugmyndum bandarísku þjóð-
arinnar um sjálfa sig og reyndar hugmyndum
heimsbyggðarinnar allrar um óskeikulleika
hins ameríska draums. Aðalpersóna verksins,
sölumaðurinn Willy Loman, er hin fullkomna
andhetja þar sem líf hans er lítilfjörlegt, hann
hefur alið syni sína upp með falskar væntingar
og rangar hugmyndir um raunveruleg lífsgildi
og eiginkona hans er mörkuð af síend-
urteknum svikum og vonbrigðum. Willy trúir í
blindni á hinn ameríska draum um endalausa
möguleika einstaklingsins til að fá það sem
hann vill ef hann einungis ber sig eftir því,
þrátt fyrir að Willy hafi ávallt mistekist það
sjálfum og hann endar á því að fyrirfara sér,
bugaður af sektarkennd yfir að hafa brugðist
sínum nánustu og ekki tekist neitt af því sem
hann predikaði. Hann deyr án þess að skilja
að hann var leiksoppur samfélags sem hirðir
lítt um örlög einstaklingsins og orð eiginkon-
unnar þegar hún krefst þess að Willy sé sýnd
lágmarksvirðing urðu að slagorði gegn
grimmd hins ameríska draums. „Aðgátar er
þörf.“
Sölumaður deyr var hampað strax eftir
frumsýningu sem meistaraverki og á það var
hlaðið lofi og verðlaunum bæði innan lands og
utan.
Helstu höfundareinkenni Millers voru þeg-
ar með þessum tveimur verkum mjög skýr.
Hann skrifaði í anda raunsæis hvað varðar
persónusköpun og málfar en í Sölumaður deyr
skapaði hann verkinu ákveðinn heim þar sem
mörk tíma og rúms eru brotin upp og sagan
sögð með endurliti samhliða framvindu í nú-
tíma.
Höfundur með erindi
Leikrit Millers eru þó einkar hefðbundin í
formi og styrkur þeirra felst í því hversu vel
honum tekst að búa boðskap sinn í drama-
tískan búning. Bestu verk hans bera boðskap-
inn uppi og í lökustu verkunum er það boð-
skapurinn sem dregur þau niður.
Miller var ótvírætt höfundur með erindi og
verk hans flytja ávallt þungan boðskap um sið-
ferðileg gildi í mannlegu samfélagi. Hann
trúði á mátt leikhússins til breytinga og sann-
arlega tókst honum ætlunarverk sitt með
þeim verkum sem hér hafa verið nefnd og
reyndar þeim sem fylgdu strax í kjölfarið.
Hann skrifaði Í deiglunni þegar honum var
stórlega misboðið framferði hinnar óamerísku
nefndar undir stjórn McCarthys. Hann var
sjálfur kallaður fyrir nefndina og neitaði að
vitna og var dæmdur fyrir óvirðingu. Þeim
dómi var hnekkt nokkru síðar. Í deiglunni ger-
ist í smábænum Salem árið 1627 þegar tvær
unglingsstúlkur voru dregnar fyrir dóm og
ákærðar fyrir galdra. Engum duldist hver
samlíkingin var enda fjallar verkið um múg-
æsingu og ofsóknir þar sem hinir ofsóttu
verða að afneita trú sinni og ganga í berhögg
við samvisku sína. Verkið snart kviku hins
bandaríska samfélags á þessum tíma og var
misjafnlega tekið en hefur í tímans rás orðið
mest flutta verk Millers um heim allan.
Horft af brúnni var frumsýnt árið 1955 og
fjallar um fjölskyldu ítalskra innflytjenda í
Brooklyn. Þar er tekist á um gömul og ný fjöl-
skyldugildi þar sem kynslóðir með ólík viðhorf
rekast á.Horft af brúnni var vel tekið enda af-
burða vel skrifað en þó er eins og Miller hafi í
vissum skilningi staðið í skugga sjálfs sín um
ríflega hálfrar aldar skeið þrátt fyrir að hafa
skrifað á annan tug ágætra leikrita síðan. Er
engu líkara en ætlast hafi verið til þess að eftir
meistaraverkið Sölumaður deyr kæmi Miller
fram með „enn betra“ meistaraverk.
Eftir Monroe
Einkalíf Millers setti síðan svip sinn á næsta
áratuginn í höfundarferli hans en árið 1956
giftist hann kvikmyndastjörnunni Marilyn
Monroe og lauk því með skilnaði árið 1961.
Sex mánuðum síðar fyrirfór Monroe sér. Mill-
er skrifaði ekkert meðan á hjónabandi þeirra
stóð utan eitt kvikmyndahandrit, The Misfits
þar sem Monroe og Clark Gable fóru með að-
alhlutverk og John Huston leikstýrði. Að-
spurður í viðtali löngu síðar svaraði Miller því
hiklaust játandi að honum hafi verið það mjög
mótdrægt að þurfa að leggja skrif sín á hilluna
til að sinna Monroe og þörfum hennar.
Miller gerði sambandi sínu við Monroe lítt
dulbúin skil í leikritinu Eftir syndafallið (After
the Fall) sem frumsýnt var árið 1964. Hann
var gagnrýndur harkalega fyrir tillitsleysi við
minningu hennar og sams konar gagnrýni
birtist að nýju þegar hans síðasta leikrit var
frumsýnt sl. haust, Finishing the Picture, en
það fjallar um gerð myndarinnar The Misfits.
Um miðjan sjöunda áratuginn tók Miller að
sér forsæti í alþjóðasamtökum rithöfunda
PEN. Eitt af því sem Miller kom til leiðar var
að fá aflétt dauðadómi yfir nígeríska ljóð- og
leikskáldinu Wole Soyinka en hann hlaut Nób-
elsverðlaunin í bókmenntum árið 1986.
Árið 1968 var Gjaldið (The Price) frumsýnt
og hlaut ágætar viðtökur en með því má segja
að athygli bandarísks leikhúss hafi beinst í
aðrar áttir og Miller átti erfitt updráttar bæði
á Broadway og utan þess. Um ástæður þessa
hafa margir velt vöngum því Miller hélt áfram
að skrifa leikrit á áttunda áratugnum og allt
fram til síðasta dags en hann hafði tapað þeirri
þjóðarathygli sem hann naut á 5. og 6. áratug
aldarinnar. Aðrir höfundar hlutu svipað hlut-
skipti.
Samfélagið er viðfangsefnið
Á 9. áratugnum og fram á þann 10. nutu ný
verk Millers hins vegar talsverðra vinsælda í
Bretlandi og Glerbrot (Broken Glass) hlaut
Olivier verðlaunin sem besta nýja leikritið í
London það leikárið.
Miller var sjálfur alltaf óvæginn í skoðunum
sínum á breyttu landslagi í bandaríska leik-
húsheiminum og taldi kvikmyndaheiminn hafa
gengið af alvarlegri leiklist nær dauðri. „Eng-
inn vill leika í leikriti nema þá til að vekja
næga athygli til að komast að í kvikmyndum.“
Hann skrifaði sjálfur handrit að sjónvarps-
myndinni Playing for Time sem hann byggði á
frásögnum Faniu Fenelon sem hafði lifað af í
útrýmingarbúðum nasista í Auschwitz með því
að spila á fiðlu fyrir foringjana. Myndin fékk
geysigóðar viðtökur og sérstaka athygli vakti í
Bandaríkjunum að Miller stóð í vegi fyrir því
að aðalleikkonan Vanessa Redgrave væri rek-
in, þrátt fyrir þrýsting frá samtökum gyðinga
vegna þess að hún var yfirlýstur stuðnings-
maður Palestínumanna. Miller sem var sjálfur
gyðingur kvaðst ekki geta rekið listamann úr
vinnu vegna skoðana sinna. „Það væri and-
stætt grundvallarskoðunum mínum.“
Sjálfsævisaga Millers Timebends kom út
árið 1987, og er framúrskarandi skörp sam-
tímasaga um uppvöxt í gyðingasamfélagi New
York borgar á 2. og 3. áratug síðustu aldar og
síðan lífssaga hans öll séð í samhengi við höf-
undarverk hans. Þar kemur glöggt fram sann-
færing hans um að enginn maður er eyland og
samfélagið allt er skylduviðfang hvers alvar-
lega þenkjandi höfundar.
Af seinni verkum Millers má nefna The last
Yankee (1993) og Mr Peter’s Connections
(1999). Eftir hann liggja einnig smásögur og
ritgerðasöfn um leikhús og leikbókmenntir
sem öll bera vitni um sterka sannfæringu hans
um mikilvægi leiklistarinnar í heimi listanna.
Arthur Miller var goðsögn í lifanda lífi og
hann skilur eftir sig leikrit sem hiklaust má
telja meðal hinna bestu sem samin voru á 20.
öldinni.
Rödd sjálfstæðrar skoðunar
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Golli
Meistaraverk Sölumaður deyr er eitt af meistaraverkum leiklistarinnar á 20. öldinni. Pétur Einarsson
og Hanna María Karlsdóttir í hlutverkum Willy og Lindu Loman í sýningu LR haustið 2002.
AP
Sístarfandi Arthur Miller ferðaðist mikið og var sískrifandi til hinstu stundar.
AP
Hjónin Arthur Miller og Marilyn Monroe nýgift árið 1956.
Leikskáldið Arthur Miller lést á fimmtudag
89 ára að aldri. Hér eru reifuð áhrif þessa jöf-
urs leikskáldskaparins á síðustu öld og rakt-
ar helstu vörður á merkum ferli sem spann-
aði á sjöunda tug ára.