Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005
!
Á fögru febrúarkvöldi gekk ég
inn í fallegt nýuppgert hús við
Hafnarstræti. Þegar inn kom
blasti við mér fallegur lítill
sýningarsalur og ljósmyndir,
sem á vissan hátt voru líka
fallegar, en jafnframt óhugn-
anlegar, fjarlægar, óskýrar og
um leið uppáþrengjandi og ágengar.
Ljósmyndasýning Katrínar Elvars-
dóttur, Frelsarinn, var opnuð í SÍM-
húsinu, Hafnarstræti 16, núna í febr-
úar og var liður í Vetrarhátíð Reykja-
víkurborgar. Með sýningunni tekst
Katrín á við „vopnabrölt“ vestrænna
þjóða með athygl-
isverðum hætti.
Þrátt fyrir að fjalla,
leynt eða ljóst, um
mál sem hefur verið á allra vörum að
undanförnu, Íraksstríðið og þátttöku
Íslands í því, er sýningin laus við klisj-
ur. Eðli ljósmyndanna sjálfra og með-
ferð Katrínar á ljósmyndatækninni
skiptir þar ef til vill mestu. Ljósmynd-
irnar eru teknar á stríðsminjasafni í
New York. Þær eru svarthvítar, dálítið
óskýrar en samt er eins og viðföng
myndanna, skriðdrekar, herþotur og
sprengjur, þrýsti sér út úr myndflet-
inum og verði nærri því áþreifanleg.
Engu að síður er eitthvað sem kemur í
veg fyrir að maður reyni að snerta
þau. Það er vissara að halda sig í
ákveðinni fjarlægð.
Í ljósmyndinni mætist hið fjarlæga
og hið nálæga. Atburðurinn sem ljós-
myndin birtir okkur færist nær þegar
við rýnum í myndina en á því augna-
bliki sem við hyggjumst teygja okkur
inn í hana verðum við þess áskynja að
atburðurinn hefur aldrei verið jafn-
fjarlægur. Þrátt fyrir að hann sé full-
komlega nálægur okkur á því augna-
bliki sem við virðum ljósmyndina fyrir
okkur er hann jafnframt fullkomlega
utan seilingar. Í ljósmyndum sínum
leikur Katrín sér með þetta samspil
fjarlægðar og nálægðar. Óbreyttur
hermaður í flughernum horfir á mig,
ímynda ég mér, í gegnum skothelt gler
á pínulitlum flugstjórnarklefa. Hann er
lokaður inni í ljósmyndinni. Óttasleg-
inn á leið út í óvissuna. Ég stari á
hann og um leið blasir tómur flug-
stjórnarklefinn við mér. Var ekki mað-
ur þarna inni? Ég er ekki viss. Þannig
leiða ljósmyndir Katrínar mann áfram
inn á svið sem er mitt á milli draums
og vöku, mitt á milli fjarlægðar og ná-
lægðar.
Íraksstríðið er alstaðar nálægt í um-
ræðunni en samt svo langt utan seil-
ingar. Langt úti í heimi eru menn að
drepa hver annan. Ég fylgist annars
hugar með hermönnum að störfum,
furða mig á því að enn skuli vera til
fólk sem heldur að menn geti farið í
stríð án þess að eiga það á hættu að
deyja, og gríp fyrir augun á dóttur
minni þegar limlestir líkamar birtast á
skjánum. Hvað get ég gert? Er ekki
hægt að stoppa þetta? Íraksstríðið er
ef til vill útmálun þess að það sem orð-
ið er daglegur viðburður á heimili
manns er fullkomlega utan seilingar.
Nálægðin og fjarlægðin kallast stöðugt
á. Ef til vill er lífið í eðli sínu fólgið í
samspilinu milli nálægðar og fjar-
lægðar. Án þessarar togstreitu væri
kannski ekkert sem myndi hvetja okk-
ur til athafna.
Á sýningu Katrínar blasa við karl-
mannleg stríðstól af ýmsu tagi, skrið-
dreki sem potar sprengjuhlaupinu
frekjulega framan í áhorfandann,
rennileg sprengja og oddmjóar herþot-
ur. Við fyrstu sýn kynni einhver að
álykta sem svo að með sýningu sinni sé
Katrín að upphefja stríðstól og hetju-
legt líf hermannsins. Sú hugsun dvelur
þó ekki lengi við eftir að inn í sýning-
arsalinn er komið. Til þess eru ljós-
myndirnar alltof þversagnakenndar.
Hátæknileg drápstæki birtast í þoku-
kenndri móðu. Það er sem áhorfandinn
sé staddur milli draums og vöku eða
öllu heldur milli lífs og dauða. Ljós-
myndin hefur fangað síðasta augna-
blikið. Lífið og dauðinn takast á. Það
er annaðhvort að drepa eða verða
drepinn. Ég ímynda mér að sú sjón
sem blasi við hermanni í dauðateygj-
unum sé eitthvað á þessa leið: þoku-
kennd herflugvél að hefja sig til lofts.
Frelsarinn
Eftir Sigrúnu
Sigurðardóttur
sbsm@simnet.is
S
íðasta sumar breytti kvikmynda-
gerðarmaðurinn Baltasar Kor-
mákur svæðinu í kringum
Hlemm í bandarískt krumma-
skuð með því að hengja á hús-
veggi nokkur erlend auglýs-
ingaskilti. Dapurlegri vitnisburð um þá
húsagerðarlist sem ráðið hefur ríkjum í
miðbæ Reykjavíkur síðustu áratugina er vart
hægt að ímynda sér. Á
ferðum mínum um
Bandaríkin hef ég ekið í
gegnum borgir eins og
Reykjavík, borgir sem
eru lítið annað en merkingarlausar klessur á
landakorti. Augað hrekkur af þessum borgum
vegna þess að ferðalangurinn megnar ekki að
innbyrða ljótleika þeirra. Þær eru án sér-
kenna, gætu verið hvar sem er, jafnvel á eyju
lengst norður í Atlantshafi.
Reykjavík er líklega ljótari en augu okkar
nema. Hún var lamin saman í flýti, fyrst af
vanefnum og svo af hemjulausu smekkleysi
nýríkrar þjóðar. Það rann þó ekki upp fyrir
mér fyrr en nú í vikunni að líklega væri
Laugavegurinn jafn misheppnaður og flestar
aðrar götur bæjarins, að í honum bærist
Skipholt, og það sem verra er, jafnvel Síðu-
múli og Grensásvegur. Þessar götur búa yfir
síendurteknum sjónrænum óhroða, ljótleika
sem lamar augnbotnana í fábreytileika sínum.
Þær eru einstrengingslega ljótar. Í sam-
anburði við Skipholt, Síðumúla og Grens-
ásveg mætti í fljótu bragði ætla að Laugaveg-
urinn væri falleg gata og reyndar var það
(eins og áður sagði) mín skoðun allt þar til í
þessari viku. Þá skyldi ég loksins að Lauga-
vegurinn er margbrotnari í ljótleika sínum en
hinar göturnar, en því má ekki rugla saman
við fegurð. Laugavegurinn gerir nefnilega þá
kröfu til áhorfandans að hann takist á við fjöl-
þætt ferlegheit frá ólíkum tímaskeiðum í ís-
lenskri byggingarsögu. Margfeldisáhrifin sem
nást fram í götum eins og Grensásveginum
eru hér ekki til staðar, því að á Laugaveg-
inum virðist það sem er ljótt við eitt hús
ógilda ferlegheitin í næsta húsi sem eru af
allt öðrum toga.
Til þess að hægt sé að meta ljótleika
Laugavegarins að fullu verður að skilgreina
hina ýmsu flokka íslenskrar húsagerðarlistar
sem þar má finna. Með því er hægt að ein-
angra betur hina sjónrænu mengun og breyta
götunni í síendurtekið stef hins sama, í þann
Síðumúla og Njálsgötu sem býr innra með
henni. Þetta hafa ljósmyndarar DV gert, en
dagana 12. og 22. febrúar birti blaðið raðir
ljósmynda af húsunum í götunni. Fyrst birti
blaðið ljósmyndir af 22 af þeim 25 húsum sem
leyfi fæst fyrir að rífa samkvæmt nýju deili-
skipulagi R-listans. Flestar bygginganna eru
frá 19. öld eða frá upphafi nýliðinnar aldar,
en þvílíkar afgangsstærðir í hugum borg-
arfulltrúanna að þeir telja flestir fullvíst að
mannlíf muni aldrei blómstra aftur í mið-
bænum fái þessir hjallar að standa. Þó að ég
aðhyllist í öllum megindráttum helstu kenni-
setningar hjallatrúfræðinnar verður því ekki
neitað að mörg þessara dæmdu húsa eru
skolli ljót. Helmingur timburbygginganna
ætti helst heima á skreiðarminjasafni, annar
hluti virðist hvergi eiga heima. Þó eru þarna
innan um gersemar sem aðeins hefðu átt að
enda á verndunarlista. Í seinni syrpunni í DV
má finna myndir af 21 nýbyggingu við Lauga-
veginn. Ef smágerður ljótleiki einkenndi fyrri
syrpuna birtist hér hið stórbrotna andleysi,
því að fjarlægja mætti stóran hluta þessara
nýbygginga að meinalausu. „Sporin hræða“
er nafn syrpunnar sem ætti að vera Reykvík-
ingum þörf áminning. Athafnafólin í samtíma
okkar eru mörg og þau sameinast helst um
það að halda fast í fánýtið en kasta því sem er
meira um vert á glæ.
Hver er svo niðurstaðan? Hluti þjóðarinnar
er á þeirri skoðun að réttast væri að rífa
kofabyggðina við Laugaveginn og ýmsum
þætti í lagi að ganga lengra en svo að rífa að-
eins 25 hús. Annar hópur, engu minni, myndi
eflaust ekki sjá eftir flestum þeim nýbygg-
ingum sem risið hafa við Laugaveginn á síð-
ustu áratugum. Þetta er réttur helmingur
húsanna á Laugavegi upp að Hlemmi. Eftir
standa hús sem eru hvorki gömul né ung, en
þau eru flest ekkert augnayndi heldur.
Laugavegurinn er ljótur. Hvað annað er
hægt að segja um þá götu sem stór hluti
þjóðarinnar getur sammælst um að jafna
megi við jörðu? En Laugavegurinn er ekki
einstrengingslega ljótur eins og hann yrði ef-
laust kæmi til þeirra framkvæmda sem nú
liggja fyrir. Sjarmi götunnar liggur í þeim
felulitum ljótleikans sem hún sveipar sig
núna, en gatan rúmar allan ljótleika borg-
arinnar frá hinu stóra til hins smáa. Á Lauga-
veginum slær ófrýnilegt hjarta borgarinnar
og það ber að vernda.
Vorkvöld í Reykjavík
Fjölmiðlar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
’Athafnafólin í samtíma okkar eru mörg og þau sam-einast helst um það að halda fast í fánýtið en kasta því
sem er meira um vert á glæ. ‘
ÞVÍ meira sem ég hugsaði um þetta, því heppilegri varð þó einmitt þessi rósrauði
draumur. Eiginlega alveg afskaplega heppilegur. Of heppilegur jafnvel. Og ég
mundi eftir því hvað það var sem kom mér mest á óvart í þeim áföngum um Ís-
landssögu sem ég sat í BA-námi mínu í sagnfræði við Háskóla Íslands. Það sem
ég lærði þar um en hafði lítið heyrt um áður var einmitt sá styr sem hefur staðið
um bæði menn og málefni í gegnum tíðina. Ég mundi hvað það kom mér á óvart
að Íslendingar hefðu varla verið nema í meðallagi samheldin þjóð. Sú línulega
saga sem mér var kennd í grunn- og framhaldsskóla minntist nefnilega ekki einu
orði á það að pólitískar ákvarðanir hefðu nokkurn tímann verið umdeildar, nema
í mesta lagi í eins og kannski fimm mínútur. Lög og reglur sem okkur finnst í dag
fáránleg eru kennd örfáum blórabögglum en ekki minnst einu orði á það að stór
hluti þjóðarinnar hafi á sínum tíma talið bæði bjórbann og haftakerfi þjóna illri
nauðsyn. Sveitarómagar sviptir kosningarétti eru í okkar huga leifar þröngsýns
bændaveldis en þegar þetta ákvæði var numið úr lögum 1936 var til staðar heill
kór sem fussaði og sveiaði yfir breytingunum. Undir gamlar blaðagreinar sem
lýsa hinum óumflýjanlegu fylgifiskum þéttbýlismyndunar, þeim solli og siðspill-
ingu, skrifaði glettilega stór hluti þjóðarinnar. Umfangsmiklar breytingar á lífs-
stíl eða sjálfsmynd þjóðarinnar eru þannig í dag kynntar okkur sem óumflýj-
anlegar og andstöðumenn þeirra kenndir við afturhald og framfaraótta. Enginn
man heldur eftir því að bara nýlega hafi stór hluti þjóðarinnar verið mótfallinn
Ráðhúsinu og Perlunni. Úrtölumenn eru aukin heldur aldrei kynntir nema sem
lítið brot hinnar annars samheldnu þjóðar og aldrei er annað gefið í skyn en að
þeir hafi allir endað á því að sjá ljósið. Hefði íslenskt þjóðfélag þó þróast öðruvísi,
önnur öfl haft vinninginn, er þá ekki líklegt að í stað þess að vera aðhlátursefni
myndu til dæmis forsvarsmenn sveitasælunnar birtast okkur innrammaðir í
sögubókum sem ötulir verjendur göfugra hugsjóna og lífsgilda?
Unnur María Bergsveinsdóttir
Kistan www.kistan.is
Morgunblaðið/Ómar
Er Laugavegurinn ljótur?
Eru Íslendingar
sammála?
I Kunna Íslendingar að tala saman? Kunnaþeir að komast að niðurstöðu? Eða er
hringavitleysan og móaflanið það eina sem Ís-
lendingar kunna? Hvers vegna er svona erfitt
að hefja umræður um hluti hér á landi? Hvað
gerir það að verkum að ef einhvern langar til
að ræða ákveðið efni á
þessu landi þá er við-
mælandinn nánast um-
svifalaust farinn að snúast í kringum sjálfan
sig eins og skopparakringla eða hlaupinn út í
móa að elta lóaspóa? Þarf þetta virkilega að
vera svona? Erum við virkilega svona?
II Hver eru lögmál samræðunnar? Þau erueftirfarandi: Tveir eða fleiri ræða saman
með það að markmiði að komast að niðurstöðu.
Og hvernig komast þeir að niðurstöðu? Með
því að hlusta á orð hins, leggja skilning sinn í
þau og svara síðan með það í huga að reyna að
fikra sig nær einhvers konar niðurstöðu. Það
er til annars konar samræða sem er mikið
stunduð hér á landi, og kannski er það eina
samræðan sem stunduð er á Íslandi um þessar
mundir. Þetta er pólitísk samræða en hún er
af allt öðrum toga en hin fyrrnefnda. Þar ræða
tveir eða fleiri saman með það að markmiði að
komast ekki að niðurstöðu; þátttakendur
stefna orðum sínum ætíð gegn hver öðrum án
þess að hugsa um röklegan framgang. Pólitísk
samræða á þannig margt skylt með pólitískum
áróðri en honum trúir enginn heilvita maður.
III Þessi vanþekking á list samræðunnarbirtist ekki aðeins í umræðum um flest
þjóðþrifamál landsins, eins og til dæmis um
stöðu og stefnu Íslensku óperunnar í þessari
viku, heldur og í borgarlandslaginu. Á þetta
var bent í grein um viðbyggingar í miðbæ
borgarinnar í síðustu Lesbók og í dag er
fjallað um skort á heilbrigðri samræðu milli
nýbygginga við Sæbrautina í Reykjavík. Þeg-
ar íslenskir arkitektar teikna ný hús eða við-
byggingar virðast þeir oft og iðulega stefna
byggingum sínum gegn byggingunum sem eru
fyrir án þess að skeyta nokkuð um röklegan
framgang, hvað þá fagurfræðilegt samhengi.
Milli Borgartúns og Sæbrautar hafa á und-
anförnum árum risið sex nýjar og miklar
byggingar hlið við hlið án þess að taka nokkurt
tillit til útlits eða inntaks hvor annarrar. Hið
sama virðist gilda um Laugaveginn sem hefur
verið í umræðunni síðustu vikur. Guðni El-
ísson fjallar um byggingarlist hans í fjölmiðla-
pistli sínum ofar á þessari síðu og kemst að
þeirri niðurstöðu að þar sé heldur ekkert sam-
hengi að finna: „Laugavegurinn gerir nefni-
lega þá kröfu til áhorfandans að hann takist á
við fjölþætt ferlegheit frá ólíkum tímaskeiðum
í íslenskri byggingarsögu,“ segir Guðni og set-
ur skoðun sína fram umbúðalaust: „Laugaveg-
urinn er ljótur.“
IV Er hugsanlega kominn tími til að Ís-lendingar læri eitthvað um samræðu,
hvernig hún fer fram, hver sé tilgangur henn-
ar, hvert sé gildi hennar? Kjarni málsins er
þessi: Það sem sagt er hefur ekkert gildi nema
það sé sagt við einhvern sem nennir að hlusta.
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins