Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 6
6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005
ÞAÐ var með mikilli eftirvæntingu sem ég lagði leið mína til
Parísar í byrjun árs. Tilgangur ferðarinnar var að sjá loksins
uppfærslu Brooks með eigin augum og reyna þannig að öðlast
meiri skilning á vinnuaðferðum og galdri þessa aldna meistara.
Vissulega hafði ég í gegnum tíðina lesið ótal bækur og greinar
um sýningar hans, auk þess að kynna mér skrif hans í þaula. En
eins og hverjum sem kynnst hefur galdri leikhússins má ljóst
vera felast ákveðin takmörk í því að sjá aðeins upptöku hvað þá
að lesa um leiksýningu, því leikhúsið snýst um hið sérstæða
samband sem skapast milli áhorfenda og leikenda, en þau tengsl
hafa einmitt verið eitt aðalrannsóknarefni Brooks síðustu þrjá
áratugi.
Bouffes du Nord-leikhúsið var byggt 1876 og hafði staðið yf-
irgefið í tæp tuttugu ár þegar Brook heillaðist af rýminu árið
1974. Það var þá í mikilli niðurníðslu, en með styrk frá franska
ríkinu gat Brook látið gera við það allra nauðsynlegasta. Hann
vildi þó alls ekki að því væri komið í upprunalegt horf, en að
hans mati felst ákveðinn sjarmi í hinu gamla og máða sem ber
með sér að hafa lifað tímana tvenna, enda líkir Brook sjálfur
sprungum veggjanna við hrukkur í andliti.
Það sem mér gafst kostur á að sjá í Bouffes du Nord í jan-
úarbyrjun var sannkölluð leikhúsveisla. Hér var um að ræða
þrjú leikverk hvert úr sinni áttinni sem öll eiga það sameiginlegt
að fjalla um samband guðs og manns og mynduðu nokkurs kon-
ar þríleik þar sem kristni, íslam og hindúismi var til skoðunar.
Leikhúsveislan hófst á endurkomu Krists og lauk með dauða
Krishna, með viðkomu í Afríku þar sem sýndar voru afleiðingar
áreksturs trúar og stjórnmála.
Maurice Bénichou fór afar vel með hlutverk rannsóknardóm-
arans í leikgerð Brooks á sögu úr Karamasov-bræðrum Dostoj-
evskís. Leikur hans var lágstemmdur en að sama skapi áhrifa-
mikill. Ekki síður mögnuð var þögul nærvera tónlistarmannsins
Antonins Stahlys, í hlutverki Krists. Stahly sat allt eintalið og
fylgist með mótleikara sínum af þvílíkri einbeitingu að aðdáun
sætti og þegar hann í lok verksins stóð upp, gekk til dómarans
og kyssti hann áður en hann yfirgaf hann einan í örvæntingu
sinni gat maður varla andað fyrir spennu.
Í Tierno Bokar, aðlögun Marie-Hélène Estienne á sögu eftir
Amadou Hampaté Bâ, skapaði fjölmennur og fjölþjóðlegur leik-
hópur sérlega skemmtilegt og fyndið andrúmsloft þó svo að inn-
Brook boðið til Íslands?
tak verksins byggðist á trúardeilum. Hér gafst tækifæri til að
sjá nokkra af helstu leikurum, sem starfað hafa með Brook jafn-
vel áratugum saman, fara á kostum, má þar nefna leikara á borð
við Bruce Myers, Sotigui Kouyaté og Yoshi Oïda. Afar fróðlegt
var að upplifa hve auðvelt leikararnir áttu með að fanga athygli
áhorfenda án þess nánast að hafa nokkuð fyrir því. Allar ein-
kenndust sýningarnar þrjár af þeim tæra einfaldleika sem segja
má að sé niðurstaða Brooks eftir þrotlausa leit sína að kjarna
leiksins, hversu lítið þarf leikarinn að gera til að hreyfa við
áhorfendum og hvert er eðli leiksins. Það var hreinlega magnað
að upplifa hina sterku sviðsnærveru leikara hans, öryggi þeirra
og einbeitingu sem aðeins næst með algerri afslöppun gagnvart
viðfangsefni sínu og fullkominni samstillingu hópsins. Þetta er
því leikhúsupplifun sem seint mun líða mér úr minni.
Raunar varð leikhúsferðin einnig eftirminnileg fyrir þær sak-
ir að rétt áður en fyrsta sýningin hófst skaust inn í salinn lágvax-
inn, hvíthærður maður með skrifblokk og penna. Hér var kom-
inn leikstjórinn, sjálfur Peter Brook, til að fylgjast með
sýningum sínum. Þegar þeim lauk gafst mér óvænt tækifæri til
að heilsa upp á hann. Í óformlegu spjalli við Brook sagði hann
Ísland vera eitt þeirra landa sem sig hefði lengi langað til að
heimsækja og rifjaði upp að eitt sinn hefði hann fengið boð um
að koma með sýningu hingað til lands, en því miður hefði hann
ekki getað orðið við þeirri beiðni á þeim tíma. Óskandi væri að
hann fengi annað boð og að þá sæi hann sé fært að þiggja það.
Sotigui Kouyaté í hlutverki Tierno Bokar.
Ó
hætt er að fullyrða að Peter
Brook er einn virtasti leik-
stjóri okkar tíma og hefur
hann haft ótvíræð áhrif á
vestrænan leikhúsheim. Allt
frá því hann leikstýrði fyrstu
uppfærslu sinni fyrir rúmum sextíu árum
hefur hann verið óþreytandi í leitinni að sér-
kennum leikhússins og óhræddur við að gera
ýmsar tilraunir. Hann hefur leikstýrt yfir
áttatíu leiksýningum og fjölda
ópera auk þess að gera á ann-
an tug sjónvarps- og kvik-
mynda. Eftir nær tveggja ára-
tuga farsælan feril sem afar
vinsæll og virtur leikstjóri innan breska leik-
húsheimsins settist Brook að í París árið
1970 þar sem hann stofnaði Alþjóðlega mið-
stöð leiklistarsköpunar í því skyni að rann-
saka hvað leikhúsið getur falið í sér og hefur
hann starfað algjörlega á eigin forsendum í
leikhúsi sínu Bouffes du Nord í París síðustu
rúma þrjá áratugi.
Þótti undrabarn
í leikhúsheiminum
Peter Brook fæddist 1. mars 1925 í Lund-
únum og er sonur rússneskra innflytjenda
sem eiga ættir sínar að rekja til Eystrasalts-
landanna. Brook lærði við Oxford en hugur
hans stóð snemma til kvikmyndagerðar.
Þegar hann var sextán ára tók hann sér árs-
leyfi frá skólanum til að vinna við kvik-
myndaver. Honum fannst hann hins vegar
þurfa að vera allt of lengi í læri áður en
hann gæti farið að gera sínar eigin myndir
svo í staðinn sneri hann sér að leikhúsleik-
stjórn, ekki af neinni sérstakri ástríðu gagn-
vart leikhúsinu heldur fyrst og fremst til
þess að öðlast einhverja reynslu. Sautján ára
gamall leikstýrði hann sinni fyrstu leikhús-
uppfærslu, Doctor Faustus eftir Christopher
Marlowe, hjá áhugaleikhóp í Lundúnum og
aðeins tvítugum að aldri var honum boðið að
leikstýra verki Williams Shakespeares Ást-
arglettum í Stratford-upon-Avon. Þá þegar
þótti hann einstæður og talað var um hann
sem undrabarn í leikhúsheiminum.
Margir hafa viljað skipta leikhúsferli
Brooks upp í þrjú tímabil. Fyrsta tímabilið
er frá 1945 til 1963 og nær yfir upphafsskeið
hans í leikhúsinu þegar leiksýningar hans
voru afar ólíkar að formi og stíl. Þessu tíma-
bili Brooks hefur verið lýst sem „leikhúsi
ímynda“ sem einkennst hafi af miklu skrauti
með sérstaka áherslu á hið sjónræna. Þetta
var leikhús þar sem veröld sviðsins var al-
gjörlega skilinn frá heimi áhorfenda og leik-
stjórinn réð nánast alfarið ferðinni. Ákveðin
þáttaskil á ferli Brooks urðu með uppsetn-
ingu hans á Lé konungi hjá Konunglega
Shakespeare leikhúsinu (Royal Shakespeare
Company) árið 1962. Sýningin vakti mikla
hrifningu og ekki síst túlkun Brooks á eldri
systrunum tveimur, en Brook hefur líka lýst
því hvernig hann áttaði sig á raunverulegu
gildi leikaranna við uppsetninguna á Lé.
Fram til þessa hafði hann fremur haft áhuga
á að skapa sviðsheim sem var algjörlega að-
skilinn frá umheiminum. Leiksýningin átti
að vera heimur tilbúnings sem áhorfendur
fengju aðgang að stutta stund, þó að þeir
væru samt ávallt rækilega aðgreindir frá
honum. Nú fór hann að sjá leikhúsið sem
viðburð er væri ekki endilega háður glæsi-
legu sjónarspili eða ákveðnum lestri á leik-
Og leitin heldur áfram …
Hinn mikilvirki leikstjóri, Peter Brook, fagn-
ar áttræðisafmæli sínu nk. þriðjudag. Af því
tilefni er hér litið yfir feril þessa merka leik-
stjóra sem enn er í fullu fjöri og stýrir leik-
húsinu sínu Bouffes du Nord í Parísarborg.
Eftir Silju
Björk
Huldudóttur
silja@mbl.is
Peter Brook: „Ég hef uppgötvað að það er aðeins hægt að lifa samkvæmt ástríðufullri og algjörri samsömun með ákveðnu sjónarhorni. En eftir því sem tím-
inn líður og við og heimurinn breytumst, þá breytast markmiðin og sjónarhornin líka.“ Myndin er fengin úr heimildarmynd Simons Brooks um föður sinn.
„ÞAÐ er náttúrlega afar erfitt að tala um Peter Brook því
frá því að ég byrjaði í þessu fagi hefur alltaf verið talað um
hann sem guð og maður talar eiginlega ekki um guð,“ segir
Guðjón Pedersen, leikstjóri og leik-
hússtjóri Borgarleikhússins. Aðspurður
hvernig hann hafi sjálfur kynnst Brook
og hugmyndum hans nefnir hann bókina
hans The Empty Space eða Tóma rýmið,
er út kom árið 1968, sem sé skyldulesning
í allflestum leiklistarskólum. Spurður
hvað geri þá bók jafnmerkilega og raun
ber vitni svarar Guðjón því til að í bók-
inni takist Brook að koma mörgu því sem
menn eru að hugsa varðandi leikhúsið í
orð og skýra hugsun.
„Því miður sá ég ekki hina frægu sýningu hans á Draumi
á Jónsmessunótt sem hefur, að ég held, verið tímamótasýn-
ing í hinum vestræna leikhúsheimi bæði hugmynda-
fræðilega og varðandi meðhöndlun á klassíkinni,“ segir
Guðjón og tekur fram að eðlilega hafi hann verið óskaplega
forvitinn um þennan leikstjóra sem var að leita bæði í leik-
húsforminu og innihaldinu. „Brook er rannsóknarmaður í
leikhúsi og það er stórkostlegt að hafa fylgst með því sem
hann hefur verið að gera. Ég held að hann hafi verið mjög
mikill áhrifavaldur og inspírasjón fyrir heila kynslóð leik-
ara og leikhúslistamanna.
Það er eins og Brook hafi alltaf verið skrefi á undan. Má
þar nefna að uppsetning hans á Draumnum var mjög ný-
stárleg á sínum tíma. Það að vinna sýningu úr indverskum
kvæðabálki líkt og hann gerði í Mahabharata var nýtt fyrir
Evrópubúa og leikgerð hans á bók Olivers Sacks Maðurinn
sem hélt að kona sín væri hattur, þar sem honum tókst að
búa til sýningu úr efni sem er í raun bara fræðilegt, er
einnig afar merkilegt. Þannig að hann er mjög oft skrefi á
undan því sem hinir annaðhvort þora ekki, kunna ekki eða
hafa ekki ímyndunarafl til að gera. Að því leyti hefur hann
haft áhrif á mann. Hann er alltaf að ögra sjálfum sér og er
óhræddur við að reyna nýja hluti sem margir hefðu talið
ógerning.“
Rannsóknarmaður
í leikhúsinu
Guðjón Pedersen