Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005
RÓBERT Haraldsson er frjór heimspekingur
og leitar víða fanga. Hugleiðingarnar sex sem
hann birtir í þessu nýja greinasafni fjalla jöfn-
um höndum um skáldskap, stjórnmálaskrif og
heimspeki. Þó er það sammerkt með hugleið-
ingunum að þær fela allar í sér tilraun til heim-
spekilegrar túlkunar. Það er heill þráður í
skrifunum þó að viðfangsefnin séu margvísleg.
Allar hugleiðingarnar bera með sér viðleitni til
að draga fram heilsteypta lífssýn og skerpa
skilning lesandans á mikilvægi einfaldrar og
hversdagslegrar reynslu. Róbert hefur andúð á
orðagjálfri, tilgerð og ósannsögli og sömu sýn á
heiminn þykist hann greina í verkum allra höf-
undanna sem hann fjallar um, utan hugsanlega
eins. Róbert dregur persónulega lærdóma af
lestri höfundanna sem hann fjallar um og þeim
vill hann vill deila með lesandanum. Það tekst
honum oft ágætlega. En það er að mörgu að
hyggja í bók sem fer jafn vítt yfir hugsun síð-
ustu tveggja alda og Frjálsir andar gera og
markmið Róberts eru ekki aðeins persónuleg,
bók hans er líka tilraun til að leggja dóm á
heimspeki og heimspekilega orðræðu samtím-
ans.
Tíðarandinn og sniðgöngumenn hans
Róbert gefur bók sinni undirtitilinn ótímabær-
ar hugleiðingar um sannleika, siðferði og trú en
bæði titill og undirtitill fela í sér skírskotun til
verka þýska heimspekingsins Friedrichs
Nietzsche. Hann kemur víða við sögu, þó að
engin hugleiðinganna fjalli um hann beint. Það
skýrir sig sjálft þegar greinarnar eru lesnar
hvers vegna Róbert kýs að kalla þær hugleið-
ingar: Þær eru í senn persónuleg yfirvegun og
tilraun til að vekja lesandann til umhugsunar.
Hvers vegna Róbert telur hugleiðingar sínar
ótímabærar þarfnast hinsvegar skýringar.
Hann stillir í formála upp sex meginspurn-
ingum eða leiðarstefjum sem hvert fyrir sig
einkennir eina hugleiðingu og gefur jafnframt
stutt svör við þessum spurningum sem hann
telur tísku eða tíðaranda hneigjast til að gefa.
Svör Róberts eru önnur. Hann telur þau fara á
snið við tíðarandann og þessvegna kýs hann að
kalla hugleiðingarnar ótímabærar.
Spurningar Róberts eru dæmigerðar tilvist-
arspurningar nútímans, sumar mætti jafnvel
kalla klassískar. Svörin sem hann telur tíð-
arandann hvísla að sér eru hinsvegar hin kynd-
ugustu. Þannig hafnar tíðarandinn öllu aft-
urhvarfi til náttúrunnar, að mati Róberts,
sýpur hveljur yfir þeirri firru að trú geti
byggst á reynslu, hlær að hugmyndinni um að
skáldskapur geti haft siðferðilegan boðskap og
telur merkingarlaust að tala um einfaldan hlut-
lægan sannleika. Auk þess telur tíðarandinn
heimspekilega orðræðu ekki geta verið end-
anlega og tengir stórmennskuhugsjón forn-
aldar við þrá eftir sterkum foringja (13).
Nú verð ég að viðurkenna að þetta eru allt
aðrir hlutir en tíðarandinn hvíslar að mér, þó
að persónulega hneigist ég til að vera sammála
því sem Róbert leggur tíðarandanum í munn
um heimspekilega orðræðu og stórmennsku-
hugsjónina. Aftur á móti virðist mér til dæmis
umhverfishyggja samtímans sannarlega vera
hluti tíðarandans og boða lausn úr viðjum
margvíslegra samfélagslegra klafa í þágu nátt-
úrunnar. Eins fæ ég ekki betur séð en að í öll-
um lögum samfélagsins birtist þrá eftir trú
sem byggir einmitt á persónulegri reynslu.
Hvernig getur tíðarandinn hafnað siðferðilegu
inntaki skáldverka á tímum þegar bókmennta-
umræða hefur einmitt sterkan siðferðilegan
undirtón og hvernig er hægt að halda því fram
að tíðarandinn hafni einföldum hlutlægum
sannleika? Mér virðist sífellt aukin þekking
fólks á vísindum styrkja þá skoðun að einfald-
an, hlutlægan sannleika sé að finna í hinu smáa
og persónulega, í daglegu lífi og siðferði frekar
en í stórbrotnum kenningum vísindanna og því
fráleitt að telja tíðarandann hafna einföldum,
hlutlægum sannleika. Ef til vill ruglar það Ró-
bert í ríminu að því er oft haldið fram nú á dög-
um að í umræðum, ekki síst í pólitískum um-
ræðum, skipti meira máli að þátttakendur
umræðunnar fái tækifæri til að tjá, þroska og
rökstyðja skoðanir sínar heldur en að komist sé
að einu endanlegu svari um rétt og rangt. Ein
sterkasta röksemdin fyrir því að leggja áherslu
á umræðu og þátttöku, hvort sem er í heim-
speki eða pólitík, er sú staðreynd að allt er í
heiminum hverfult og þekking manna er fall-
völt. Allar ákvarðanir fela í sér áhættu og því er
mikilvægt að stuðla að því með umræðu að
áhætta sé sameiginleg og meðvituð en ekki
byggð á kennivaldi, loforði valdhafa eða þeirri
blekkingu að sú skoðun sem verður ofan á
hverju sinni sé ófrávíkjanlega rétt.
Þá riðu hetjur um héruð
Fyrsta hugleiðing bókarinnar fjallar um
bandaríska hugsuðinn Henry David Thoreau
sem Róbert hefur miklar mætur á. Greinin ein-
kennist af þeirri viðleitni Róberts að sýna fram
á að Thoreau sé hvorki einfeldningslegur né
feli hugmyndir hans um náttúruna og tengsl
mannsins við hana í sér „vonlausa rómantík“
(15). Róbert færir ágæt rök fyrir þessari skoð-
un sinni og tiltekur prýðileg dæmi. Það er
óhætt að fallast á að Thoreau var merkilegur
höfundur og að hugsun hans um samband
manns og náttúru á mikið erindi til manna enn
þann dag í dag. Hann var ekki sérvitur heims-
afneitari, heldur alvarlegur, djúpur og þó um-
fram allt ábyrgur hugsuður (sjá t.d. 43-44). Mig
grunar þó að andstaða við Thoreau risti ekki
djúpt meðal heimspekinga sem hafa áhuga á
frjórri hugsun, ekki aðeins skotheldum rök-
semdafærslum. Heimspekilega hugsun er
miklu víðar að finna en í skólaritgerðum heim-
spekinganna og fleiri eru heimspekingar en
þeir sem lokið hafa prófi í greininni. Heimspeki
er að finna í „ljóðum, leikritum, skáldsögum,
dægurlögum, kvikmyndum, ritum nátt-
úruspekinga og öðrum þeim sporum sem
mannsandinn hefur skilið eftir sig á umliðnum
öldum“ (19). Þetta er hárrétt og mér liggur við
að segja öldungis óumdeild skoðun og það er
einmitt af þessari ástæðu að það er mikilvægt
fyrir heimspekinga rétt eins og aðra að lesa
verk Thoreaus. Það kann hinsvegar að vera
rétt hjá Róberti að stundum hafa skólaheim-
spekingarnir verið tregir til að viðurkenna þá
heimspeki sem ekki fylgir formúlu lærdóms-
ritsins, en það er önnur saga.
Meginatriðið í túlkun Róberts á Thoreau er
þó annað en vörn hans felur í sér. Róbert held-
ur því fram að mikilvægt sé að túlka ein-
staklingshyggju Thoreaus og andstöðu hans
við siðferðilega einokunarstefnu sem viðleitni
til frelsunar frá pólitík (45). Róbert spyr hvort
það sé óábyrg afstaða að líta svo á að pólitík sé
aðeins einn lífsmáti af mörgum og færir rök
fyrir því að það sé ekki óábyrgt. Í framhaldinu
tekur hann forvitnileg dæmi um annan höfund
sem hafi deilt þessari sýn með Thoreau, en það
er rithöfundurinn George Orwell. Það veikir
hinsvegar þessa túlkun Róberts að textadæmi
hans eru óbein. Hann les fráhvarf frá pólitík
inn í skrif Orwells og Thoreaus frekar en að
hún birtist þar með beinum eða skýrum hætti.
Nærtækara er að skilja báða þessa hugsuði
sem einarða andstæðinga ofríkis og vald-
stjórnar, en það merkir að lesandinn hneigist
fyrst og fremst til að setja skrif þeirra, jafnvel
skrif þeirra um náttúruna, í rammpólitískt
samhengi. Það má til sanns vegar færa að það
er ekki nauðsynlega neitt óábyrgt við þá af-
stöðu að siðferðilegt sjálfstæði og jafnvel sjálf-
ræði velti meðal annars á því að geta hugsað
sig út úr pólitík, en það er ekki þar með sagt að
þar sé fundinn kjarninn í hugsun höfunda á
borð við Thoreau og Orwell. Mér virðist raunar
þvert á móti að sú staðreynd að skrif þeirra
hafa vægi og þýðingu enn þann dag í dag komi
einmitt til af pólitískri afstöðu þeirra. Náttúru-
upphafningin sem birtist hjá báðum er því póli-
tísk í innsta kjarna sínum: Hún er andsnúin
valdi frekar en pólitík.
Í greininni „Endurreisn mikillætis og stór-
mennskan“ fjallar Róbert um áhugamál sitt og
Kristjáns Kristjánssonar prófessors á Ak-
ureyri en það er dygð sú sem Aristóteles og
fleiri heimspekingar fornaldar nefndu mikil-
læti eða stórmennsku (raunar virðast fleiri
möguleikar vera á þýðingu orðsins, þar á meðal
göfgi (sjá 55)). Kristján hefur hvatt til þess að
dygð stórmennskunnar væri endurvakin í upp-
eldi og menntun, að vísu ekki í ómengaðri
mynd fornaldar heldur í þeirri mynd sem betur
hæfir nútímanum. Róbert tekur röksemdir
Kristjáns til athugunar í grein sinni og kemst
að þeirri niðurstöðu að meiri mat sé hægt að
gera sér úr því beint sem Aristóteles skrifaði
um stórmennsku en Kristján virðist halda og
sýnir fram á að hugmyndir um stórmennið lík-
ar hugmyndum Aristótelesar sé að finna í verk-
um margra heimspekinga á síðari tímum, þar á
meðal verkum Nietzsches og Emersons.
Það er merkilegt þegar umfjöllun Róberts er
lesin saman við upphaflega grein Kristjáns hve
uppteknir þeir eru af einhverskonar „end-
urvakningu“ þessarar dygðar. Hvorugur lætur
sér nægja markmið lærdómsmannsins, að
skýra hugsunina að baki dygðinni og færa rök
fyrir einum skilningi á henni frekar en öðrum.
Mig grunar að dulinn fræðaótti valdi þessari
endurvakningaráherslu. Hér á landi hefur iðu-
lega verið gerð krafa um að heimspeki sé í
beinum tengslum við hversdagslíf og þess-
vegna virðist mönnum ef til vill að hin hreina
fræðilega umræða hafi ekki nægilegt gildi í
sjálfri sér. Það er miður því að eins áhugaverð
og skrif Róberts eru um hvernig hægt sé að
skilja hugmynd Aristótelesar um stór-
mennsku, jafn óáhugaverð er sú spurning
hvort það sé gott eða vont að byrja að kenna og
rækta þessa dygð nú á tímum. Róbert kemst að
þeirri mótsagnakenndu niðurstöðu að afar
mikilvægt sé að endurreisa dygð stórmennsk-
unnar en um leið ómögulegt, því að tíðarandinn
leyfi það ekki (83).
Sannleikurinn, samfélagið og orðræðan
Vörn Róberts fyrir einföldum hlutlægum sann-
leika birtir þá afstöðu hans sem ef til vill skiptir
mestu máli fyrir meginþráð bókarinnar og
kemur fram með skýrum hætti í þeim hugleið-
ingum hennar sem fjalla öðrum þræði um bók-
menntaverk, annarsvegar um leikrit Henriks
Ibsens Þjóðníðing og hinsvegar um Stephan G.
Stephansson og skáldskap hans. Þjóðníðingur
fjallar sem kunnugt er um lækninn Tómas
Stokkmann sem kemst að þeirri niðurstöðu
með vísindalegri athugun að heilsulindir sem
eru bæjarfélagi hans drjúg tekjulind, séu
óheilsusamlegar vegna bakteríugróðurs. Upp-
götvun hans mætir stífri andstöðu og þau átök
sem af henni skapast afhjúpa spillingu á öllum
sviðum samfélagsins. Með því að fjalla lítillega
um ákveðinn hluta túlkunarsögu verksins og
túlka það með sínum hætti tengir Róbert gagn-
rýnina á lækninn (og á leikritið) við efasemdir
um sannleikann. Við því sé að búast þegar „sí-
fellt fleiri fræðimenn ... telja að allt tal um hlut-
lægan sannleika sé einhvers konar þver-
móðskuleg tilraun til að berja höfðinu við stein
og neita augljósri „staðreynd“ um hlutskipti
mannsins“ (104).
Þessi afstaða birtist í dálítið annarri mynd í
umfjöllun Róberts um Stephan G. þegar hann
færir rök fyrir því að orðræða geti verið end-
anleg. Með því á hann við að í sumum tilfellum
og um suma hluti sé hægt að segja allt sem
segja þarf. Dæmin sem hann tekur eru ljóð-
línur Stephans G. en þær „virðast fullkomnar,
hendingarnar fullgerar, orðin virðast nægja til
að lýsa viðfangsefninu, til að tjá hugsun höf-
undar, og setningarnar virðast óhagg-
anlegar...“ (125). Á móti endanleika í þessum
skilningi teflir Róbert meðal annars því sem
hann nefnir hugmyndir nokkurra postmódern-
ískra höfunda um eðli orðræðunnar – að hún sé
í eðli sínu endalaus. Greinarmuninum á hinu
endanlega og hinu endalausa lýsir Róbert á
nokkra mismunandi vegu, en það er gagnlegt
að hafa í huga hversdagslegustu skýringarnar.
Þannig lýsir það að hitta naglann á höfuðið í
vissum skilningi endanleika orðræðunnar
(123), sömuleiðis aðstæður á borð við at-
hugasemd barnsins í Nýju fötunum keisarans,
þegar einföld athugasemd afhjúpar þvælu, rugl
eða sjálfsblekkingu þannig að ekkert meira er
að segja (151).
Báðar greinarnar eru athyglisverðar og að
því að mér virðist um margt frumlegar hugleið-
ingar um verk Stephans G. og Ibsens. Hins-
vegar skýtur Róbert yfir markið þegar hann
tengir einfaldleikann sem hér birtist í því ann-
arsvegar að hafa rétt fyrir sér um tiltekið at-
riði, hinsvegar að segja allt sem segja þarf um
ákveðið viðfangsefni, við þá viðleitni margra nú
á tímum að losa fræðilega og pólitíska umræðu
úr viðjum hagsmuna, valdatafls og þöggunar.
Sú algenga skoðun að allt sem sagt verður um
veruleikann sé háð túlkun og hluti af orðræðu
og því ekki sannreynanlegt nema í samhengi
túlkunar og orðræðu segir Róbert að leiði
menn út í að hafna allri hlutlægni: „Við þurfum
samkvæmt þessari heimspeki ekki að standa
veruleikanum ... reikningsskil á skoðunum okk-
ar heldur öðrum mönnum“ (132). Hér virðist
mér ruglingur á ferðinni. Það má taka dæmi til
að skýra þetta atriði. Það kemur fyrir í ólgandi
viðskiptalífi samtímans að starfsmenn fyr-
irtækja sem fara óeðlilegar eða ólöglegar leiðir
til að ná markaðsárangri komi fram fyrir
skjöldu og fletti ofan af starfsháttum eigin fyr-
irtækis jafnvel þó að það hafi verstu afleiðingar
fyrir þá sjálfa. Í raun minna örlög Stokkmanns
í Þjóðníðingi á örlög heiðarlegs og grandvars
starfsmanns stórfyrirtækis sem reynir að
benda yfirmönnum sínum á misfellur en í stað
þess að mark sé tekið á honum er réttmæt
gagnrýni hans þögguð niður. Umræða um slík-
ar uppljóstranir er augljóslega ekki spurning
um eðli sannleikans, þó að aðferðir og að-
Frjálsir andar fljúga hátt
Róbert H. Haraldsson „Niðurstöður hans hafa því ekki þau áhrif fyrir efasemdir samtímans um sann-
leika, endanleika orðræðunnar eða stórmennsku sem hann vill vera láta.“
BÆKUR
Heimspeki
Eftir Róbert H. Haraldsson,
Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2004. 272 bls.
Frjálsir andar. Ótímabærar hugleiðingar
um sannleika, siðferði og trú.