Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005 | 7
„HANN var gífurlega orkumikill. Það var alltaf eitthvað að
springa út í honum sem smitaði út frá sér og kveikti í sam-
starfsfólki hans,“ segir Gunnar Eyjólfsson leikari um Peter
Brook, en Gunnar lék í uppfærslu Brooks
á Dauður án grafar og Heiðvirðu skækj-
unni eftir Jean-Paul Sartre í Lyric
Hammersmith árið 1947 þegar Brook var
aðeins 22 ára gamall. Var Brook annar
leikstjórinn sem Gunnar vann með eftir
útskrift úr Royal Academy of Dramatic
Arts.
„Þetta tímabil með Brook er afar sterkt
í minningunni vegna þess að hann er einn
af þessum leikstjórum sem nær persónu-
lega inn í sálarlíf þeirra listamanna er
hann vinnur með. Hann hefur alveg takmarkalausa trú á og
viðurkennir leikarann sem afar þýðingarmikinn hluta leik-
húsverksins. Og hann er snillingur í því að fá leikara til
þess að horfast í augu við dulda hæfileika sem þeir búa yfir
og á sama tíma opna augu þeirra fyrir því hvað þeir raun-
verulega geta og styrkja þá þannig að þeir geri vel,“ segir
Gunnar og tekur fram að áhrif frá Brook hafi fylgt sér
fram á þennan dag.
„Hann gaf svo mikið af sér og það var ekkert annað fyrir
okkur að gera en að þiggja. En maður gerði sér líka fylli-
lega grein fyrir því að maður mátti ekki bregðast honum.
Maður átti ekkert að liggja á liði sínu heldur gefa af sér
eins og hann,“ segir Gunnar og bætir við: „Ég held að vel-
gengni Brooks megi rekja til þess að hann kveikir í fólki.
Maður sem vinnur svona kemur í veg fyrir stöðnun hjá leik-
urunum þar sem þeir finna að þeir geta alltaf bætt við sig.“
Beðinn að rifja upp einhver eftirminnileg atvik frá æf-
ingatímanum nefnir Gunnar að Brook hafi ávallt, þegar
hann var spenntur, japlað á einu horninu á hreinum, hvítum
vasaklút í öðru munnvikinu. „Og þegar honum lá á að kom-
ast upp á svið kom hann iðulega hlaupandi eftir stólbökum
sætaraðanna,“ segir Gunnar bætir við: „Það var einstaklega
gaman að sjá þennan unga mann að störfum sem upp frá
því hefur sett mark sitt á allt leikhús í Evrópu.“
Kveikti í sam-
starfsfólki sínu
Gunnar Eyjólfsson
ritinu. Viðburðurinn gat þess vegna falist í
því einu að leikari gengi þvert yfir sviðið,
líkt og sjá má í hinum frægu upphafsorðum
bókar hans Tóma rýmisins, sem að margra
mati er lykilrit í nútímaleikhúsfræðum, en
þess má geta að bókin kom út í íslenskri
þýðingu í árslok 2003.
Leitað að núllpunkti
Annað tímabilið í ferli Brooks, sem hófst
1964 og stóð til 1970, einkenndist af end-
urmati, rannsóknum hans á skilyrðum leik-
hússins og tengslunum við áhorfendur. Á
þeim tíma var Brook sífellt að verða ósáttari
við þau æfingaskilyrði sem bresku leikhúsin
buðu upp á. Hann var farið að lengja eftir
því að fá tækifæri til þess að vinna með sam-
hentum hóp og fór fram á það við Peter
Hall, leikhússtjóra Konunglega Shake-
speare-leikhússins, að fá fjármagn, tíma og
leikara til þess að vinna að þriggja mánaða
tilraunaverkefni í samvinnu við Charles
Marowitz og þannig varð til tilrauna-
leikhópur sem nefndist Grimmdarleikhúsið
(Theatre of Cruelty) til heiðurs Antonin Ar-
taud.
Tilraunavinnan skilaði sér í sýningum sem
Brook hefur sjálfur lýst sem „truflandi leik-
húsi“, en meðal sýninga hópsins má nefna
hina víðfrægu uppsetningu á leikriti Peters
Weiss, Marat/Sade. Síðasta og jafnframt
frægasta uppfærsla Brooks á þessu tímabili
var hin margrómaða Draumur á Jónsmessu-
nótt árið 1970. Í uppfærslunni hafnaði Brook
öllum blekkingum sviðsins og þannig áttu
leikararnir aldrei að fela það að þeir væru að
leika. Sviðsmyndin var hvítt box með dyrum
á bakveggnum og rólum sem héngu niður úr
loftinu. Meðfram boxinu að ofan var göngu-
braut þar sem leikararnir gátu staðið og
fylgst með framvindunni meðan þeir biðu
eftir stikkorðum sínum. Raunar lagði Brook
mikla áherslu á að leikararnir fylgdust með
allan tímann. Hann lét leikarana iðulega
tala beint til áhorfenda og undir lok sýning-
arinnar lét hann þá fara út meðal áhorfenda
og taka í hendur þeirra.
Sama ár yfirgaf Brook breska leik-
húsheiminn og fór í nokkurs konar sjálf-
skipaða útlegð. Hann flutti til Parísar þar
sem hann stofnaði Alþjóðlega miðstöð leik-
listarsköpunar. Þessi umskipti marka upp-
hafið að þriðja tímabilinu í leikhúsferli hans
og stendur það tímabil raunar enn. Mark-
mið Brooks með þessum umskiptum var að
skapa sér vinnuaðstæður þar sem honum
gæfist tækifæri til þess að þjálfa leikara
sína og vinna rannsóknarvinnu á eigin for-
sendum
Meðal þess sem Brook langaði til að
rannsaka var samskipti leikaranna við
áhorfendur og þá sérstaklega áhorfendur
sem ekki eru mótaðir af hefðbundnum hug-
myndum um hvernig þeim beri að haga sér
í leikhúsi. Í því augnamiði hélt hópurinn í
rúmlega þriggja mánaða ferð til Afríku í
desember 1972 í von um að finna áhorf-
endur sem ekki væru þegar skilyrtir af því
hvernig fólki bæri að bregðast við leik-
húsviðburði. Brook vildi hitta fyrir áhorf-
endur sem væru algjörlega óhræddir við að
sýna strax ef þeim leiddist. Segja má að
hann hafi verið að leita að ákveðnum núll-
punkti, með því að kanna hversu lítið þyrfti
til þess að tjáskipti gætu átt sér stað.
Hvernig færu leikarar að því að miðla ein-
hverju til áhorfenda sem töluðu ekki sama
tungumál og þeir, hefðu ekki sama menn-
ingarlega bakgrunn og hefðu aldrei kynnst
leikhúsi? Í Afríku ferðaðist hópurinn milli
þorpa og sýndi spunasýningar á teppi sem
rúllað var út á jörðina, en notkunin á tepp-
inu hefur einkennt allflestar sýningar
Brooks síðan.
Eftir þriggja ára ferðalög um heiminn
bauðst Brook, árið 1974, Bouffes du Nord-
leikhúsið til afnota og hefur hann starfað þar
síðan algjörlega á eigin forsendum. Hann
hefur getað leyft sýningum að þróast á
löngum æfingaferlum sem oft krefjast mikils
undirbúnings og rannsókna. Iðulega hefur
ein sýning leitt af annarri, þá kviknar hug-
myndin að næstu sýningu hans í framhaldi
af fyrri sýningu. Þannig skilaði tíu ára und-
irbúningsvinna sér í þrekvirkinu The Mah-
abharata (1985), níu klukkustunda langri
leiksýningu er byggir á elsta ljóðabálki ver-
aldar sem er kjarninn í menningu hindúa.
Eftir þriggja ára undirbúningsvinnu, þar af
níu mánaða rannsóknarvinnu á sjúkrahúsi
setti Brook upp Manninn sem hélt að konan
sín væri hattur (1993) þar sem lendur hug-
ans voru kannaðar, en sýningin byggðist á
samnefndri bók taugasérfræðingsins Olivers
Sacks. Brook hefur allan sinn feril haft mik-
inn áhuga á að vinna með texta Shake-
speares, en meðal verka skáldsins sem hann
hefur sett upp í Bouffes du Nord má nefna
Ofviðrið (1990) og Harmleikinn um Hamlet
(2000).
Það eru engin svör, engin
ein aðferð sem dugar öllum
Þegar litið er yfir feril Brooks verður ljóst
að hann er kannski fyrst og fremst afar
praktískur leikhúsmaður. Hann virðist ekki
hafa brennandi áhuga á fræðikenningum
sem slíkum og sýn hans einkennist fremur af
hugmyndum um notagildi. Þannig hefur
Brook alla tíð lagt mikla áherslu á að það
séu engin svör, engin ein aðferð eða
ákveðnar æfingar sem dugi öllum. Allt þurfi
að laga að stað og stund. Sjálfur segist
Brook aldrei hafa trúað á neinn einn sann-
leika. „Ég trúi því að allir skólar, allar fræði-
kenningar geti einhvers staðar og á ein-
hverjum tíma komið að gagni. Ég hef
uppgötvað að það er aðeins hægt að lifa sam-
kvæmt ástríðufullri og algjörri samsömun
með ákveðnu sjónarhorni. En eftir því sem
tíminn líður og við og heimurinn breytumst,
þá breytast markmiðin og sjónarhornin líka.
[...] Til þess að sjónarhorn geti komið að ein-
hverju gagni er nauðsynlegt að gefa sig því
algjörlega á vald og vera reiðubúinn að verja
það með lífinu. En á sama tíma heyrist innri
rödd sem muldrar: Ekki taka það of alvar-
lega. Haltu þéttingsfast, en vertu reiðubúinn
að sleppa við hið minnsta,“ skrifar Brook í
bók sinni The Shifting Point.
Og ef til vill felst lykillinn að löngum og
farsælum ferli Brooks einmitt í þessari af-
stöðu, því það er nær ómögulegt að staðna í
vinnu sinni þegar hún einkennist af sífelldri
leit. Vissulega hafa ekki allar sýningar hans
vakið jafnmikla hrifningu en flestir gagnrýn-
endur hafa þó verið sammála um að hann sé
ávallt að gera nýjar tilraunir í rannsókn
sinni á eðli leikhússins og hvers það er
megnugt.
 Helstu heimildir
Peter Brook: The Empty Space (Penguin Books. Middlesex
1990), The Shifting Point: Theatre, Film, Opera 1946–
1987 (Theatre Communications Group, New York 1999)
og Threads of Time: Recollections (Counterpoint, Wash-
ington D.C. 1999); Richard Eyre og Nicholes Wright:
Changing Stages: A View of British Theatre in the Twen-
tieth Century (Bloomsbury, London 2000); Albert Hunt og
Geoffrey Reeves: Peter Brook (Cambridge University Press,
Cambridge 1999); Lorna Marshall og David Williams:
„Peter Brook: Transparency and the invisible network“
(bls. 174–190) í Twentieth Century Actor Training í rit-
stjórn Alison Hodge (Routledge, London og New York
2002) og David Williams (ritstj.): Peter Brook: A Theatri-
cal Casebook. Revised and updated (Methuen, London og
Hampshire 1991).
Morðið á Marat úr uppsetningu Brooks á Marat/Sade frá árinu 1964 gefur að líta á myndinni lengst til vinstri. Hér eru Patrick Magee í hlutverki de Sade, Glenda Jackson sem Charlotte Corday og Ian Rich-
ardson sem Marat. Á miðmyndinni hvíslar Adrian Lester sem Hamlet í eyra Bruce Myers sem Póloníus í uppfærslu Brooks á Harmleiknum um Hamlet frá árinu 2000. Á myndinni lengst til hægri sést Peter
Brook fylgjast grannt með leikaranum Yoshi Oïda, en þeir hafa starfað náið saman síðustu rúma þrjá áratugi eða allt frá því Brook settist að í París og stofnaði Alþjóðlega miðstöð leiklistarsköpunar.
Ljósmynd/Morris Newcombe
„AÐ mínu mati er Peter Brook mikill
meistari í því að stýra orkunni í kringum
sig, þar með talið þeirri orku sem ríkir
milli leikara í uppsetningum hans,“ segir
Janick Moisan leikstjóri, sem sumarið
2001 vann sem sviðsstjóri við uppsetningu
Brooks á Don Giovanni á Lyrical Art
Festival í Aix-en-Provence í Frakklandi.
Nokkru áður hafði hún unnið útvarps-
heimildarþátt um uppsetninguna í
tengslum við meistaranám sitt í leik-
húsfræðum. „Ég tók m.a. viðtöl við söngvarana því ég hafði
sérstakan áhuga á að heyra hvað þeim fyndist um vinnuað-
ferðir Brooks,“ segir Janick, en þess má geta að einn söngv-
aranna var Guðjón Óskarsson bassi sem fór með hlutverk
Commendatore.
Að sögn Janick var nálgun Brooks að óperunni býsna sér-
stök í augum klassísku söngvaranna. „Æfingatíminn var
óvenjulangur fyrir óperu eða þrír mánuðir. Líkt og með aðr-
ar uppsetningar sínar nálgaðist Brook verkið ekki með nein-
ar fyrirfram gefnar hugmyndir um merkingu eða stíl, enda
vill hann ávallt kanna allar hliðar og möguleika þeirra
verka sem hann vinnur með. Eitt aðalmarkmið hans var að
skoða tengsl persónanna og innileikann í samskiptum
þeirra. Í þeirri viðleitni sinni vann hann mikið með spuna og
lét t.d. alla söngvarana prufa að setja sig í spor allra per-
sóna verksins, sem varð til að skapa einstaka hóporku sem
sjaldan gefst tóm til að huga að í óperuuppfærslum.“
Eitt af því sem Janick segist hafa heillast mikið af í vinnu
Brooks er hversu bilið milli raunveruleika og ímyndunar er
stutt, því samkvæmt skoðun Brooks er leikhús hluti af veru-
leikanum. Sem dæmi um þetta nefnir hún hversu auðvelt
leikarar hans eiga með að stökkva inn og út úr hlutverkum
sínum. „Þannig reynir Brook aldrei að fela það að við erum
stödd í leikhúsi og að verið sé að sviðsetja hlutina og leika.“
Spurð hvaða áhrif Brook hafi haft á hana sem leikstjóra
segist Janick m.a. hafa skilið hversu mjög vinnuskilyrði upp-
setninga hafa áhrif á sjálfa útkomuna. „Einnig lærði ég mik-
ið af aðkomu hans að verkum, sem er aðferð sem hann sjálf-
ur nefnir innsæi án forms. Í því felst að þora að nálgast
leikverk úr öllum áttum, ekki að gefa sér neitt fyrirfram t.d.
varðandi stíl, heldur leyfa sér að spyrja allra spurninga.
Með því að hlusta á efnið á þennan hátt og láta það leiða sig
áfram leyfir maður því að koma sér sífellt á óvart,“ segir Ja-
nick og tekur fram að í þessu felist fullkomið frelsi sem sé
jafnframt mest krefjandi vinnuaðferðin.
Innsæi án forms
Janick Moisan
ÞÓR Tulinius leikari sótti árið 1986 vikunámskeið hjá Peter
Brook í Bouffes du Nord-leikhúsinu í París. Að sögn Þórs
var um að ræða sambland af námskeiði og fyrirlestrum með
þátttöku allra leikarana í sýningunni Ma-
habharata, ásamt Brook sjálfum. „Það
var gaman að kynnast Brook í eigin per-
sónu, því hann er á vissan hátt persónu-
gervingur þess sem hann boðar í leik-
húsi. Hann er óskaplega rólegur,
afslappaður og hlýr, klæddur víðum
gallabuxum og skyrtu og stendur graf-
kyrr með hendur niður með síðum, í ein-
hverskonar núllstöðu. Hann er einfald-
leikinn holdi klæddur og skilar því sem
hann vill miðla með lágmarksorku,“ segir
Þór og tekur fram að sýningar Brooks séu einnig sömu
kostum búnar.
„Brook hefur leitað í einfaldleikann og fundið þar kjarn-
ann af því sem hann telur vera leiklist, það er að segja sam-
bandið; sambandið milli leikara, áhorfanda, sögunnar og
rýmisins. Það er sambandið sem skiptir öllu og hann hefur í
tilraunum sínum reynt að fjarlægja allan annan óþarfa,“
segir Þór og tekur fram að í uppsetningu Borgarleikhússins
á Maðurinn sem hélt að kona sín væri hattur í leikgerð
Brooks, hafi allt hið ofangreinda verið haft í heiðri.
Í sýningunni Mahabharata voru leikarar frá öllum heims-
hornum. „Á námskeiðinu fann maður virðinguna sem ríkti
fyrir öllum þeim mismunandi leikhúshefðum sem hver og
einn var sprottinn úr og hvernig þetta var samnýtt í sýning-
unni. Þarna var samankomin mikil hefð, þekking og kunn-
átta, sem Brook virkjaði og eimaði svo niður í það sem
skiptir mestu máli í leikhúsinu, það er augnablikið; augna-
blikið þar sem eitthvað gerist milli áhorfandans, leikarans,
sögunnar og rýmisins.“
Einfaldleikinn
holdi klæddur
Þór Tulinius