Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005 | 11
stæður uppljóstrarans ráði miklu um hvort og að
hve miklu leyti honum tekst að sannfæra yfirvöld
eða almenning um réttmæti gagnrýni sinnar. Það
er sama hve réttmæt, einföld og endanleg slík
gagnrýni er, á meðan henni er mótmælt á mark-
tækan hátt, eða af þeim sem völdin hafa, er um-
ræðunni um hana ekki lokið, nema hún sé þá þögg-
uð niður.
Á sama hátt lýkur fræðilegri rannsókn ekki fyrr
en með sammæli þeirra sem að henni standa beint
eða óbeint. En jafnvel þó að slíkt sammæli náist er
ekki þar með sagt að það geti ekki komist í upp-
nám síðar eða að niðurstöður sem einu sinni eru
fengnar reynist ekki síðar vera ófullnægjandi eða
jafnvel alrangar. Það kann að vera að sú fræðilega
upplausn sem postmódernísk gagnrýni getur
komið af stað gangi stundum út í öfgar, en það er í
meira lagi villandi að heimfæra slíka gagnrýni á
aðstæður þar sem einföld, skýr og hlutlæg svör
eru gefin við spurningum eða skáldskapur hittir í
mark. Enginn postmódernismi er svo rammur að
hann afneiti slíku. Ef það er einhver „augljós stað-
reynd“ sem postmódernistar og tengdir hugsuðir
bregðast við, þá er hún sú, að bjargfastar und-
irstöður heimsmyndar okkar sé hvergi að finna.
En það merkir ekki taumlausa efahyggju, eða
tómhyggju eða að reynsla, sammannleg eða per-
sónuleg, sé einskis virði. Þessvegna er upplausn
gildanna sem Róbert þykist sjá í postmódernískri
afstöðu, alls engin afleiðing hennar.
Raunar má segja að dæmin sem Róbert tekur
úr skáldskap Stephans G. Stephanssonar gefi ein-
mitt tilefni til allt annarra hugleiðinga en hans.
Richard Rorty hefur bent á að skrif sem hitta í
mark, skáldskapur eða skrif af öðru tagi, geri það
oft vegna þess að þau færa fólki upp í hendur ný
hugtök og nýtt samhengi. Þannig endurskapi þau
orðræðu, geri fólki mögulegt að tala á nýjan hátt
og greina öðruvísi það sem virtist útrætt, jafnvel
útþvælt. Dæmi Rortys er skáldsaga George Or-
wells 1984 sem hann bendir á að hafi gert mönnum
mögulegt að hugsa á nýjan hátt um alræðisríki, en
þegar bókin kom út voru Sovétríki Stalíns nær-
tækur og yfirþyrmandi veruleiki af því tagi. Það er
athugunarvert að hér setur menn vissulega hljóða,
en ekki vegna þess að orðræðunni sé lokið, heldur
vegna þess að allt í einu hefur eitthvað alveg nýtt
verið sagt um það sem við höfðum alltaf fyrir aug-
unum. Sama má auðvitað segja um góðan kveð-
skap og á ekki síst við um Stephan G. Skáldskapur
hans bregður nýju ljósi á hið gamalkunna, end-
urnýjar orðræðuna en stöðvar hana ekki eins og
Róbert virðist halda (sjá 125). Þegar tjöldin féllu á
frumsýningu leikrits Arthurs Millers Sölumaður
deyr á Broadway árið eftir að skáldsaga Orwells
kom út var dauðaþögn í salnum. Áhorfendur „setti
hljóða“. En var það vegna þess að Miller hafði sagt
allt sem segja þarf um viðfangsefni leikritsins?
Auðvitað ekki. Það var vegna þess að honum hafði
tekist að greina veruleika þess fólks sem þarna sat
á nýjan og einstakan hátt. Hann hafði end-
urskapað orðræðu þess um eigin hversdagslega
veruleika. Þetta eru galdrar skáldskaparins: End-
urnýjunin, en ekki endanleikinn.
Trú og siðferði
Í tveimur síðustu greinum bókarinnar fjallar Ró-
bert um greinina „Trúarvilja“ eftir bandaríska
heimspekinginn William James og ritgerðir Hall-
dórs Laxness. Hugleiðingarnar eru skyldar þó að
þær séu á yfirborðinu ólíkar og í þeim reynir Ró-
bert að teygja meginhugmynd sína um sjálfstæða,
einarða og kjarkmikla hugsun lengra en hann ger-
ir í fyrri greinunum fjórum. Það er skemmst frá
því að segja að greinin um Halldór Laxness er að
mínu mati síst heppnuð af greinum bókarinnar.
Fyrri hluti hennar er tilraun til greiningar á við-
horfum Halldórs til siðaboðskapar í skáldverkum
en sú greining er ekki sannfærandi, einkum vegna
þess að Róberti tekst ekki að greiða nægilega vel
úr hinum margvíslegu og mótsagnakenndu yf-
irlýsingum Halldórs um þessi efni. Síðari hluti
greinarinnar er gagnrýni Róberts á það sem hann
telur ófullnægjandi uppgjör Halldórs Laxness við
kommúnisma sinn og lygar um Sovétríkin. Hér
virðist mér skilningur Róberts á texta Halldórs í
Skáldatíma og á endurmati hans á fyrri textum
vera yfirborðslegur. Róbert telur það nægja að af-
greiða launhæðnar og flóknar hugleiðingar Hall-
dórs um eigin skrif og reynslu sem „kaldhæðni“.
Fullur vandlætingar kemst hann að þeirri nið-
urstöðu að kaldhæðni sé óviðeigandi þegar um
þessa hluti er fjallað, nær væri að skrifa af ein-
lægni.
Sem dæmi um vanskilning af þessu tagi má
nefna atvik úr Skáldatíma þar sem Halldór lýsir
heimsókn nokkurra manna til sín á hótelherbergi í
Moskvu: „Þeir gerðu auðsjáanlega ekki ráð fyrir
að leynilegur hljóðnemi væri í herberginu hjá mér,
heldur höfðu rosamunnsöfnuð um stjórnina og
hafa vonandi allir lent í Vorkútsk á endanum“.„Í
Vorkúta voru einar af illræmdustu þrælabúðum
Stalíns,“ segir Róbert hneykslaður (216). Hann
áttar sig ekki á launhæðni lýsingarinnar hér. Það
er sennilegt að í hópnum sem Halldór lýsir hafi
verið „provokatörar“ – menn sem áttu að sjá
hvernig Halldór brygðist við tali af þessu tagi.
Með því að óska þeim Vorkútavistar sýnir Halldór
að þessu áttar hann sig á, enda myndi óskin tæp-
ast passa í samhengi bókarinnar annars. Fleiri
dæmi eru um vanskilning af þessu tagi í umfjöllun
Róberts um Laxness, sem stafa af einhæfri og ein-
strengingslegri túlkun.
Hin heimspekilega vörn fyrir skoðunum Will-
iams James sem Róbert spreytir sig á í hugleið-
ingu sinni um greinina „Trúarvilja“ varðar klass-
ískt vandamál heimspekinnar, tengsl og
aðgreiningu skynsemi og tilfinninga. Því hefur
verið haldið fram, meðal annars af Páli Skúlasyni,
að James geri óþarflega mikinn greinarmun á
skynsemi og tilfinningum í þessari grein sinni. Ró-
bert reynir að sýna fram á að svo sé ekki. Þvert á
móti sé fjölmörg dæmi að finna í greininni sem
sýni að þessi greinarmunur sé einmitt ekki af-
dráttarlaus hjá James. Hann bendir á að tilfinn-
ingar hafi og eigi að hafa áhrif á skynsemi og öf-
ugt. Það sem málið snýst um hjá James er því ekki
hvort til séu þær aðstæður þegar tilfinningar eiga
að ráða frekar en skynsemi, heldur hverjar þær
aðstæður séu þar sem skynsamlegt er að „hjartað
ráði för“ (sjá 171).
Mér virðist túlkun Róberts á William James
ekki fjarri sanni í þessu atriði. Þó verður líka að
hafa í huga að James var íhaldssamur hugsuður í
vissum skilningi og kærði sig ekki um að hrófla við
því sem hann taldi hversdagslega eða viðtekna
hugmynd um siðferði, þar með talinn greinarmun-
inn á skynsemi og tilfinningum. Eins er mikilvægt
að hafa í huga að í þessari grein er James líka að
fjalla um þekkingu. Í „Trúarviljanum“, birtist af-
staða til vísinda sem er dæmigerð fyrir pragmat-
isma. James vísar oft til einfalds slagorðs í skrifum
sínum sem hljómar á þessa leið: „Leitaðu sannleik-
ans, varastu villu“. Jafn hversdagslegt og sjálfsagt
sem þetta slagorð virðist vera, þá felur það við
nánari skoðun í sér formúlu sem lýsir pragmat-
ismanum í hnotskurn. Formúlan er sú að allar
ákvarðanir, allar niðurstöður sem komist er að
verði að taka mið af tvennu: Það er eftirsóknarvert
að komast að niðurstöðu og í mörgum tilfellum
óhjákvæmilegt að gera það, að minnsta kosti þeg-
ar athöfn af einhverju tagi verður ekki umflúin.
Hinsvegar er jafn mikilvægt að forðast að hafa
rangt fyrir sér. Þannig bendir formúlan okkur á
þau einföldu sannindi að ákvarðanir og nið-
urstöður fela alltaf í sér jafnvægislist og það er
jafn vitlaust að varpa leit að réttum svörum fyrir
róða og að hafna ekki skoðunum sem eru rangar.
En það er engin algild regla til sem getur leiðbeint
afdráttarlaust í hverju tilfelli. Þessvegna hljótum
við að vera fjölhyggjufólk um ákvarðanir og nið-
urstöður: Oftast er fleira í húfi en spurningin um
hvort tiltekin skoðun sé sönnuð eða sannanleg eða
ekki og eðlilegustu viðbrögðin við þeirri staðreynd
eru einmitt þau að hugsa sér orðræðu um veru-
leikann, félagslegan jafnt sem náttúrlegan, svo að
hún sé endalaus.
Frjálsir andar er á margan hátt vandað verk og
felur í sér einlægan lestur á þeim höfundum sem
Róbert hefur dálæti á. Það má finna að því að Ró-
bert getur ekki útgáfusögu greinanna, en sumar
hafa birst áður aðrar ekki og gagnlegt hefði verið
að fá yfirlit um það. Einnig hefði ekki sakað að
setja í bókina atriðisorða- og nafnaskrá. En þetta
eru ekki stórvægileg atriði. Helsti vandinn við
bókina birtist í heildarmyndinni sem Róbert leit-
ast við að draga upp með spurningum sínum í upp-
hafi hennar og svörum tíðarandans eins og hann
skilur þau. Niðurstöður hans hafa því ekki þau
áhrif fyrir efasemdir samtímans um sannleika,
endanleika orðræðunnar eða stórmennsku sem
hann vill vera láta.
Jón Ólafsson
Flóttamannavandinn er til um-fjöllunar í nýjustu bók Caroline
Moorehead Human Cargo eða
Mannfarmur eins
og nefna mætti
hana á íslensku.
Á ferli sínum hef-
ur Moorehead
skrifað talsvert
um mannréttindi
auk þess að skrifa
sögu Rauða
krossins og ævi-
sögu Bertrands
Russells. Að mati gagnrýnanda
Telegraph skrifar Moorehead í nýju
bók sinni af mikilli þekkingu. Henni
takist að halda lofsverðu hlutfalli
mili frásagnar af vandamálum og
væntingum flótta-
fólksins, hún lýsi vel
þeim skilyrðum sem
fólkið neyðist til að
búa við og þeim félagslegu og póli-
tisku erfiðleikum sem fylgja því að
hjálpa því. Að sögn gagnrýnanda
tekst Moorehead ekki beint á við
spurninguna um hvort og hvaða
ábyrgð Vesturlönd beri í tengslum
við flóttamannavandann. Auðvitað
væri best ef þær aðstæður sem leiða
til flóttamannavandans væru ekki
fyrir hendi, en á meðan svo er má út
frá lestri bókarinnar vera ljóst að
flóttamannavandinn er hluti af
heimsmynd okkar og að okkur beri
skylda til að sinna vandanum.
  
Eitt af því sem Freud var þekkturfyrir var að lesa Ödipusarduld-
ina inn í hin ýmsu listaverk. Í nýrri
bók Roberts M. Polhemus, Lot́s
Daughters: Sex, Redemption, and
Womeńs Quest for Authority eða
Dætur Lots: Kynlíf, endurlausn og
sókn kvenna eftir völdum, notast
höfundur við söguna af samskiptum
Lots við dætur sínar til að skilja fjöl-
skyldu- og kynjatengsl síðustu alda.
Saga Lots er rakin í Gamla testa-
mentinu en hann flúði Sódómu,
ásamt fjölskyldu sinni, áður en borg-
inni var tortímt, en eiginkona hans
varð að saltstöpli þegar hún stóðst
ekki mátið og leit um öxl. Lot endaði
í helli ásamt tveimur dætrum sínum
þar sem þær lögðust með föður sín-
um af ótta við að annars dæði mann-
kyn út. Í bókinni les höfundur það
sem hann kallar Lotsduld inn í jafn-
ólík listaverk og texta Joyce og
Shakespeare, málverk Rubens, auk
þess að skoða stjörnur á borð við
Shirley Temple og Woody Allen til
að styðja við þá kenningu sína að
valdatengslin milli ungra kvenna og
eldri manna sé óaðskiljanlegur hluti
menningar okkar.
Að mati gagnrýnanda The New
York Times er hér afar fróðleg og
áhugaverð bók á ferðinni. Segir
hann höfundinn einstakan fræði-
mann og líkir honum við þá einstöku
kennara sem maður vilji umfram allt
ekki missa af tíma hjá þar sem hann
sé ekki að troða í nemendur sína
upplýsingum heldur að kenna þeim
nýjan lestur sem geri það að verkum
að maður horfi á heiminn öðrum
augum. Enda segist gagnrýnandi
líklega varla eiga eftir að horfa á bíó-
mynd eða lesa bók án þess að verða
hugsað til Lotsduldarinnar.
  
Pulitzer-verðlaunahafinn MichaelChabon leikur sér með ensku
19. aldar leynilögreglusöguhefðina í
nýjustu skáldsögu
sinni The Final
Solution eða
Lokalausninni.
Sagan gerist í frið-
sælu ensku smá-
þorpi árið 1944.
Þangað kemur
dag einn níu ára
drengur sem virð-
ist afar vel gefinn
en mælir ekki orð af vörum. Með
honum í för er söngelskur páfagauk-
ur sem einstaka sinnum þylur tölur á
þýsku. Tilraun til að stela fuglinum
endar með morði og er hinn aldni bý-
flugnabóndi bæjarins kallaður til, en
að sögn gagnrýnanda Telegraph
dylst engum að hér er á ferð hinn
frægi spæjari Sherlock Holmes, sem
orðinn er 89 ára þegar hér er komið
sögu. Að mati gagnrýnanda er sagan
yndisleg, enda höfundur þeim kost-
um búinn að gera allt sem hann
fjallar um ánægjulegt aflestrar.
Michael Chabon
Caroline Moorehead
Erlendar
bækur
F
ormaður Stúdentafjelagsins bað
mig að segja hjer nokkur orð til
að fagna vetri. Það var svo sem
auðheyrt á honum, að hann bjóst
við því sem sjálfsögðu, að jeg
væri fús til að bjóða veturinn vel-
kominn, eins og einhvern góðan gest, og segja
eitthvað vinsamlegt um hann, því að ekki mundi
það kallað að fagna einhverjum, að taka á móti
honum með skömmum. Það er nú reyndar ekki
nýr siður að fagna vetri engu síður en sumri.
Forfeður vorir gerðu það. „Þat var þá margra
manna siðr at fagna vetri... ok hafa þá veislur og
vetrnáttablót“, segir í Gísla sögu Súrssonar, og í
Ólafs sögu helga segir um Þrændi: „Þat var siðr
þeirra at hafa blót á haust ok fagna þá vetri“:
En hvers vegna á að fagna vetri? Ef hann er
borinn saman við sumarið, þá er þar einhver
mesti munur á, sem til verður nefndur, sum-
arblíða og vetrarharka er eins ólíkt og ljós og
myrkur, og ef menn ættu að velja um eilíft sum-
ar og eilífan vetur, þá yrðu þeir eflaust fáir, sem
kysu sjer eilífan vetur. Það skyldu þá vera þeir,
sem hugsa eins og skáldið, sem kvað:
Margur prísar sumarið
fyrir fagran fuglasöng,
en jeg hæli vetrinum,
því nóttin er löng.
Hann hefir verið í ætt við drauginn, sem
sagði: „Skemmtilegt er myrkrið“, eða þá farið
eitthvað sjerstaklega vel um hann á nóttunni.
Mjer fyrir mitt leyti dettur ekki í hug að telja
veturinn þvílíkt fagnaðarefni sem sumarið. En
þessi siður, að fagna vetri, kann að eiga sjer
rætur í dýpri skilningi og lífsreynslu en í fljótu
bragði virðist. Mennirnir eru svo gerðir, að þeir
una ekki til lengdar hinu sama, hve gott og fag-
urt og indælt sem það kann að vera. Þeim
mundi leiðast eilíft sumar og ekki kunna að
meta það, ef þeir hefðu ekki veturinn til sam-
anburðar. Mer dettur í hug hann dr. Jón Stef-
ánsson. Hann var um tíma á eynni Mauritius
austur í Indlandshafi. Þar er mikil náttúrufeg-
urð og blíðviðri, en dr. Jón þráði
mest af öllu íslenskan blindbyl. Og
svona er það um alla hluti. Aldrei
er svo fögur kventíska í klæða-
burði, að konur grípi ekki fegins
hendi hve ljóta nýja tísku sem er,
til þess að vera ekki lengur í sams-
konar búningi og áður, hve fagur
sem hann var. Það virðist því svo,
sem menn þurfi að hafa blítt og
strítt, gott og ilt til skiptis, til þess
að njóta blíðunnar og gæðanna til fulls, þegar
þau koma aftur, og sjerstaklega, að menn verði
að lifa í tilhugalífi við það, sem gott er, áður en
þeir eignast það.
Það er þetta tilhugalíf við betri tíma en líð-
andi stund, sem gefur lífi hvers manns mikið af
gildi sínu.
Ætti jeg ekki vífa val
von á þínum fundum,
leiðin eftir Langadal
löng mjer þætti á stundum.
Björnson segir einhversstaðar:
„Lífið hefir yfir sjer draum, sem er sálin í því,
og þegar sá draumur dvín, er lífið sem liðið lík“.
Frá þessu sjónarmiði geta þá allir fagnað
vetrinum. Hann er sá tími, er menn lifa í til-
hugalífi við sumarið:
Gleður æ, það saga er segin,
sólskinbakkinn hinumegin.
En veturinn hefir sjálfur margt til síns ágætis
annað en það „að vera brúin til sumarsins og
andstæða þess“. Hann er að jafnaði sá tíminn,
sem drýgstur verður til andlegra starfa, hug-
urinn snýst þá inn á við;
Vjer eigum sumar innra fyrir andann,
þá ytra herðir frost og kingir snjó.
Og úti bíður stundum hin hreina, kalda fegurð
hins hvíta snjós og stálblárra svella, stjörnu-
bjartar nætur, tunglskinstöfrar og flugeldar
norðurljósanna. Veturinn er tími skauta- og
skíðaferða, sem æskulýðurinn leggur nú meiri
og meiri stund á, sem betur fer. Hann stillir þá
strengi, er síst mega slakna, strengi karl-
mennsku og þols.
En viðhorfi manna til vetrarins er auðvitað
líkt farið og viðhorfinu til tilverunnar í heild
sinni. Og sú hugsun hefir í seinni tíð ásótt mig
meir og meir, að þessi heimur, sem vjer lifum í,
væri eins konar útvarp, og þá er svo sem auðvit-
að, að hann, eins og útvarpið okkar, hefir mis-
munandi dagskrá eftir árstíðum, aðra dagskrá á
sumrum en vetrum, sumarþætti og vetrarþætti
o.s.frv. Og þó að flestum þyki sumarþættirnir
betri en vetrarþættirnir, þá er satt að segja út-
varp tilverunnar á öllum árstíðum svo óþrjótandi
fjölbreytt, að hvenær sem er stendur öllum til
boða jafnt hið æðsta sem hið lægsta og alt, sem
þar á milli er. Það kemur fram í orðum; Hann
lætur sína sól upp renna yfir vonda og góða og
rigna yfir rjettláta og rangláta. Alt er komið
undir því, hvernig viðtæki hver og einn hefir og
hvað hann velur af óþrjótandi gnægð útvarpsins.
En einmitt í valinu, einmitt í því hvaða stöð
menn kjósa að komst í samband við og hvað þeir
velja af því, sem þar er á skrá, kemur það í ljós,
hver maðurinn er.
Jeg vil fagna vetri með þeirri ósk, að okkur
öllum og raunar sem flestum mönnum takist á
komandi vetri að ná með sem minstum trufl-
unum í alt hið besta í vetrarþáttum tilverunnar.
Gleðilegan vetur!
Guðm. Finnbogason.
Lesbók Morgunblaðsins | 30. október 1938
Vetri fagnað
Eftirfarandi ræðu flutti dr. Guðm. Finnbogason
landsbókavörður fyrsta vetrardag sl. á skemti-
fundi Stúdentafjelags Reykjavíkur, sem haldinn
var að Hótel Borg.
80
ára
1925
2005