Lesbók Morgunblaðsins - 10.12.2005, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. desember 2005
H
alldór Laxness var fyrst orð-
aður við Nóbelsverðlaunin
árið 1948 en það voru Sig-
urður Nordal, Einar Ólafur
Sveinsson og Jón Helgason
sem tilnefndu hann sem
virðist ekki hafa verið alveg út í hött því að
Halldór var meðal 31 höfundar sem Nób-
elsnefnd sænsku akademíunnar tók til skoð-
unar það árið þó að niðurstaðan hafi alls ekki
verið Halldóri í vil eða með
öðrum orðum sú að þessi höf-
undur uppfyllti ekki þær kröf-
ur sem gera yrði til Nób-
elsskálda. T.S. Eliot fékk verðlaunin þetta ár
og dettur nú engum í hug að deila á þá nið-
urstöðu.
Halldór var aftur tilnefndur árið 1949 og
stóð Jón Helgason einn að uppástungunni.
Engin verðlaun voru veitt það árið en Halldór
hafði með þessu verið stimplaður inn kirfilega
því að næstu misseri og ár er hann aftur og
aftur nefndur sem verðugur eða hugsanlegur
Nóbelshöfundur.
Eins og rakið er í tveimur nýjum ævisögum
Halldórs eftir Halldór Guðmundsson (2004) og
Hannes Hólmstein Gissurarson (nýútkomnu
þriðja bindi) eru það einkum sænskir gagn-
rýnendur sem taka að lofa Laxness en einn
þeirra sagðist ekki myndu hætta fyrr en Hall-
dór fengi verðlaunin. Peter Hallberg ævi-
sagnaritari og þýðandi Halldórs í Svíþjóð var
þó sá sem mest kvað að í þessum efnum.
Árið 1953 voru þessar raddir orðnar hávær-
ari en nokkru sinni. Churchill hlaut verðlaunin
sem vakti óánægju í nokkrum sænskum blöð-
um og einn gagnrýnandi benti á íslenska
skáldið: „Nú er til dæmis uppi í heiminum ep-
ískt skáld sem mæla má á hómerskan mæli-
kvarða og skrifar á tungu, sem akademían
hefur ekki hyllt: Halldór Laxness.“
Ævisagnaritararnir tveir benda á það í bók-
um sínum að Halldór hafi verið nær verðlaun-
unum en áður 1953, hann er talinn standa
næst Churchill til þess að fá verðlaunin ásamt
Robert Frost og Walter de la Mare.
Árið eftir hlýtur Hemingway verðlaunin og
segir í ævisögum Halldórs og Hannesar að ís-
lenska sendiráðið í Stokkhólmi hafi talið sig
hafa heimildir fyrir því að Halldór og Hem-
ingway hefðu hvor um sig fengið jafn mörg at-
kvæði í akademíunni og að óvenjumargir til
þess bærir hefðu tilnefnt Halldór að þessu
sinni.
Halldór var nú farinn að kvarta undan
þessu eilífa tali um að hann fengi Nóbelinn:
„Ég hef engan áhuga fyrir þeim, þar sem það
mundi aðeins tákna, að ég mundi verða að
greiða stórum hærri skatta á Íslandi,“ sagði
hann í Vísi 1954 og í bréfum til Auðar eig-
inkonu sinnar árin áður hafði hann ítrekað
kvartað sáran undan leiðindunum í kringum
þessi verðlaun en óneitanlega hafa lesendur,
sem þekkja til ólíkindaláta Halldórs, tilhneig-
ingu til þess að taka slíkum yfirlýsingum hans
með ákveðnum fyrirvara, jafnvel þeim sem
hann skrifar í persónuleg bréf.
Árið 1955 hafði Halldór þannig verið orð-
aður við Nóbelsverðlaunin í sjö ár og af bókum
Halldórs og Hannesar má skilja að
átjánmenningarnir í Nóbelsnefndinni hafi
sumir hverjir verið orðnir þrautleiðir á því að
hafa hann hangandi yfir sér svona ár eftir ár;
var jafnvel talað um að það þyrfti að veita hon-
um verðlaunin til þess eins að losna við hann.
Hér heima er deilt um pólitískar skoðanir
skáldsins sem hugsanlega hafði áhrif á það
hve treg Nóbelsnefndin var til þess að veita
Halldóri verðlaunin.
Það koma upp hugmyndir um að skipta
verðlaununum á milli Laxness og Gunnars
Gunnarssonar sem stóð einmitt öndvert Hall-
dóri í pólitíska litrófinu. Sænska akademían
virðist hafa rætt þann möguleika en Halldóri
og Hannesi ber ekki alveg saman um það
hversu mikil alvara var þar á bak við eða
hvernig það kom í raun og veru til að Halldór
fékk verðlaunin einn þegar upp var staðið
þetta ár.
Skoðum fáein atriði í frásögnum þeirra að-
eins betur en þess má geta að líklega verður
endanlega skorið úr um það hvernig Halldór
fékk verðlaunin þegar greinargerð Nób-
elsnefndarinnar og sérálit einstakra meðlima
hennar frá því í lok október árið 1955 verða
opinberuð í byrjun næsta árs en sænska aka-
demían heldur gögnum sínum um aðdraganda
ákvörðunar um Nóbelsverðlaun lokuðum í
fimmtíu ár.
Halldór og Hannes styðjast báðir við bréfa-
samskipti tveggja dómnefndarmanna, Dags
Hammarskjölds og Sten Selander, um skoð-
anaskipti nefndarmanna í aðdraganda að vali
á verðlaunahafa þetta ár en Hannes rekur
þessi bréfasamskipti nokkuð ýtarlegar.
Strax í febrúarbyrjun skrifar Selander að
líklega standi valið á milli gríska rithöfund-
arins Nikos Kazantzakis, Rússans Mikhails
Sjólokoffs og Laxness með Gunnar Gunn-
arsson „eins og bát í eftirdragi“ (þetta er þýð-
ing Hannesar, Halldór þýðir þessi orð Seland-
ers með öðrum hætti: „og Laxness með
Gunnarsson einsog jullu í kjölfari Laxness“).
Selander og Hammarskjöld eru báðir and-
vígir því að Halldór fái verðlaunin.
Selander viðrar líka þá skoðun að Gunnar sé
einn og sér ekki verðugur verðlaunahafi en
eins og fram kemur í grein eftir Halldór Guð-
mundsson hér í Lesbók í dag hafði sænska rit-
höfundasambandið, undir forystu vinar Gunn-
ars og ævisöguritara, Stellan Arvidson, lagt til
að verðlaununum yrði skipt milli Gunnars og
Halldórs, en að Gunnar fengi þau einn ella.
Sömuleiðis hafði sænski rithöfundurinn Harry
Martinson, sem sæti átti í akademíunni,
stungið upp á Gunnari Gunnarssyni eins og
Halldór upplýsir í grein sinni. Martinson átti
hins vegar eftir að snúast á sveif með Laxness
þegar nær dró úrslitastund.
Báðum þykir þeim Selander og Hamm-
arskjöld það afleit hugmynd að skipta verð-
laununum á milli þeirra Halldórs og Gunnars:
„Mér líst ekki á Laxness,“ segir Hamm-
arskjöld „og enn verr á að skipta verðlaun-
unum – þar eru áhrifin einatt þau að summan
af teimur verður minni en einn.“
Hammarskjöld er þeirrar skoðunar að ann-
aðhvort Saint-John Perse eða André Malraux,
sem báðir eru franskir, eigi að hljóta verðlaun-
in en auk þeirra koma einnig til greina meðal
annarra spænska skáldið Juan Ramon Jimén-
ez, landi hans og málfræðingur Ramon Men-
éndez Pidal, auk tveggja höfunda sem eru
sennilega frægari nú en allir þeir sem hér hafa
verið nefndir samanlagt, franski rithöfund-
urinn Albert Camus og bandaríska ljóðskáldið
Ezra Pound – hvorugur þeirra kom reyndar
alvarlega til álita.
Í bók Hannesar kemur fram að boð berist
frá ráðamönnum í Moskvu um „að það væri
þeim þóknanlegt, að Sjólokoff fengi verðlaun-
in“ og í kjölfarið verða deilur í nefndinni um
það hvort hún eigi að taka tillit til pólitískra
afskipta af þessu tagi.
Niðurstaðan er sú að í lok maí virðist valið
standa á milli Kazantzakis og Laxness en Sel-
ander segist reyndar skynja minni áhuga á
þeim síðarnefnda og líklegast sé því að Grikk-
inn hreppi hnossið, eins og fram kemur í máli
Hannesar.
Sjálfur telur Selander vænlegast að veðja á
Malraux ef koma eigi í veg fyrir að Laxness fái
verðlaunin í bráð, eins og segir í bók Halldórs,
„til lengdar sé það kannski ekki hægt, bætir
hann við“ og er merkileg játning segir Hall-
dór.
Um sumarið segir í bók Halldórs Guð-
mundssonar að það verði „ýmsar sveiflur í
málinu“ en Halldór virðist ávallt koma sterkt
til álita.
Í september, þegar nefndin hittist aftur á
fundi eftir sumarleyfi, segist Selander telja að
formleg tillaga muni koma fram um að verð-
laununum verði skipt á milli Gunnars og Hall-
dórs og það varð úr.
Í ævisögunum tveimur koma fram skoðanir
nokkurra nefndarmanna á þessari tillögu,
Anders Österling, ritari akademíunnar og sá
sem átti síðar eftir að hringja í Laxness til að
færa honum fréttirnar af verðlaunaveiting-
unni, sagðist hafa efasemdir um að Laxness
væri einn sér verðugur. Hann vill einnig at-
huga hvort rétt sé að Íslendingar myndu
hneykslast á því að verðlaununum yrði skipt.
Harry Martinson taldi tíma til kominn að
heiðra Ísland og studdi því tillöguna. Pär Lag-
erkvist lýsti yfir stuðningi við Laxness og Nils
Ahnlund var ekki sáttur við tillöguna. Í heild-
ina tekið var tillögunni ekki vel tekið.
Þegar afstaða manna er könnuð óformlega á
fundi 13. október greiðir engin atkvæði með
tillögunni um að skipta verðlaununum milli Ís-
lendinganna tveggja, Jimenez fær 8 atkvæði,
Laxness 4 og Pidal 2.
Selander telur líklegast að Jimenez fái verð-
launin eftir þetta en á lokafundi nefndarinnar
æxlast mál þannig að Halldór fær meirihluta
og Österling verður að orði að „nú höfum við
afgreitt Laxness og munum losna við að þurfa
að deila um hann ár eftir ár!“ Hann telur að á
Norðurlöndum verði þessari niðurstöðu vel
tekið en hún verði, að sínu mati, ekki talin ein
sú besta þegar fram líði stundir.
Af þessu má ljóst vera að Gunnar Gunn-
arsson var inni í myndinni allt fram undir það
síðasta, það er lögð fram formleg tillaga í Nób-
elsnefndinni um að hann deili verðlaununum
með Laxness. Jafnljóst er hins vegar að hon-
um er hafnað í atkvæðagreiðslunni um þá til-
lögu en Laxness er áfram sýndur áhugi.
Að mati Halldórs Guðmundssonar er nafn
Gunnars inni svo lengi „ekki síst vegna póli-
tískra fyrirvara gagnvart Halldóri, samfara
löngun til að verðlauna Ísland“.
Hannes tilfærir hins vegar merkilega sögu
úr fjölskyldu Gunnars sem hann telur varpa
ljósi á það hvers vegna Gunnar kom ekki til
greina þegar upp var staðið.
Sagan hermir að haft hafi verið samband við
Gunnar frá sænsku akademíunni og hann beð-
inn um upplýsingar um æviatriði sín og ljós-
myndir. Sama dag hafi Ragnar í Smára komið
í kaffi og frétt af símatalinu. Skömmu síðar
frétti Gunnar að Ragnar hafi ásamt nokkrum
íslenskum menntamönnum sent skeyti til
Nóbelsnefndarinnar þar sem þeir héldu því
fram að það „væri til vansa ef Gunnar fengi
verðlaunin“.
Halldór Guðmundsson segist í Lesbók-
argrein sinni telja ólíklegt að „slík skeyta-
sending hafi ráðið úrslitum, því þeir sem höfðu
efasemdir um Halldór í akademíunni voru
ekki endilega hrifnir af Gunnari“.
Halldór segir reyndar aðra sögu úr fjöl-
skyldu Gunnars af upphringingu sem Gunnari
barst frá sænsku akademíunni þar sem honum
er sagt að babb sé komið í bátinn meðal ann-
ars vegna umræðu um meinta nasíska fortíð
hans: „Gunnari, sem var ákaflega stoltur mað-
ur að ekki sé sagt einþykkur, mislíkaði þetta
stórum og fór símtalið að lokum svo að hann
skellti á.“
Af öllu þessu má að minnsta kosti ljóst vera
að veiting Nóbelsverðlauna í bókmenntum er
ekki einfalt mál og líklega alls ekki aðeins
spurning um fagurfræðilegt mat. Svo virðist
sömuleiðis sem ekki séu enn öll kurl komin til
grafar, í raun er ekki vitað með vissu hvers
vegna Nóbelsnefndin hafnaði Gunnari svo af-
dráttarlaust einungis fjórtán dögum áður en
hún ákvað að veita Halldóri verðlaunin. Hugs-
anlega skýrist myndin enn frekar þegar leynd
verður létt af greinargerð Nóbelsnefndar-
innar á næsta ári.
Halldór eða Gunnar? Gunn-
ar og Halldór? Halldór
Aðeins fjórtán dögum áður en Nóbelsnefndin
ákvað að veita Halldóri Laxness Nóbelinn var
borinn upp formleg tillaga þess efnis innan
hennar að verðlaununum yrði skipt milli
Halldórs og Gunnars Gunnarssonar. Tillög-
unni var hafnað afdráttarlaust en Halldór
fékk einn og sér fjögur atkvæði. 27. október
1955 hlaut hann síðan meirihluta í nefndinni.
Hér er rakinn aðdragandinn að þeirri
ákvörðun með hliðsjón af nýjum ævisögum
Halldórs Guðmundssonar og Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar um skáldið.
Stuttu eftir veitingu Nóbelsverðlaunanna Hér sjást nokkrar af sögupersónum greinarinnar. Fremri röð f.v.: Sven B.F. Jansson, Þórunn Ástríður Björnsdóttir,
Sigurður Nordal, Kristín Hallberg og Halldór Laxness. Standandi: Peter Hallberg, Ragnar Jónsson, Ólöf Nordal, Jón Helgason og Auður Sveinsdóttir.
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is