Morgunblaðið - 01.05.2005, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. MAÍ 2005 37
stofnanir á borð við CIA sækjast eftir upplýsing-
um hjá fjármálastofnunum. Yfirvöld segja að sjálf-
sögðu að þessar upplýsingar séu nauðsynlegar í
baráttunni gegn hryðjuverkum, en um leið er ver-
ið að þrengja að friðhelgi einkalífsins. Einn við-
mælenda Harrows, H. Rodgin Cohen, lögfræðing-
ur og stjórnarformaður fjármálafyrirtækisins
Sullivan & Cromwell, segir að þetta þýði að fjár-
málastofnanir muni í auknum mæli spyrja við-
skiptavini sína út í athafnir, sem virðast grun-
samlegar, en eru saklausar og gætu verið
vandræðalegar eða snúist um einkalíf fólks, til
dæmis heilbrigðismál. Hann spáir því að bank-
arnir muni einnig greina oftar frá grunsamlegri
hegðun en áður og af minna tilefni til að tryggja að
þeir lendi ekki í vandræðum gagnvart yfirvöldum.
Ein vísbending um áhrif þessa aukna eftirlits er
að fjármálastofnanir í Bandaríkjunum tvöfölduðu í
fyrra útgjöld vegna kerfa, sem greina og fara í
gegnum færslur, viðskipti og fjárreiður viðskipta-
vina þeirra í leit að einhverju óvenjulegu eða grun-
samlegu. Búnaðurinn greinir öll viðskipti um leið
og þau gerast. Það er augljóst að hér er spurn-
ingin sú að greina minnsta frávik því að alls ekki
þarf að vera um stórar upphæðir að ræða. Til
dæmis er talið að hryðjuverkin 11. september hafi
kostað á milli 300 og 500 þúsund dollara og ef
þeirri upphæð er skipt niður á flugræningjana eru
það um 16 þúsund dollarar á mann. Það þarf því
mikið til eigi að greina grunsamlegt mynstur í
færslum milli reikninga.
Eftirlit auðveld-
að á Íslandi
Ísland stendur ekki ut-
an við þá þróun, sem
hér hefur verið lýst.
Nýlegt dæmi er frum-
varp, sem samgönguráðherra lagði fyrir Alþingi í
byrjun apríl um breytingu á lögum um fjarskipti. Í
umsögn frá Persónuvernd um frumvarpið er
ítrekað að mikilvægt sé að gæta þess að ganga
ekki lengra en brýna nauðsyn ber til „þegar um er
að ræða svo almenna og umfangsmikla skráningu
á persónuupplýsingum sem frumvarpið gerir ráð
fyrir“ um leið og stofnunin kveðst hafa fullan
skilning á að endurskoða þurfi úrræði lögreglu í
ljósi nýrrar tækni.
Í frumvarpinu er kveðið á um að við fjarskipta-
lögin bætist setningin: „Fjarskiptafyrirtækjum er
skylt að halda skrá yfir notendur sem úthlutað
hefur verið númerum í fastlínu- og farsímakerfum
í samræmi við reglur sem Póst- og fjarskiptastofn-
un setur þar um. Við kaup símakorts skal kaup-
andi framvísa skilríkjum.“
Í greinargerð með frumvarpinu er þetta út-
skýrt: „Breytingin, sem er nýmæli, miðar að því að
gera fjarskiptafyrirtækjum skylt að halda skrá yf-
ir alla „notendur“ símanúmera í símkerfum sínum,
bæði í fastlínu og farsímum, þ.m.t. svokölluð far-
símafrelsi. Á síðustu árum hefur færst í vöxt að
svokölluð frelsiskort í farsíma séu seld án þess að
skráning fari fram á kaupanda eða væntanlegum
notanda þeirra. Kort þessi má kaupa víða, þar á
meðal á bensínstöðvum og í söluturnum. Umrædd
kort hafa númer sem ekki eru tengjanleg neinum
notanda, nema notandinn óski sérstaklega eftir
því. Þetta veldur vandkvæðum í rannsóknum lög-
reglu þegar tækin eru notuð til refsilagabrota. Má
hér nefna ónæði og hótanir settar fram í tali eða
með SMS-skilaboðum. Með óskráðum númerum
er því mögulegt að stunda refsiverða hegðun í
skjóli nafnleyndar. Í sumum löndum Evrópu mun
þessi háttur ekki vera heimill, t.d. í Noregi. Þá eru
vandkvæði þessu samfara tengd hlustun lögreglu
á símtölum, einkum í tengslum við rannsóknir
fíkniefnabrota. Reynslan hefur sýnt að hinir
grunuðu nota iðulega óskráð frelsisnúmer og
skipta reglulega um símtæki og símanúmer til að
gera lögreglu erfiðara með að hlusta síma þeirra.
Óskráð númer eru því skálkaskjól slíkra aðila.
Með þessari breytingu er reynt að sporna við
þessu.“
Í fréttaskýringu Rúnars Pálmasonar í Morg-
unblaðinu 27. apríl er vitnað til umsagnar Per-
sónuverndar um frumvarpið. Þar segir að með
þessari breytingu sé í raun verið að koma í veg fyr-
ir síðustu möguleika almennings á því að geta
hringt með leynd vegna þess að aðgangur að al-
menningssímum sé hverfandi lítill hér á landi og
það sé veigamikil breyting: „Horfa verður til þess
að nafnleynd við notkun síma getur í mörgum til-
vikum verið eðlileg, jafnvel nauðsynleg. Í hugum
margra er t.d. nauðsynlegt að geta með leynd
komið ábendingum á framfæri s.s. til fjölmiðla,
þingmanna, lögreglu eða barnaverndaryfirvalda
og jafnvel við að leita liðsinnis s.s. hjá vinalínu
Rauða krossins. Mikilvægt er að virða þessi sjón-
armið. Eins er augljóst að verði tekin upp skrán-
ing á kaupendum símakorta munu þeir sem
stunda refsiverða hegðun í skjóli nafnleyndar
finna sér aðrar leiðir, en eftir stendur að hér á
landi verða ekki lengur fyrir hendi möguleikar á
því að menn geti átt samskipti símleiðis með
leynd.“
Þetta atriði sýnir í raun hvernig tæknin stjórnar
því, sem mönnum dettur í hug að hafa eftirlit með.
Til dæmis mætti hugsa sér að á þeirri forsendu að
hægt er að skipuleggja slíka stórglæpi með sendi-
bréfum væri nauðsynlegt að skrá alla sérstaklega,
sem settu bréf í póst, hvar þeir hefðu gert það,
hvenær og hverjum bréfið væri ætlað. Tillaga um
slíkt myndi hins vegar þykja hlægileg og fráleit.
Hugmyndin á bak við það að ekki verði hægt að
kaupa frelsiskort nema að framvísa skilríkjum er í
raun sú sama.
Persónuvernd gerir athugasemdir við fleira í
fjarskiptalagafrumvarpinu. Í 9. grein þess er lagt
til að fjarskiptafyrirtækjum verði gert skylt að
veita lögreglu upplýsingar um hver sé skráður
eigandi ákveðins símanúmers eða eigandi eða not-
andi IP-tölu. Þótt það sé ekki tekið fram sést á út-
skýringu þessa ákvæðis að ekki er gert ráð fyrir
því að leita þurfi til dómara: „Er gert ráð fyrir
heimild til handa lögreglu til að afla upplýsinga, án
úrskurðar dómara, um eiganda ákveðins síma-
númers og notenda IP-talna með formlegri beiðni
þar um. Heimildin nær ekki til aðgangs að upplýs-
ingum um innihald fjarskiptanna eða aðrar teng-
ingar, til þess þarf áfram heimild dómstóla. Fjar-
skiptafyrirtæki hafa krafist úrskurðar dómara á
grundvelli 86. og 87. gr. laga nr. 19/1991 sem skil-
yrði þess að þau afhentu upplýsingar um leyni-
númer en það eru þau númer kölluð sem notandi
hefur óskað eftir að verði ekki getið í opinberum
símaskrám. Ástæður þess að notendur símanúm-
era kjósa að vera utan opinberra skráa eru ýmsar,
t.d. að forðast ónæði eða ofsóknir frá öðrum. Með
leyninúmerum er ekki ætlunin að koma mönnum
undan rannsókn opinberra mála eða að torvelda
rannsóknir brota. Hið sama gildir um IP-tölur
sem eru nokkurs konar símanúmer á internetinu.
IP-tölum má fletta upp á internetinu. Þar eru þær
í flestum tilfellum skráðar á þau fyrirtæki sem
eiga rétt yfir þeim. Oftast er um að ræða aðila sem
selja aðgang að internetinu til annarra. Fram að
þessu hefur verið litið svo á af hálfu fjarskiptafyr-
irtækjanna að upplýsingar um notanda IP-tölu
falli undir fjarskiptaleynd og með þær skuli fara
sem aðrar upplýsingar um fjarskipti. Af þessu hef-
ur hlotist nokkur fjöldi mála þar sem lögregla hef-
ur leitað úrskurðar um það eitt hver sé notandi IP-
tölu með því álagi sem því fylgir fyrir réttarkerfið.
Þótt fallist sé á að ýmsar persónulegar upplýs-
ingar séu bundnar við efni fjarskipta og í skrám
yfir tengingar fjarskiptatækja hvert við annað eru
engar slíkar upplýsingar bundnar við IP-tölur.
Auk þess yrðu upplýsingar sem þessar eingöngu
aðgengilegar lögreglu með þessum hætti.“ Per-
sónuvernd fellst ekki á þessi rök og telur að þetta
ákvæði samrýmist ekki sjónarmiðum um meðal-
hóf í vinnslu persónuupplýsinga og stríði gegn
þeim meginreglum, sem gilda um rannsókn op-
inberra mála. Segir stofnunin sérstaklega mikil-
vægt að eftirlit lögreglu með síma- og fjarskipta-
notkun einstaklinga verði áfram háð dóms-
úrskurði.
Persónuvernd gagnrýnir einnig ákvæði frum-
varpsins um að fjarskiptafyrirtækjum verði skylt
að varðveita upplýsingar um hvaða viðskiptavinir
noti hvaða símanúmer, IP-tölur og notendanafn
og geti upplýst lögreglu um allar tengingar not-
andans, tímasetningar þeirra, lengd, hverjum var
tengst og hversu mikið af gögnum flutt á milli.
Leggur stofnunin áherslu á að þess verði gætt að
skrá ekki meiri upplýsingar en brýna nauðsyn
beri til.
Nánast allar okkar athafnir eru skráðar sjálf-
krafa í hinum rafrænu gagnabönkum. Líf okkar er
orðið eins og opin bók, hvort sem okkur líkar betur
eða verr og þeim fjölgar, sem vilja fá að fletta upp í
bókinni. Eins og oft áður er tæknin langt á undan
umræðunni um það hvernig eigi að fara með hana.
Leiðin á milli upplýsingasamfélagsins og eftirlits-
samfélagsins er stutt og það þarf að taka til ræki-
legrar umræðu hversu torfær hún á að vera. Það
þarf að vega og meta mikilvægi grundvallarrétt-
inda einstaklingsins og nauðsynina á því að ganga
á þau réttindi til að tryggja öryggi einstaklingsins
fyrir hryðjuverkum og glæpum. Á óttinn að verða
áherslunni á réttindin yfirsterkari? Viljum við búa
í samfélagi þar sem réttindi, sem nú eru sjálfsögð,
en tók aldir að festa í sessi, verða fyrir borð borin?
Einhverjir kunna að segja að lagafrumvarp sam-
gönguráðherra um fjarskipti sé ekki það stórt í
sniðum að það verðskuldi að spurt sé slíkra grund-
vallarspurninga. En hættan er líka sú að einn góð-
an veðurdag vöknum við við vondan draum þegar
búið er að ryðja öllum hömlum úr vegi og spyrjum
okkur: „Hvað gerðist eiginlega?“
Morgunblaðið/RAXÁ leið í skólann.
Nú er hins vegar svo
komið að rafræn
viðskipti og rafræn
skráning allra sam-
skipta í gegnum
síma og tölvur auk
eftirlitsmyndavéla
um allar trissur
gera að verkum að
yfirgengilegt magn
upplýsinga hleðst
upp um hvern ein-
stakling. Það myndi
krefjast ótrúlegrar
fyrirhafnar að at-
hafna sig þó ekki
væri nema einn dag
án þess að einhvers
staðar yrði einhver
athöfn skráð með
rekjanlegum hætti.
Eina ráðið væri
sennilega að yfir-
gefa mannlegt
samfélag og halda
til fjalla.
Laugardagur 30. apríl