Morgunblaðið - 11.06.2005, Side 38

38 LAUGARDAGUR 11. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Frá því segir í Alexanderssögu að Alexander miklihafi komið í Þórshof íborginni Sardis í Persíu.
Í hofinu stóð vagn sem festur var
við ok eða sila sem ‘engi kunni frá
leysa’ eins og segir í elstu gerð sög-
unnar. Jafnframt er frá því greint
að sá sem gæti leyst hnútana fengi
sigrað alla Asíu. Alexander reyndi
að leysa hnútana en tókst það ekki.
Þá brá hann á það ráð að höggva á
þá með sverði sínu. — Til þessarar
frásagnar vísar orðatiltækið
höggva á hnútinn ‘leysa e-ð með af-
gerandi (oft gjörræðislegum)
hætti’. Af því eru reyndar til ýmis
afbrigði, t.d. með leysa, en þá er
merkingin ekki alveg sú sama eins
og lesendum ætti að vera í lófa lag-
ið að ganga úr skugga um. Um-
sjónarmaður fellir sig hins vegar
ekki við að notuð sé sögnin skera í
stað höggva eins og sjá mátti í
Fréttablaðinu: Viljayfirlýsingin
átti að skera á þann hnút
(18.10.04). Hér kann að gæta áhrifa
frá ensku: cut the (gordian) knot.
Orðatiltækið stinga höfðinu í
sandinn ‘neita að horfast í augu við
veruleikann’ er tiltölulega ungt í
málinu og á það sér erlendar ræt-
ur. Líkingin vísar til þess að strút-
urinn stingur höfðinu í sandinn
þegar hætta steðjar að. Nýlega
rakst umsjónarmaður á nýtt af-
brigði: taka strútinn. Grein í Morg-
unblaðinu bar yfirskriftina Herra
Jón: Erum við að taka strútinn? Í
greininni var fjallað um andvara-
leysi í áfengismálum og þar sagði:
‘Guðmundur Steingrímsson nefndi
það í einum pistla sinna að það
væri kallað að taka strútinn ef ein-
hver þættist ekki taka eftir vanda-
málum í kringum sig, þ.e. væri í af-
neitun.’ Trúlega er hér um að ræða
slangur eða unglingamál. Sumum
kann að finnast þetta nýmæli hnyt-
tilegt og ef til vill var það einmitt
notað til að vekja athygli á brýnu
málefni. Um smekk manna verður
að vísu ekki deilt en notkun orða-
tiltækisins vera að taka strútinn
samræmist vissulega ekki mál-
venju. Merking orðatiltækisins
getur ekki vísað til dvalar og því er
t.d. ótækt að segja: Erum við að
stinga höfðinu í sandinn?; Erum
við að loka augunum fyrir áfeng-
isbölinu?; Erum við ekki að taka
eftir vandamáluum í kringum okk-
ur? eða Erum við að gleyma okk-
ur?
Hér að ofan komst umsjón-
armaður svo að orði að ótækt væri
að segja ..., þ.e. ótækt væri að nota
orðasambandið vera að + nh.
(dvalarhorf) með sögnum sem sök-
um merkingar sinnar geta ekki vís-
að til dvalar. Líklega er varlegra
að segja að slíkt hafi fram til þessa
verið ótækt því að vissulega eru
þess fjölmörg dæmi í nútímamáli
að orðasambandið vera að gera e-ð
sé notað í tíma og ótíma — einnig
þar sem það brýtur í bág við mál-
venju. Nýlega fylgdist umsjón-
armaður með broti úr handknatt-
leik sem sýndur var í sjónvarpinu.
Það er ótrúlegt en satt, þær tutt-
ugu mínútur
sem hann horfði
á leikinn tókst
þeim sem lýstu
honum að kom-
ast hjá því að
nota sagnorð í
persónuhætti,
þeir notuð þess í
stað nafnhátt:
leikmenn voru
ekki að berjast
nógu vel; þeir
voru ekki að sýna einbeitni; þeir
voru ekki að standa sig nógu vel
varnarlega; leikmaðurinn er að
gera gott mark; hann er ekki að
nýta færin nógu vel; markvörð-
urinn er ekki búinn að vera að
finna sig nógu vel; breytingin er að
heppnast vel; leikmönnum er
örugglega ekkert að líða vel þegar
aðeins tuttugu mínútur eru eftir og
leikmenn eru að fá fín færi en þeir
eru bara ekki að nýta þau nógu vel.
— Umsjónarmaður telur vafalaust
að umfjöllun um íþróttir sé afar
mikilvægur þáttur í daglegu lífi
fjölmargra, ekki síst barna og ung-
linga. Ætla má að margir líti upp
til þeirra sem annast slíka þætti,
hafi þá jafnvel að fyrirmynd. Það
er því sanngjörn krafa að mati um-
sjónarmanns að ætlast til að vand-
að sé til íþróttaþátta í fjölmiðlum.
Íþróttaþættir í ríkisfjölmiðlum
ættu að vera til fyrirmyndar um
málfar.
Málhagur maður kallaði ofnotk-
un orðasambandsins vera að + nh.
eitt sinn í eyru umsjónarmanns
handboltahorf. Það skiptir ekki
máli hverju nafni hún nefnist en
hitt er verra að hún breiðist hratt
út. Nokkur dæmi: Fram-
kvæmdastjóri FÍB segir að stóru
olíufélögin séu að leggja mun
minna á bensínið heldur en þegar
þau stunduðu enn þá samráð
(Textav 6.4.2005); [skoða] hvort
stóru olíufélögin séu að beita und-
irverðlagningu (Textav 6.4.2005);
lögmaður landeigenda ... segir að
með þessum úrskurði sé ráðu-
neytið að fallast á það sjónarmið að
... (Mbl. 18.11.04); svo virðist sem
margir þessara verkamanna séu að
fá 400 til 600 krónur á tímann
(Fréttabl. 14. 5.05); Ljóst er að
fjölmiðlamarkaðurinn er að taka
hröðum breytingum (9.4.2005).
Umsjónarmaður hefur orðið þess
var að skoðanir eru skiptar um
dæmi sem þessi. Sumum finnast
þau fullgóð, jafnvel eðlileg, en aðrir
telja þau ótæk. Um smekkinn tjáir
ekki að deila en það er engum vafa
undirorpið að hér er nýmæli á ferð.
Okkar bestu menn, skáld og rithöf-
undar, tjá sig ekki á þennan hátt.
Úr handraðanum
Í ágætri grein komst Guðrún
Egilson svo að orði: Þarna hafði ég
svo setið með hana [bókina]
slímusetur klukkustundum saman
(Mbl. 15.5.05). Umsjónarmaður
þekkir vel orðasambandið sitja
slímusetur/(slímusetri) en taldi
satt best að segja að það tíðkaðist
ekki lengur. En hvernig er það
hugsað, hvað liggur hér að baki? —
Í fornmálsorðabókum og orðabók
Blöndals er tilgreint orðið slím-
usetur, hk.et. ‘of löng seta á til-
teknum stað’, sbr. slíma, slímdi,
slímt, áhrl. ‘dvelja e-s staðar iðju-
laus (sem gestur)’. Í Íslenskri
orðabók er gefin orðmyndin slím-
usetur, kvk.flt., í sömu merkingu.
Orðasambandið sitja e-s staðar
slímusetur/(slímusetri ) merkir þá
‘sitja sem gestur lengur en sæmi-
legt þykir (lengur en orlofsnæt-
urnar; lengur en þrjá daga (Bl.));
sitja löngum stundum e-s staðar’.
Elstu dæmi eru úr fornu lagamáli,
sbr. (stafsetning færð til nútíma-
máls): kona má fæða bónda sinn
nætur fimm að ósekju, síðan dóm-
ur kemur á hendur honum, en ef
hann situr þar lengur slímusetur,
þá ... og menn þeir, er til þess vilja
hafa sig að ganga í samkundir
manna óboðið af þess hendi, er
veisluna á, og sitja þar slímusetri,
og þó að þeir verði harðlega á brott
reknir ... — Líkingin er óljós, hún
kann að vísa til þess að slím sest á
það sem lengi er óhreyft auk þess
sem slím hefur neikvæða vísun.
Orðatiltækið
stinga höfðinu í
sandinn ‘neita
að horfast í
augu við veru-
leikann’ er til-
tölulega ungt í
málinu og á
það sér erlend-
ar rætur.
jonf@his.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 53. þáttur
EINOKUNARÞURSINN situr
nú í æki sínu, hreykir sér hátt og ugg-
ir ekki að sér. Hann ber kápuna á
báðum öxlum og innan skamms verð-
ur hann færður úr henni og sannleik-
urinn kemur í ljós.
Hversu margir for-
eldrar skyldu það vera
sem hafa orðið jafnvel
að selja eignir og
gleyma sumarleyfum
vegna þess að ungling-
urinn á heimilinu notaði
farsímann svo ótæpi-
lega í SMS-skilaboð eða
gerði sér enga grein
fyrir kostnaði við símtöl
um farsíma? Og þó
þessir sömu foreldrar
setji upp grímu mát-
tekki-skaltekki, þá eru
þessir sömu unglingar
það yndi augna, sá prímus mótor,
sem heldur þeim sjálfum ungum og
við efnið og sannast enn einusinni orð
Laxness að börn eru þarfari for-
eldrum sínum en nokkurn tíma þeir
þeim og á þetta við um alla uppal-
endur. Að lokum fá þó foreldrar nóg
þegar í ljós kemur að traustið sem
sýnt var og allar fortölur leiddu ein-
ungis til að unglingurinn gekk fetinu
lengra og símareikningurinn hljóðaði
uppá nær tvöföld eða þreföld mán-
aðarlaun. Þá loksins varð ekki undan
því vikist að grípa til ráðstafana. Þeir
hafa samband við Símann og krefjast
þess að hann taki númerið úr umferð,
hreinlega loki því. En svona einfalt er
þetta ekki. Síminn
dregur fram skúffu-
reglurnar og bendir á
friðhelgi einkalífsins og
nú geta foreldrarnir
glatt sig við þann mun-
að sem fylgir því að
verða gjaldþrota út á
friðhelgi einkalífsins.
Síminn er nefnilega
fjölskyldufjand-
samlegur og varðar
ekkert um það þó ein-
hver geti ekki farið með
farsíma og vísar jafnvel
til þess að foreldrarnir
geti sjálfum sér um
kennt að hafa ekki kennt unglingnum
í skóginum allar umferðarreglur um
háhraðanet og loftbylgjur him-
inhvolfsins. – Á hinum endanum eru
síðan þau númer sem Síminn tekur
fyrirvaralaust úr umferð jafnvel þó
innistæða sé kr. 100.000 eða milljón
og stefnir með því lífi þeirra sem hlut
eiga að máli í voða því margir nota
farsíma sem öryggistæki á ferðalög-
um. Auk þess hirðir Síminn innistæð-
una. Gaman væri að vita hvaða skoð-
un lögregla hefur á þessum
nýstárlega öryggisþætti; að farsíma
sé lokað þegjandi og hljóðalaust og
þjófur gangi um dyr að nóttu og hirði
fjármuni.
Ég hef undir höndum bréf frá Per-
sónuvernd þar sem ég er sérstaklega
minntur á ákvæði stjórnarskrár um
friðhelgi einkalífsins. Síminn á Sel-
fossi afhenti grandalausum þriðja að-
ila farsímanúmer mitt og hefði a.m.k.
átt að gæta þess að upplýsingar
fengjust a.m.k. í 118.
En það hefur greinilega ekkert
með persónuvernd hvað þá friðhelgi
einkalífsins að gera að mati Persónu-
verndar þó annar sé skráður fyrir
símanúmeri í símaskrá í meira en
hálft ár sem nafnleysingi hefur tekið
við og nýtur aukin heldur sérstakrar
nafnleyndar af hálfu Símans á kostn-
að þess sem skráður er samkvæmt
símaskrá fyrir símanum. Það fer því
vel á að tala um Persónuvernd Sím-
ans.
Það er til ákaflega einföld lausn á
þessu. Hún er einfaldlega sú að hvort
heldur um er að ræða farsíma eða
heimasíma að þá skuli þeir sæta sekt-
um og fá um það skriflega tilkynn-
ingu sem nota ekki símann í tiltekinn
tíma. Þessi regla gæti átt við alla
fram að 67 ára aldri en vitaskuld yrðu
ákveðnir hópar sjálfkrafa und-
anþegnir reglum þessum og þarfnast
ekki skýringa. Það rekur sig nefni-
lega hvað á annars horn í skúffu-
reglum Símans. Allt í lagi þó heima-
sími hreyfist ekki í 10 ár en farsími
bundinn við einhverjar vitleysis
skúffureglur Símans.
Síminn á Selfossi var staðinn að því
að selja undirrituðum svikna vöru
varðandi ADSL-tengingu. Ég fékk
kerfisfræðing til að athuga málið því
umrætt tæki dugði ekki vikuna og
hlutu því maðkar að vera í mysunni.
Það upplýstist að tæknimenn jafnt í
nágrannasveitarfélögum sem í
Reykjavík höfðu varað við þessum
búnaði og hafði hann þegar fyrir til-
stilli þeirra verið tekinn úr umferð.
Leyfi fékkst hjá yfirmanni Símans í
nágrannasveitarfélagi og á Selfossi
að jafna út kostnað af hinni sviknu
vöru og setja upp þann búnað sem
mælt var með af tæknimönnum. –
Ætla mátti að þar með hefði málinu
verið lokið en rúsínan í pylsuend-
anum er sú að samdægurs og tenging
komst á þá var farsími undirritaðs
gerður óvirkur. Hlýtur að hafa verið
algjör tilviljun! Digital Ísland, Og
Vodafone sem og útvarpsstöðvar hafa
á að skipa vaskri sveit sem tilbúinn er
að leggja nótt við dag til að sendingar
þeirra náist sem víðast. Og það sýnir
best hversu staðnaður Símþursinn
var að hann lét þessi fyrirtæki skjóta
sér ref fyrir rass; hafði ekki roð við
þeim. En lá þá á því lúabragði að
hefta með öllum tiltækum ráðum
framrás þessara fyrirtækja.
En í þetta sinn verður ekkert Sím-
anum til bjargar. Hann hefur verið
færður úr kápunni og við blasa ekki
aðeins feysknar stoðir heldur iðandi
maðkurinn sem gengur upp og niður
um þessa meinsemd á íslenskum
þjóðarlíkama og inn og út um öll vit.
Saga þessarar afturgöngu er senn
á enda. Engar styrjaldir voru háðar
og þá ekki orrustur, hún molnaði nið-
ur rétt sem SÍS innanfrá; dagaði uppi
sem nátttröll.
Þeir þurfa að fela sem stela
Guðni Björgólfsson
fjallar um sölu Símans ’Það rekur sig nefnilegahvað á annars horn í
skúffureglum Símans. ‘
Guðni
Björgólfsson
Höfundur er kennari.
Sturla Kristjánsson: Bráð-
ger börn í búrum eða á af-
girtu svæði munu naumast
sýna getu sína í verki; þeim
er það fyrirmunað og þau
munu trúlega aldrei ná þeim
greindarþroska sem líf-
fræðileg hönnun þeirra gaf
fyrirheit um.
Kristján Guðmundsson: Því
miður eru umræddar reglur
nr. 122/2004 sundurtættar af
óskýru orðalagi og í sumum
tilvikum óskiljanlegar.
Sigurjón Bjarnason gerir
grein fyrir og metur stöðu
og áhrif þeirra opinberu
stofnana, sem heyra undir
samkeppnislög, hvern vanda
þær eiga við að glíma og
leitar lausna á honum.
Þorsteinn H. Gunnarsson:
Nauðsynlegt er að ræða
þessi mál með heildaryfirsýn
og dýpka umræðuna og ná
um þessi málefni sátt og með
hagsmuni allra að leiðarljósi,
bæði núverandi bænda og
fyrrverandi.
Dr. Sigríður Halldórsdóttir:
Skerum upp herör gegn
heimilisofbeldi og kortleggj-
um þennan falda glæp og
ræðum vandamálið í hel.
Svava Björnsdóttir: Til
þess að minnka kynferðisof-
beldi þurfa landsmenn að
fyrirbyggja að það gerist.
Forvarnir gerast með
fræðslu almennings.
Jóhann J. Ólafsson: „Lýð-
ræðisþróun á Íslandi hefur,
þrátt fyrir allt, verið til fyr-
irmyndar og á að vera það
áfram.“
Pétur Steinn Guðmunds-
son: „Þær hömlur sem sett-
ar eru á bílaleigur eru ekki í
neinu samræmi við áður
gefnar yfirlýsingar fram-
kvæmdavaldsins, um að
skapa betra umhverfi fyrir
bílaleigurnar.“
Guðmundur Hafsteinsson:
„Langbesti kosturinn í stöð-
unni er að láta TR ganga inn
í LHÍ og þar verði höf-
uðstaður framhalds- og há-
skólanáms í tónlist í land-
inu.“
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar
EINS og margir vita er búið
að leggja Suðurstrandarveg,
„marglofaðan“ veg milli Þorláks-
hafnar og Grindavíkur, á ís.
Vegurinn er ekki á fjögurra ára
áætlun Alþingis. Frestunin er
auðvitað bagaleg – ekki síst þar
sem núverandi vegi um þessar
slóðir hefur illa eða ekkert verið
haldið við í nokkurn tíma, eðli-
lega, þar sem Vegamálastjóri
eins og aðrir hefur væntanlega
verið að bíða eftir nýjum vegi.
Vegurinn gamli er á köflum
keyrður niðrí grjót, sérstaklega
er þetta slæmt frá því að byggð-
inni sleppir austan megin við
Litla Land og út að grindarhliði
við Herdísarvík. Þá er vegurinn
á köflum verulega laus í sér.
Skýrasta dæmið um það er að
sjö bílar hafa oltið á veginum
eða út fyrir hann síðan um ára-
mót. Flestir, eða allir, smábílar,
bílaleigubílar með erlendum
ferðamönnum innanborðs. Slík-
um er óspart beitt á þennan
hálfónýta veg í stuttum stoppum
hérlendis – og það er alvarlegt
mál – því að sá sem ekki hefur
ekið malarveg áður – og hefur
viðbrögðin sjálfráð – hann er í
stórhættu á veginum og skiptir
þá engu hvort að Gunnar Eyj-
ólfsson, með sínu magnþrungna
tungutaki, hefur messað yfir
honum af myndbandi í Flug-
leiðavél eða ekki. Og það eru
engar merkingar á veginum um
að þetta sé varasamt – eða
minnkaður hámarkshraði. Og á
veginum á þessum kafla eru
fjöldamargar blindhæðir – allar
ómerktar – og sumar hverjar
eru alvörublindhæðir þar sem
fólk í litlum bíl verður fyrr eða
seinna fórnarlamb hinna blindu
líkinda.
Á þessu þarf að ráða bót. Ann-
ars er undarlegt að ekki skuli nú
þegar liggja sæmilegur vegur
um þetta magnþrungna landslag
(milli hinna fögru byggða).
Baldur Kristjánsson
Suðurstrand-
arvegur
Höfundur er bæjarfulltrúi
í Ölfusi og þjónar Strandarkirkju
sem prestur.